2010–2019
Tupulaki, Fakatokolahi mo Pule ki he Māmaní
ʻEpeleli 2015


Tupulaki, Fakatokolahi mo Pule ki he Māmaní

Kuo fakatukupaaʻi mo tāpuakiʻi kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ke tau tupulaki, fakatokolahi mo fakafonu ʻa e māmaní ke tau lava ʻo hangē ko Iá.

Fakamālō atu ki he Kuaea ʻo e Tāpanekalé ʻi he fakahīkihiki lelei ki he Fakamoʻui ʻo e māmaní.

ʻI he ʻaho ne ui ai ʻe he ʻOtua ko e Tamaí ʻa Hono ʻAlo Tofu Pē Taha Naʻe Fakatupú ke ngaohi ʻa e tangatá ʻi Hona ʻīmisí mo Hona tataú, naʻá Ne tāpuekina ʻEne fānaú Heʻene folofola ange, “Mo fanafanau, mo fakatokolahi, pea fakakakai ʻa e māmaní, ʻo ikunaʻi ia, pea pule … ki he meʻa moʻui kotoa pē ʻa ia ʻoku ʻalu holo ʻi he funga fonuá.”1 Ko ia ne kamata ai ʻetau fononga fakamatelié ʻaki ha tukupā fakalangi mo ha tāpuaki. Naʻe ʻomi ʻe ha Tamai ʻofa ʻa e tukupā pea mo e tapuaki ke fanafanau, fakatokolahi pea ke tau pule ke tau lava ʻo fakalakalaka pea hoko ʻo hangē ko Iá.

ʻE kāinga, ʻoku ou fakaafeʻi hoʻomou tuí mo hoʻomou lotú ʻi heʻeku vahevahe atu ha ngaahi fakakaukau ki he ngaahi tefitoʻi ʻulungaanga ʻe tolu ʻo hotau natula fakalangí. ʻOku ou lotua ke tau fakatokangaʻi kakato mo fakahoko hotau fatongia toputapú—ʻa e tukupā ʻa ʻetau Tamaí—ke fakatupulaki hotau natula faka-ʻOtuá kae lava ke ola lelei ange ʻetau fonongá pea tau tūʻuta ki hotau ikuʻanga fakalangí.

ʻUluakí, Naʻe Fakatukupaaʻi Kitautolu ʻe he ʻOtuá ke Tau Tupulaki

ʻOku ʻikai ke tau faʻa fakatokangaʻi ha konga mahuʻinga ʻo e tupulakí, ko hono ʻomi ia ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá he funga māmaní. Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí:

“Ko au ko e vainé, ko e ngaahi vaʻá ʻa kimoutolu; ko ia ʻoku nofo ʻiate au, mo au ʻiate iá, ko ia ia ʻe fua lahí: ka māvae mo au, ʻe ʻikai te mou faʻa fai ha meʻa. …

“Kapau ʻoku mou nofo ʻiate au, pea nofo ʻEku ngaahi leá ʻiate kimoutolu, te mou kole ʻa ia te mou loto ki aí, pea ʻe fai ia kiate kimoutolu.

“ʻI he meʻá ni ʻe ongoongo lelei ai ʻa ʻeku Tamaí, koeʻuhí ke mou fua lahi; ko ia te mou hoko ai ko ʻeku kau ākonga.”2

ʻOku tau maʻu ha fua lahi ʻi he taimi ʻoku tau muimui ai kia Kalaisi pea “toʻo kiate [kitautolu Hono] huafá [pea] … tauhi kiate Ia ʻo aʻu ki he ngataʻangá”3 pea tokoni ki he niʻihi kehé ke nau haʻu kiate Iá.

ʻOku hokohoko atu hono hiki hake ʻe he kau palōfita moʻuí mo e kau ʻaposetoló honau leʻó ʻi hotau kuongá ni, ke fakaafeʻi kitautolu taki taha ke tau toe kau kakato ange ki he ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻo fakatatau mo e meʻa te tau malavá pea mo hotau ngaahi faingamālié.

