2010–2019
Ko e ʻEikí ko ʻEku Maama
ʻEpeleli 2015


Ko e ʻEikí ko ʻEku Maama

ʻOku fakamālohia lahi ʻetau malava ke tuʻu maʻu mo faivelenga pea muimui ki he Fakamoʻuí, ʻe he ngaahi fāmili angatonú mo e moʻui kāfataha hotau ngaahi uōtí mo e koló ʻia Kalaisi neongo e ngaahi feliliuaki ʻo e moʻuí.

ʻOku tau fakakaukau mo fiefia he faʻahitaʻu Toetuʻu ko ʻení ki he huhuʻi ne fai ʻe hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.1

ʻOku hanga ʻe he ngaahi taʻe manonga ʻoku mafola he māmaní koeʻuhi ko e faiangahala ʻa e māmaní ʻo fakatupu ha ongoʻi liʻekina. ʻOku hanga ʻe he haʻahaʻa ʻo e ngaahi founga fetuʻutaki fakaeonopōní hangē ko e angahalá, ʻikai ke vahevahetataú, mo e taʻe faitotonú ʻo ʻai ke ongoʻi ʻe he niʻihi tokolahi ʻoku matuʻaki taʻe totonu e moʻuí. Kuo pau ke ʻoua naʻa hanga ʻe he lahi ʻo e ngaahi faingataʻá ni, ʻo toʻo meiate kitautolu e fiefiá mo hono fakamanatua e tautapa fakalangi naʻe fai ʻe Kalaisi maʻatautolú. Ko e Fakamoʻuí naʻá Ne “ikunaʻi moʻoni ʻa e faʻitoká.” Naʻa Ne toʻo kiate Ia ʻetau angahalá mo e maumaufonó ʻi Heʻene ʻaloʻofá mo e manavaʻofá, pea huhuʻi kitautolu mo fakafiemālieʻi e fie maʻu ʻa e fakamaau totonú maʻanautolu kotoa pē ʻe fakatomala mo tui ki Hono huafá.2

ʻOku fuʻu mahuʻinga ʻEne feilaulau fakalelei fisifisimuʻá pea he ʻikai lava ke mahino kakato ia ki he kakai fakamatelié. ʻOku ʻomi ʻe he foʻi ngāue ko ʻeni ʻo e ʻaloʻofá ha melino ʻoku ope atu ia he mahinó.3

ʻOku tau tali fēfē ʻa e ngaahi faingataʻa fakamamahi ʻoku tau fehangahangai mo iá?

ʻĪmisi
Some yellow flowers on a mound of dirt.

ʻOku saiʻia maʻu pē hoku uaifi ko Melé ʻi he matalaʻiʻakau ko e siolaʻaá. ʻOkú ne fiefia he taimi ʻoku nau ʻasi ai he veʻehalá ʻi ha feituʻu naʻe taʻe ʻamanekina ke nau ʻi ai. ʻOku ʻi ai ha kiʻi hala pelepela ki he ʻapi ʻoku nofo ai ʻeku kuí. Ko e taimi ʻokú ma lele hifo ai he foʻi hala ko iá, ʻe faʻa pehē mai ʻa Mele, “ʻOku ke pehē te ta sio ki he siolaʻā fakaʻofoʻofá he ʻahó ni?” Naʻá ma ʻohovale ke ʻiloʻi ʻoku moʻui lelei ʻa e siolaʻaá he kelekele kuo kakā mei hono ngoueʻí mo e meʻangāue tata sinoú pea fokotuʻuna ai e ngaahi meʻa he ʻikai feʻunga ke tupu ai e ngaahi matalaʻi ʻakau vaó.

ʻĪmisi
Yellow flowers by some water

Ko e taha e ʻulungaanga fakaofo ʻo e siolaʻā vao kei fatakaú, ʻo makehe mei heʻene tupu he kelekele ʻoku kakaá, ko e anga e muimui ʻa e matalaʻi ʻakau kei fatakaú he laʻaá. ʻI heʻene fakahoko ʻení, ʻoku lava ke ne maʻu ai ha ivi ke moʻui lelei kimuʻa pea toki laku mai hono matala lanu engeenga fakaʻofoʻofá.

ʻI he taimi ʻoku tau muimui ai ki he Fakamoʻui ʻo e māmaní, ʻa ia ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau tupulaki mo fakaʻofoʻofa neongo e ngaahi meʻa fakalilifu ʻoku tau fepaki mo iá, ʻo hangē pē ko e siolaʻā ʻoku kei fatakaú. Ko Ia Tofu pē ʻa e māmá mo e moʻuí.

Naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá ʻi he talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá, ko kinautolu ʻoku fakafepaki mo faiangahalá ʻe tānaki ʻo toʻo mei Hono puleʻangá.4 Naʻá Ne folofola ʻo kau ki he kau faivelengá ʻo pehē, “Pea ‘e toki ulo atu ‘a e māʻoniʻoní ʻo hangē ko e laʻaā ʻi he puleʻanga ʻo ʻenau Tamaí.”5 Te tau lava ʻo tupulaki mo fiefia fakafoʻituitui ko e kau ākonga ʻa Kalaisi ʻoku moʻui ʻi ha māmani angakovi mo moveuveu, kapau te tau tuʻu ʻaliʻaliaki ʻi heʻetau ʻofa he Fakamoʻuí mo muimui angavaivai ki Heʻene ngaahi akonakí.

ʻOku fakamālohia lahi ʻetau malava ke tuʻu maʻu mo faivelenga pea muimui ki he Fakamoʻuí, ʻe he ngaahi fāmili angatonú mo e moʻui kāfataha hotau ngaahi uōtí mo e koló ʻia Kalaisi neongo e ngaahi feliliuaki ʻo e moʻuí.6

Ko e hā e Taimi ʻi ʻApí

Ko e fatongia ʻo e fāmilí ʻi he palani ʻa e ʻOtuá “ke tau maʻu ai ʻa e fiefiá, ke tokoni ke tau ʻilo ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú ʻi ha ʻātakai ʻo e ʻofá, mo teuteuʻi kitautolu ki he moʻui taʻengatá.”7 ʻOku fie maʻu ke tau talangofua ki he ngaahi tukufakaholo fakaʻofoʻofa ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalotu ʻi ʻapí ke tohi tongi ia he moʻui ʻetau fānaú.

Ko ha tamasiʻi ako lelei ʻeku faʻētangata ko Voni Lōpeti Kimipoló, pea naá ne loto ke hoko ko ha tokotaha faʻu tohi, pea ko ha haafe ia he timi ʻakapulu ʻa BYU. ʻI he ʻaho 8 ʻo Tīsema 1941, hili ha ʻaho ʻe taha mei hono ʻohofi e Taulanga Mataʻitofé, naʻa ne kau atu ki he Tautahi ʻa ʻAmeliká. Lolotonga haʻane feinga ke fakalotoʻi ha kau tangata tokolahi ange ke kau ki he tautahí ʻi ʻAlapenī ʻi Niu ʻIoké, naʻá ne faʻu ai ha kiʻi fakamatala nounou ʻo ʻave ki he makasini ko e Reader’s Digest. Naʻe totongi ia ʻe he makasiní ʻaki ha $200 ke pulusi ʻene fakamatalá naʻe hingoa ko e “Ko e hā e Taimi ʻi ʻApí,” ʻi he makasini ʻo Mē 1944.

Ko e konga ʻo ʻene fakamatala naʻe ʻave ki he Reader’s Digest, ne ʻoatu ai e fakakaukau ʻa ha sōtia folau tahi, ʻo pehē:

“Ko e hā e Taimi ʻi ʻApí:

“ʻI ha efiafi ʻe taha ʻi ʻAlapenī ʻi Niu ʻIoake, ne u ʻeke ange ki ha tokotaha folau tahí pe ko e hā e taimí. Naʻá ne toʻo hake ʻene uasí ʻo pehē mai, ‘Ko e 7:20.’ Ne u ʻiloʻi ʻoku tōmui ia. Ne u pehē ange, “ʻIkai kuo mate hoʻo uasí?”

Naʻá ne pehē mai, “‘ʻIkai,’ ʻoku ou ngāueʻaki e taimi ʻa ʻIutā. ʻOku ou haʻu mei he fakatonga ʻo ʻIutā. ʻI heʻeku kau he Tautahí, ne ʻomai ʻe he Tangataʻeikí ʻene uasí maʻaku. Naʻá ne talamai ʻe lava ke tokoni ʻeni ke u manatu ki ʻapi.

