2010–2019
Ko e Tafaʻaki Taʻengata ʻo e Ongoongoleleí
ʻEpeleli 2015


Ko e Tafaʻaki Taʻengata ʻo e Ongoongoleleí

ʻOku mahuʻinga ke vakai maʻu pē mei he ongoongoleleí, ʻi he ngaahi fili pe tuʻutuʻuni te ne uesia ʻa e taʻengatá.

ʻI ha fakahā ne fai kia Mōsese, ne talamai ai e taumuʻa ʻetau Tamai Hēvaní: “He vakai, ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”1 Fakatatau mo e fakamatala ko iá, ko e finangalo ʻetau Tamaí ke ʻoange ki he tokotaha kotoa pē ʻa e faingamālie ke ne aʻusia kakato ai ʻa e fiefiá. ʻOku ʻasi ʻi he ngaahi fakahā he ʻaho kimui ní naʻe faʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ha palani ʻo e fiefiá maʻa ʻEne fānaú kotoa, ko ha palani makehe ʻe lava ke tau toe foki ai ʻo nofo fakataha mo Ia.

ʻOku hanga ʻe he mahino e palani ko ʻeni ʻo e fiefiá ʻo ʻomi kiate kitautolu ha fakakaukau taʻengata mo ne tokoni ke tau fakamahuʻingaʻi moʻoni ʻa e ngaahi fekaú, ngaahi ouaú, ngaahi fuakavá, ngaahi ʻahiʻahí pea mo e ngaahi faingataʻá.

ʻOku talamai ʻe ʻAlamā ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga: “Ko ia naʻe tuku ai ʻe he ʻOtuá ha ngaahi fekau kiate kinautolu, hili ʻene fakahā kiate kinautolu ʻa e palani ʻo e huhuʻí.”2

ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi ʻa e hokohoko ʻo e akoʻí. Naʻe ʻuluaki akoʻi ʻe he Tamai Hēvaní kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e palani ʻo e huhuʻí peá Ne toki ʻoange kiate kinaua e ngaahi fekaú.

Ko ha moʻoni maʻongoʻonga ʻeni. ʻE tokoni ha mahino ʻa e palaní ki he kakaí ke nau tauhi ʻa e ngaahi fekaú, fai ha ngaahi fili ʻoku lelei angé pea fakalotoa kinautolu he founga totonú.

Lolotonga e taimi ne u ngāue ai ʻi he Siasí, kuó u mātā tonu e mateaki mo e faivelenga e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fonua lahi ʻoku hoko ai ha fepakipaki fakapolitikale, fakasosiale pe fakaʻekonōmika. ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻoku ou ʻilo ʻoku faitatau ai e kāingalotu faivelenga ko ʻení, ko ʻenau vakai ko ia ki he taʻengatá. ʻOku hanga ʻe he vakai taʻengata ki he ongoongoleleí ʻo ʻai ke mahino kiate kitautolu ʻa hotau fatongia ʻi he palani ʻa e ʻOtuá, ke tau tali e ngaahi faingataʻá pea fakalakalaka ai, ke fai ha ngaahi fili pea fakatefito ʻetau moʻuí ʻi hotau ivi fakalangí.

Ko e fakakaukaú, ko e taimi ia ʻoku tau vakai ai ki he ngaahi meʻa ʻoku hokó mei ha feituʻu pau, pea malava ai ke tau fakahoungaʻi honau mahuʻinga moʻoní.

ʻOku hangē ia ko haʻate ʻi ha vaotā pea ʻi ai ha fuʻu ʻakau ʻi muʻa. Ka ʻikai ke tau kiʻi manga mai ki mui, he ʻikai ke tau lava kitautolu ʻo fakahoungaʻi e tuʻunga moʻoni ʻo e vaotaá. Ne u ʻaʻahi tuʻo taha ki he vaotā ʻAmasoní ʻi Letisia ʻi Kolomupiá, ʻofi ki he kauʻāfonua ʻo Palāsila mo Peluú. Naʻe ʻikai lava ke u fakamahuʻingaʻi hono lahí, ka ne taʻe ʻoua ʻeku heka ha vakapuna ʻo sio lelei hifo mei ʻolunga.

ʻI he kei iiki ʻema fānaú, ne nau faʻa sio he sēnolo TV ʻa e fānaú ʻi ha polokalama ne ui Ko e Hā ʻOkú ke Sio Ki aí? Ne huluʻi ofi mai ha meʻa, pea ʻe mateʻi ʻe he fānaú pe ko e hā e meʻa ko iá kae fakaava māmālie hake ʻa e laʻitaá. Ko ʻene ʻasi kakato mai pē ʻa e laʻitaá, ʻoku lava leva ke ke ʻiloʻi pe ko ha pusi, fuʻu ʻakau, fuaʻi ʻakau mo e alā meʻa pehē.