Ko e kamataʻanga ʻo ha tali ʻokú ne ʻomai ha tupulakí, ko ʻete “angamalū mo loto-fakatōkilalo.”4 Te tau lava ʻo haʻu kakato kia Kalaisi ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo tauhi e ngaahi fuakava kotoa kuo tau faí.5 Te tau lava ʻo fekumi mo maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e manava ʻofá pea maʻu mo e mālohi ke fakaafeʻi hotau ngaahi fāmilí, ʻetau ngaahi kuí pea mo hotau kaungāʻapi mo e kaungāmeʻa siasi mo teʻeki ai siasí ke nau tali e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻikai ko ha tufakanga e ngāue ʻi he laumālie ʻo e manava ʻofá, ka ko ha fiefia ia. ʻOku hoko e ngaahi faingataʻá ko ha ngaahi faingamālie ke langaki ai e tuí. ʻOku tau hoko ko ha “kau fakamoʻoni [ki he lelei] ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē te [tau] ʻi ai, ʻo aʻu ki he maté.”6

Te tau lava kotoa ʻo kau kakato ange ki he ngāue ʻo e fakamoʻuí. Kuo ʻomi ʻe he Fakamoʻuí e fatongia ko ʻení mo ha talaʻofa: “Kuó u fili ʻa kimoutolu, ʻo tuʻutuʻuni ʻa kimoutolu, ke mou ʻalu atu, ʻo maʻu ʻa e fua, pea ke tolonga homou fuá: koeʻuhí ko ia kotoa pē te mou kole ki he Tamaí ʻi Hoku huafá, ke Ne foaki kiate kimoutolu.”7

Uá, Kuo Fakatukupaaʻi Kitautolu ʻe he ʻOtuá ke Tau Fakatokolahi

Ko hotau sino fakamatelié ko ha tāpuaki ia mei he ʻOtuá. ʻOku tau maʻu ia ko e fakataumuʻa ke fakahoko e ngāue ʻa e Tamai Hēvaní “ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”8 Ko e sinó ko e founga ia ʻe lava ke tau aʻusia ai hotau tuʻunga fakalangí.

ʻOku makatuʻungaʻi he sinó, ʻa e malava e fānau fakalaumālie mo talangofua ʻa e Tamai Hēvaní ke nau aʻusia ʻa e moʻui ʻi he māmaní.9 ʻOku hanga ʻe he fanafanaú ʻo ʻoange ki he fānau fakalaumālie kehe ʻa e ʻOtuá, ʻa e faingamālie ke nau foua ʻa e moʻui ʻi he māmaní. ʻOku maʻu ʻe kinautolu kotoa pē ʻoku fanauʻi mai ʻi he moʻui fakamatelié, ʻa e faingamālie ke tupulaki pea hakeakiʻi kinautolu ʻo kapau te tau talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

Ko e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné, ko e faʻunga ia kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ke fakahoko ʻaki e tukupā ke fanafanaú. ʻOku ʻikai malava ʻe he mali fakatangata pe fakafefiné ʻo fanafanau.

ʻOku hanga ʻe he mali totonu mo fakalao ʻoku silaʻi ʻi he temipalé pea fakaʻapaʻapaʻi ai e ngaahi fuakava ʻo e silá, ʻo ʻoange ki he mātuʻá mo ʻenau fānaú ʻa e faingamālie ke nau aʻusia lelei taha ai e ʻofá mo e teuteu ki ha moʻui ʻoku tupulakí. ʻOkú ne ʻoange kiate kinautolu ʻa e ʻātakai lelei taha ʻe lava ke nau moʻui ʻaki ai ʻenau ngaahi fuakava ne nau fai mo e ʻOtuá.