“‘ʻI he taimi ʻoku hoko ai he 5 a.m. heʻeku uasí ʻoku ou ʻilo ʻoku fakateka atu ʻe he Tangataʻeikí e fanga pulú ke tatau e huʻakaú. Naʻe fakaʻosiʻaki ʻene pehē, “ʻI he hoko ʻa e 7:30 he poʻulí ʻoku ou ʻilo ʻoku tangutu e fāmilí ʻi ha tēpile ʻoku mohu he meʻakaí, pea fakamālō e Tangataʻeikí ki he ʻOtuá he meʻakai ʻoku ʻi he tēpilé mo kole ke Ne tokangaʻi au. … Te u lava ke ʻilo e taimí he feituʻu ʻoku ou fiemālie aí. Ko e meʻa ʻoku ou fie ʻilo ki aí pe ko e fihá ʻeni ʻi ʻIutā.’”8

Hili ha taimi nounou mei hono ʻave e fakamatalá, naʻe vahe ʻa Voni ke ngāue ʻi ha vaka he Tahi Pasifikí. ʻI he ʻaho 11 ʻo Mē 1945, lolotonga ʻene ngāue he vaka uta vakapuna ko e USS Bunker Hill ofi ki ʻOkinaua, naʻe pomuʻi e vaká ʻe ha ongo vakapuna taonakita.9 Ne mate ai ha kau kauvaka ʻe toko 400, ʻo kau ai ʻeku faʻētangata ko Voní.

Naʻe fakahā ʻe ʻEletā Sepenisā W. Kimipolo ʻene fie kaungāmamahi moʻoni ki he tamai ʻa Voní, peá ne fakamatala kau ki he moʻui taau ʻa Voní pea mo e fakapapau mei he ʻEikí “ʻe ʻikai te nau ongoʻi ʻa e maté, koeʻuhi ʻe melie ia kiate kinautolu.”10 Naʻe pehē ʻe he tamai ʻa Voní neongo ʻoku tanu ia ʻi tahi, ka ʻe ʻave ʻe he toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻa Voni ki hono ʻapi fakalangí.11

Hili ha taʻu ʻe uofulu mā valu, naʻe lea ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo kau kia Voni ʻi he konifelenisi lahí. Ko e konga ʻene leá naʻe pehē: “ʻOku ou ʻiloʻi lelei e fāmili ko ʻení. … Kuó u tūʻulutui ʻo fai ha lotu lahi maʻanautolu. … Kuo hoko ʻa hono akoʻi e lotú ʻi ʻapí ke ne ʻomi ha fuʻu tāpuaki maʻá e fāmili tokolahi ko ʻení.” Naʻe fakatukupaaʻi ʻe Palesiteni Kimipolo ʻa e fāmili kotoa “ke peluki honau tuí … ʻo lotu tuʻo ua ʻi he ʻaho maʻa honau ngaahi fohá mo e ʻofefiné.”12

Kāinga, kapau te tau fakahoko faivelenga e lotu fakafāmilí, ako folofolá, efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí—tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, ʻe ʻiloʻi heʻetau fānaú ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapí. Te nau mateuteu ai ki ha ʻapi taʻengata ʻi he langí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻi ha māmani faingataʻa. ʻOku matuʻaki mahuʻinga ke ʻiloʻi ʻe heʻetau fānaú ʻoku ʻofaʻi pea nau malu ʻi ʻapi.

Ko ha ongo hoa ngāue tatau ʻa e husepānití mo e uaifí.13 ʻOku kehekehe hona fatongiá ka ʻokú na fengāueʻaki lelei pē. ʻE fanau e uaifí, pea te ne faitāpuekina kotoa ai e fāmilí. ʻE maʻu ʻe he husepānití e lakanga fakataulaʻeikí, ʻo faitāpuekina kotoa ai e fāmilí. Ka ʻi he alēlea fakafāmilí, ʻoku hoko e husepānití mo e uaifí ko e ongo hoa ngāue tatau, ʻo na fakahoko e tuʻutuʻuni mahuʻinga tahá. ʻOkú na fakakaukauʻi e founga ke akoʻi mo fakatonutonu ai e fānaú, founga ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e paʻangá, feituʻu te nau nofo aí, mo e ngaahi tuʻutuʻuni fakafāmili lahi kehe. ʻOku fakahoko fakataha ʻeni hili ha fekumi ki he tataki ʻa e ʻEikí. Ko e taumuʻá ko ha fāmili taʻengata.