ʻOku ou manatuʻi naʻe ʻi ai ha taimi ne nau sio ai he polokalama ko iá pea naʻe ʻasi hake ha meʻa ne ngali palakū kiate kinautolu, mo fakamātatuʻa; ka ʻi he toe ʻasi lahi ange ʻa e fakatātaá, ne nau fakatokangaʻi hake ko ha foʻi pisa fakatupu ʻuakai. Ne nau pehē mai leva, “ʻE Teti, fakatau mai ha foʻi meʻa pehē!” Ko ʻene toki mahino pē kiate kinautolu e fakatātaá, ne hoko leva e meʻa ne hā ngali palakuú ko ha meʻa matamatalelei.

Tuku muʻa ke u toe vahevahe atu ha aʻusia ʻe taha. ʻI homau ʻapí, ʻoku saiʻia ʻema fānaú he fakafonu e fanga kiʻi pāsoló. Mahalo kuo tau ʻosi maʻu faingamālie kotoa ke fakafonu ha pāsolo. ʻOku faʻu e niʻihi ʻaki ha fanga kiʻi kongokonga kehekehe. ʻOku ou manatuʻi naʻe faʻa tokanga ha taha ʻema fānaú (pea he ʻikai ke u fakahā atu hono hingoá ke maluʻi ia) ʻo siofi pē fanga kiʻi kongokonga fakatāutahá, pea ko e taimi pē naʻe ʻikai ke hao ai ha kiʻi konga he feituʻu naʻá ne pehē naʻe totonu ke hao aí, naʻá ne ʻita pea ʻai ke ne tolongi. Faifai peá ne poto he fokotuʻutuʻu pāsoló he taimi naʻe mahino ai kiate ia ʻoku mahuʻinga e kiʻi konga kotoa pē ki he fakatātaá heʻene ʻosí, neongo ʻene taʻe ʻiloʻi e feituʻu ke fokotuʻu ki ai e kiʻi konga ko iá.

Ko ha founga ʻeni ke mahino ai kiate kitautolu e palani ʻa e ʻEikí. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau hohaʻa ki hono ngaahi kongokonga kehekehé, ka ʻoku totonu ke tau feinga ke tau sio lelei ki he foʻi fakatātaá pea ʻoua naʻa ngalo ʻiate kitautolu e ola fakaʻosi ʻoku fie maʻú. ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí e feituʻu ke fokotuʻu ai e konga kotoa pē ke feʻunga mo e palaní. ʻOku mahuʻinga taʻengata e ngaahi fekau kotoa pē ʻi he palani lahi ko ia ʻo e fiefiá.

ʻOku mahuʻinga ke ʻoua te tau fai ha ngaahi fili taʻengata ʻi he anga pē ʻetau vakai ki ai mei he tafaʻaki fakamatelié. Ko e ngaahi fili ko ia ʻokú ne uesia e taʻengatá, ʻoku mahuʻinga ia ke tau vakai ki ai mei he ongoongoleleí.

Naʻe akonaki mai ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo pehē: “Neongo e lī taula ʻi he ʻamanaki pau mo tuputupuʻá, ka ʻe lava ke taʻehoko ʻetau ngaahi ʻamanaki maʻamaʻa angé. ʻE lava ke tau ʻamanaki lelei ki ha hiki vāhenga pe ʻi ai ha kaumeʻa makehe, ʻikunaʻi ha fili falealea, mo maʻu ha fale lahi, ka ko ha ngaahi meʻa pē ia ʻe lava ke hoko pe taʻehoko. ʻOku hanga ʻe he tui ki ha palani ʻa e Tamaí ʻo fakaivia kitautolu ʻi he siva e ngaahi ʻamanaki peheé. ʻOku hanga ʻe he ʻamanakí ʻo ʻai kitautolu ke tau ʻfemoʻuekina ʻi he holi lahi ʻi he fai leleí,ʻ neongo e hā ngali vaivaí (vakai, T&F 58:27).”3

ʻE lava ʻe he ʻikai ke tau maʻu ha vakai ʻoku taʻengatá pe ko haʻane mole ia meiate kitautolú, ke tau vakai fakaemāmani pē ai ki heʻetau tuʻunga moʻui fakatāutahá pea tau fai ai ha ngaahi fili ʻoku ʻikai ke fenāpasi mo e finangalo ʻo e ʻOtuá.