Koeʻuhí ko e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻiate kitautolú, kuó Ne ʻomi ai ke toki aʻusia ʻe Heʻene fānau faivelenga kotoa ʻoku ʻikai ke nau lava pe malava ʻo aʻusia e ngaahi tāpuaki ʻo e malí mo e fānau he fuakavá pe maʻu kakato e tāpuaki ko iá tuʻunga ʻi ha ʻuhinga ʻoku ʻikai ke nau pule ki aí, ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí ni ʻi he taimi ko ia kuo kotofa ʻe he ʻEikí.10

Kuo naʻinaʻi mai e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí kiate kinautolu kotoa ʻoku nau maʻu e faingamālie ke fai e fuakava ʻo e mali taʻengatá, ke nau hokohoko atu ʻi he fakapotopoto mo e tui. ʻOku ʻikai totonu ke tau fakatoloi e ʻaho toputapu ko iá koeʻuhí ko ha ngaahi tulifua fakaemāmani pe ʻamanaki ki ha hoa, ʻoku ʻi ha tuʻunga he ʻikai maaʻusia ia ʻe he taha kotoa ʻe malava ke te mali mo iá.

Ko ʻeni e talaʻofa kiate kinautolu kotoa ʻoku sila ʻi he fuakava ʻo e mali taʻengatá pea ʻoku nau tupulaki ʻi hono tauhi ʻenau ngaahi fuakavá, he ʻikai teitei maʻu ʻe he filí ha mālohi ke ne holoki e fakavaʻe ʻo ʻena feohi taʻengatá.

Tolú, ʻOku Fakatukupaaʻi Kitautolu ʻe he ʻOtuá ke Tau Pule ki he Māmaní

ʻOku ʻuhinga ʻa e pule ki he māmaní mo e meʻa moʻui kotoa peé, ke mapuleʻi e ngaahi meʻa ko ʻení ke nau fakahoko e finangalo ʻo e ʻOtuá11 ʻi heʻenau fakahoko e ngaahi taumuʻa ʻa ʻEne fānaú. ʻOku kau ʻi hono puleʻí ʻa hono puleʻi hotau sinó.12 ʻOku ʻikai kau ai ʻa e moʻulaloa kovi ki he ngaahi meʻá ni pe fakaʻaongaʻi ia ʻi ha founga ʻoku fepaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá.13

ʻOku kamata hono fakatupulaki ʻetau malava ke pule ki he ngaahi meʻa ʻo e māmaní, ʻi heʻetau loto fakatōkilalo ke ʻiloʻi hotau vaivai fakaetangatá pea mo e mālohi ʻe lava ke tau maʻu ʻia Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí. He kuo folofola ʻa Kalaisi: “Kapau te mou tui kiate au te mou maʻu ʻa e mālohi ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke fai ʻiate aú.”14 ʻOku malava ke tau maʻu e mālohí ni ʻi heʻetau fili ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú. ʻOku tau fakatupulaki ʻetau malavá, ʻi heʻetau fekumi ki he ngaahi meʻafoaki ʻa e Laumālié mo fakatupulaki hotau ngaahi talēnití.

Naʻe fanauʻi au peá u tupu hake ʻi ha ngaahi tūkunga masivesiva, hangē ko ha ngaahi fāmili lahi ʻi ʻAfilika. Ne u malava ke mavahe hake mei he ngaahi tūkunga ko iá ʻi heʻeku fekumi mo maʻu ha ako lelei ʻi he tokoni ʻeku mātuʻá. Naʻe mahuʻinga ki heʻeku fakalakalaká, ke fokotuʻu ha vīsone ʻo e meʻa te u malava ʻo aʻusiá. Ne u maʻu kimui ange mo hoku uaifi ko Kelētisí, ʻi heʻema mali foʻoú, ʻa e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, pea ʻokú ne kei faitāpuekina ʻema moʻuí ʻaki ha ngaahi fakahinohino fakalaumālie. ʻOku ʻi ai ha ngaahi ʻahiʻahi mo e faingataʻa ʻokú ma foua, ʻo hangē ko e fāmili kotoa pē. Ka ʻi heʻema tafoki ki he ʻEikí ke maʻu ha tokoní, kuó ma maʻu ai ʻa e ngaahi tali ʻoku fakanonga mo fakafiemālié pea ʻoku ʻikai ke ma ongoʻi lōmekina ʻi he ngaahi meʻá ni.