ʻOku fakatō ʻe he Maama ʻo Kalaisí ki he loto kotoa e fānau ʻa e ʻOtuá ʻa e natula taʻengata ʻo e fāmilí. Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo ʻeku kau faʻutohi manakoa ʻoku ʻikai ke kau ki hotau siasí: “ʻOku lahi e ngaahi meʻa he moʻuí ʻoku ʻikai ke mahuʻinga, [ka] … ko e fāmilí ʻa e meʻa ʻoku moʻoní, ʻa e meʻa ʻoku tuʻumaʻú, ʻa e meʻa ʻoku taʻengatá; ko e meʻa ia ke tokangaʻi mo lehilehiʻi mo mateakiʻí.”14

ʻOku Tokoni e Siasi ke Tukutaha ʻEtau Tokangá ʻi he Fakamoʻuí ʻi Heʻetau Hoko Ko ha Fāmili Kāfatahá.

ʻOku toe mahuʻinga foki mo e fatongia ʻo e Siasí, tānaki atu ki he fāmilí. “ʻOku ʻomi ʻe he Siasí ʻa e faʻunga pea mo e founga ki hono akoʻi ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki hono kotoa ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ne ʻomi ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí kiate kinautolu kotoa pē ʻoku moʻui taau mo loto ke tali kinautolú.”15

ʻOku mafola atu he māmaní ʻa e fakakikihí mo e angahalá pea tō e fakamamafá he kehekehe ʻa e ngaahi ʻulungaanga fakafonuá mo e ʻikai ke vahevahe tataú. Makehe mei he ngaahi ʻiuniti ʻoku fokotuʻu pē ʻo fakatatau mo ʻenau lea fakafonuá, ʻoku fakatefito pē hotau ngaahi uooti mo e kolo ʻi he Siasí, he tuʻunga fakasiokālafí. ʻOku ʻikai ke tau vahevahe ʻo fakatatau ki ha faʻahinga pe tuʻunga.16 ʻOku tau fiefia he foʻi moʻoni ko e tuifio ʻa e ngaahi matakalí mo e ʻulungaanga fakafonuá ʻi ha kāingalotu angatonu. ʻOku mahuʻinga ʻa hotau uooti totonú ki heʻetau fakalakalaká, fiefiá, mo e feinga fakatāutaha ke faka-Kalaisi ange e moʻuí.

ʻOku faʻa hoko ha māvahevahe ʻa e kakaí mei he ngaahi anga fakafonuá pea hoko he taimi ʻe niʻihi ko ha makatuʻunga ʻo ha fetāʻaki mo e fesiosiofaki.17 ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha ngaahi foʻi lea fakamamahi ʻe niʻihi ke fakamatalaʻi ʻaki e ngaahi tukufakaholo ʻa e ngaahi tamai angakoví naʻe tupu ai e fetāʻakí, taú, ngaahi tōʻonga fulikivanú, faiangahalá, ʻo aʻu ki hono fakaʻauha ʻo e kakaí mo e puleʻangá.18

ʻOku ʻikai ha toe feituʻu lelei ange ʻi he folofolá ke kamata mei ai ka ko e 4 Nīfaí ʻoku fakamatala ki ha ʻulungaanga faka-Siasi ʻoku mahuʻinga kiate kitautolu kotoa. ʻOku pehē ʻe ha konga ʻo e veesi 2, “Kuo fakaului ʻa e kakai kotoa pē ki he ʻEikí, ʻi he funga hono kotoa ʻo e fonuá, ʻa e kau Nīfaí mo e kau Leimaná fakatouʻosi, pea naʻe ʻikai ha ngaahi fekeʻikeʻi pe ngaahi fakakikihi ʻiate kinautolu, pea naʻe fefaitotonuʻaki ʻa e kakai kotoa pē ʻiate kinautolu.” ʻOku tau lau he veesi 16 ʻo pehē, “Pea ko e moʻoni ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha kakai ʻoku lahi hake ʻenau fiefiá ʻi he kakai kotoa pē kuo fakatupu ʻe he toʻukupu ʻo e ʻOtuá.” Ko hono ʻuhinga naʻe ʻikai ai ke ʻi ai ha fakakikihí koeʻuhí “ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe ʻi he loto ʻo e kakaí.”19 Ko e faʻahinga ʻulungaanga ʻeni ʻoku tau fie maʻú.