ʻOku fakahā mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná e tōʻonga fakakaukau ʻa Nīfaí pea pehē ki he tōʻonga fakakaukau ʻa Leimana mo Lemiuelá. Ne nau aʻusia ha ngaahi faingataʻa lahi mo ha ʻahiʻahi; ka neongo ia, naʻe kehekehe pē ʻenau tōʻonga fakakaukau ki aí. Naʻe pehē ʻe Nīfai, “Pea naʻe pehē fau hono lahi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí kiate kinautolú, neongo naʻa nau maʻu moʻui mei he kakanoʻi manu ʻota ʻi he feituʻu maomaonganoá, [ka] naʻe foaki ʻe homau kakai fefiné ʻa e huʻa huhu feʻunga maʻa ʻenau fānaú, ʻo nau sino mālohi, ʻio, ʻo tatau mo e kau tangata; pea kamata ke nau kātakiʻi ʻa ʻenau fonongá pea ʻikai ke toe ʻi ai ha ngaahi lāunga.”4

Ka naʻe lāunga mamahi ʻa Leimana ia mo Lēmiuela. “Pea naʻe pehē ʻa e lāunga ʻa Leimana mo Lēmiuelá, ʻa ia naʻá na lalahí, ʻo kau ki heʻena tamaí. Pea naʻá na lāunga koeʻuhí ko e ʻikai te na ʻiloʻi ʻa e ngaahi fengāueʻaki ʻa e tangatá mo e ʻOtua ko ia naʻá ne fakatupu ʻa kinauá.”5 Ko hono taʻeʻilo pe liʻaki ko ia e ngaahi fengāueʻaki mo e ʻOtuá … ko ha founga ia ʻe taha ʻoku mole atu ai ʻetau vakai taʻengatá, pea ko hano fakaʻilonga ʻe taha ko e lāungá. Neongo ne mātā tonu ʻe Leimana mo Lēmiuela ha ngaahi mana, fakataha mo Nīfai, ka ne na tala ʻo pehē: “Pea kuo tau ʻauhē ʻi he feituʻu maomaonganoá ʻi he ngaahi taʻu lahi ko ʻení; pea kuo ngāue mālohi ʻa hotau kakai fefiné, lolotonga ʻenau feitamá; pea kuo nau fanauʻi ʻa e fānau ʻi he feituʻu maomaonganoá mo kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, tukukehe pē ʻa e maté; ka naʻe mei lelei ange ke nau mate ʻoku teʻeki ai ke nau haʻu mei Selusalemá ʻi heʻenau kātakiʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻení.”6

Ko ha tōʻonga fakakaukau kehekehe ia ʻe ua, neongo naʻe tatau pē ngaahi faingataʻa mo e mamahi ne nau fehangahangai mo iá. Ko hono moʻoní, naʻe kehekehe pē ʻenau vakai ki aí.

Naʻe tohi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻo pehē: “Kapau te tau vakai ki he moʻui fakamatelié ʻo pehē ko e kotoa pē ia ʻo e moʻuí, ta ʻe fakamamahi leva ʻa e felāngaakí, mamahí, tōnounoú mo e moʻui nounoú. Ka ʻo kapau te tau vakai ki he moʻuí ko ha meʻa taʻengata ʻoku ope atu ki he maama fakalaumālié ki he kahaʻu taʻengata hili e maté, ta kuo tonu ʻetau vakai ki he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku hokó.”7

Naʻe fai ʻe ʻEletā Tēvita B. Heiti ha talanoa ki he tangata tā-tongitongi ko Maikoloʻeniseloó, ke fakatātaaʻi ʻaki e mahuʻinga ʻo e vakai ki ha meʻa mei he tafaʻaki ʻoku totonú: “ʻI hono tongitongi ko ia ʻe he tangata tā-tongitongí ha konga maka māpelé, naʻe haʻu ha kiʻi tamasiʻi he ʻaho kotoa pē ʻo sio matahū pē. ʻI he ʻasi ko ia e fōtunga ʻo Tēvitá mei he konga maká kuo kakato ke mamata ki ai e māmaní, naʻe fehuʻi ange ʻe he kiʻi tamasiʻí kia Maikoloʻeniselō, ʻNaʻá ke ʻilo fēfē naʻá ne ʻi he lotoʻi foʻi maká?’”8

Naʻe kehe pē anga e vakai e tangata tā-tongitongí ki he konga maka māpelé, mei he vakai ko ia e kiʻi tamasiʻi naʻá ne siofi ʻene ngāué. Naʻe hanga ʻe he vīsone ʻa e tangata tā-valivalí ki he ngaahi meʻa ʻe malava ke faʻu ʻaki e konga maká, ʻo fakatupu ʻene malava ke faʻu ha ngāue fakaʻātí.

ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí e meʻa ʻokú Ne finangalo ke tau lavaʻí. ʻOkú Ne ʻafioʻi e faʻahinga liliu ʻokú Ne finangalo ke hoko heʻetau moʻuí, pea ʻoku ʻikai haʻatau totonu ke tau toe fiepoto kiate Ia. ʻOku māʻolunga ange ʻEne fakakaukaú ʻi heʻetau fakakaukaú.9

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻi ai haʻatau Tamai Hēvani ʻofa, angatonu mo mohu ʻaloʻofa kuó Ne teuteu ha palani maʻa ʻetau fiefia taʻengatá. ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi Hono ʻAló mo e Fakamoʻui ʻo e māmaní. ʻOku ou ʻilo ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoní ko ha palōfita ia ʻa e ʻOtuá. Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.