ʻOku fakautuutu e ngaahi faingataʻa ʻoku fehangahangai mo e faʻahinga ʻo e tangatá he ʻahó ni, ʻo kau ai ʻa e anga taʻemaʻá, ponokālafí, fetāʻakí, ʻuli e ʻeá, faitoʻo konatapú pea mo e masivá koeʻuhí kuo tafoki ha tokolahi ʻi he māmaní, ʻo nau fili ke fai e “loto ʻo e tēvoló mo e kakanó”15 kae ʻikai ko e finangalo ʻo e ʻOtuá. “ʻOku ʻikai te nau kumi ki he ʻEiki ke fokotuʻu ʻene māʻonioní, ka ʻoku ʻaʻeva ʻa e tangata taki taha ʻi hono hala pē ʻoʻona, pea fakatatau ki he tatau ʻo hono ʻotua ʻoʻoná, ʻa ia ko hono tataú ʻoku hangē ko e māmaní.”16

Ka neongo ia, ʻoku fakaafeʻi ʻe he ʻOtuá ʻEne fānaú kotoa ke nau maʻu ʻEne tokoní ke ikunaʻi mo kātekina e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí, ʻaki e ngaahi leá ni:

“Ko e ʻOtuá au; naʻá ku fakatupu ʻa e māmaní mo e tangatá ʻi he teʻeki ai ke nau ʻi he kakanó.

“… Kapau te ke tafoki mai kiate au, pea tokanga ki hoku leʻó, pea tui, mo fakatomala mei hoʻo ngaahi maumau-fono kotoa pē, pea papitaiso, ʻio ʻi he vaí, ʻi he huafa ʻo hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, … te ke maʻu ʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Maʻoniʻoní, ʻo kole ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi hono huafá, pea ʻilonga ha meʻa te ke kole, ʻe foaki ia kiate koe.”17

Ko e Kaingalotu faivelenga ko ia ʻoku mahino kiate kinautolu honau tuʻunga fakalangí mo fakafalala kakato ki he mālohi ʻoku maʻu ʻi he Fakalelei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku fakamālohia kinautolu ʻi honau vaivai fakanatulá pea nau “lava ke fai ʻa e meʻa kotoa pē.”18 ʻOku nau malava ʻo ikunaʻi e ngaahi fakatauvele ʻa e koví kuó ne fakapōpulaʻi ha tokolahi ki he filí. Naʻe akonaki ʻa Paula:

“ʻOku moʻoni ʻa e ʻOtuá, [pea] ʻe ʻikai te Ne tuku ke lahi hono ʻahiʻahiʻi ʻa kimoutolú ʻi he meʻa te mou faʻa faí; ka ʻi he ʻahiʻahí ʻe tofa foki ʻe ia ʻa e hala ke hao ai koeʻuhí ke mou faʻa kātaki ai.”19

“He ko e meʻa ʻi heʻene mamahi ʻaʻana ʻi hono ʻahiʻahiʻí, ʻokú ne faʻa fai ke tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻahiʻahiʻí.”20

Kuo fakatukupaaʻi mo faitāpuekina kitautolu ʻe he Tamai Hēvaní ke tau fakafonu mo fakatokolahi mo pule ki he māmaní ke tau hoko ai ʻo hangē ko Iá. Kuó Ne ʻomi ha tokoni ʻe lava ke tau tupulaki ai ʻo hangē ko Iá, ʻo makatuʻunga ʻi heʻetau fili fakafoʻituituí, pea tupulaki tatau. ʻOku ou lotua te tau moʻui ʻi ha founga ʻe tataki ai kitautolu ʻe he vīsone ʻo hotau natula fakaʻotuá, maʻu hotau ngaahi faingamālie fakalangí pea mo aʻusia hotau ikuʻanga fakalangí.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui moʻoni ʻa e ʻOtua ko e Tamaí pea mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia ko hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí; ki Heʻene palani nāunauʻia ʻo e fiefiá; pea mo e ngaahi kī kuó Ne foaki mai ki he palōfita moʻui ʻi he māmaní he ʻahó ni, ko Tōmasi S. Monisoní, ʻa ia ʻoku tau ʻofa mo poupouʻí. ʻOku ou lotua ke tau maʻu e mālohi ke fiefia kakato ʻi Heʻene ngaahi tāpuakí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.