ʻOku hoko e ngaahi tui mo e meʻa fakafonua ʻoku fuʻu fakamahuʻingaʻí ko ha konga tefito ia ʻo kitautolu. ʻOku fie maʻu ke tauhi mo fakatolonga e ngaahi feilaulau tukufakaholó, houngaʻiá, tuí mo e anga māʻoniʻoní. Kuo pau ke fakahoungaʻi mo maluʻi ʻe he ngaahi fāmilí ʻa e ngaahi tukufakaholo ʻokú ne langaki e tuí.20

Ko e taha e meʻa mahuʻinga taha ʻi ha faʻahinga ʻulungaanga fakafonua, ko e lea fakafonuá. ʻI he ʻēlia ko ia ne u nofo ai ʻi Seni Felenisisikou ʻi Kalefōniá, naʻe ʻi ai ha ngaahi ʻiuniti ʻe fitu ne nau fakaʻaongaʻi pē ʻenau lea fakafonuá. ʻOku ui ʻeni ʻe he tohi tuʻutuʻuni a e Siasí ko e ngaahi ʻiuniti lea fakafonuá. ʻOku fakahaaʻi mai heʻetau tokāteliné ʻa e anga hono fakaʻapaʻapaʻi e lea fakafonuá ʻi he vahe 90, veesi 11 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “He ʻe hoko ʻo pehē ʻi he ʻaho ko iá, ʻe fanongo ʻa e tangata kotoa pē ki hono kakato ʻo e ongoongoleleí ʻi hono ʻelelo ʻoʻoná.”

Ko e taimi ko ia ʻoku lotu ai e fānau ʻa e ʻOtuá kiate Ia ʻi heʻenau lea fakafonuá, ko e lea ia mei honau lotó. ʻOku mahino ko e lea ko ia ʻo e lotó ʻoku mahuʻinga ia ki he kakai kotoa pē.

Ko ha toketā fakafaitoʻo hoku taʻokete ko Siosefá pea kuo taʻu lahi ʻene ngāue he ʻēlia ʻo e Bay ʻo Seni Felenisisikoú. Ne haʻu ha mēmipa matuʻotuʻa ʻo e Siasí mei Haʻamoa ki hono ʻōfisí, naʻe siʻi puke. Naʻá ne fuʻu felāngaaki mo mamahiʻia ʻaupito. Ne ʻilo ʻoku makamaka hono kofuuá, pea fai leva e faitoʻo naʻe totonu ke faí. Naʻe pehē ʻe he mēmipa faivelenga ko ʻení ko ʻene taumuʻá pē ke mahino ki ai e meʻa ʻoku fehalākí kae lotu he lea faka-Haʻamoá ki heʻene Tamai Hēvaní fekauʻaki mo ʻene palopalema fakamoʻui-leleí.

ʻOku mahuʻinga ke mahino e ongoongoleleí ki he kāingalotú ʻi he lea ʻo honau lotó kae lava ke nau lotu mo ngāue ʻo fakatatau mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.21

Neongo e kehekehe mo fakaʻofoʻofa e ngaahi lea fakafonuá, mo e ngaahi tukufakaholo langaki moʻui, ka kuo pau ke tau loto ke uouangataha mo ʻofa.22 Kuo fakahā fakapatonu mai ʻe he ʻEikí: “Tuku ke ʻofa ʻa e tangata kotoa pē ki hono tokouá ʻo hangē pē ko iá. … Ke mou taha pē; pea kapau ʻoku ʻikai ke mou taha, ʻoku ʻikai ʻaʻaku ʻa kimoutolu.”23 Neongo ʻetau mahuʻingaʻia he ngaahi anga fakafonua kehekehe ʻoku leleí, ka ko ʻetau taumuʻá ke tau taha ʻi he ʻulungaanga, anga fakafonua, mo e tukufakaholo ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he tapa kotoa pē.

Kuo toe Mālohi Ange e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní

ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha kāingalotu ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi fehuʻi mo ha meʻa ʻoku nau tokanga ki ai ʻi heʻenau fekumi ke fakamālohia ʻenau tuí mo e fakamoʻoní. ʻOku totonu ke tau tokanga ke ʻoua naʻa fakaangaʻi pe fakamaauʻi e niʻihi ʻoku hohaʻa pe tokanga ki ha meʻá—neongo pe ʻoku lahi pe siʻisiʻi. ʻI he taimi tatau, ko kinautolu ʻoku hohaʻa pe tokanga ki ha meʻá ʻoku totonu ke nau fai e meʻa kotoa pē ʻe lava ke fakatupulaki ai ʻenau tuí mo e fakamoʻoní. Ko e founga lelei taha ki hono tali e ngaahi fehuʻí mo e hohaʻá ko e ako ʻi he faʻa kātaki mo e angavaivai, fakalaulauloto, lotu, mo moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, pea maʻu faleʻi mei he kau taki totonú.

ʻOku taku ʻe ha niʻihi ʻoku tokolahi ange e kāingalotu ʻoku mavahe mei he Siasí pea lahi ange mo e veiveiuá mo e taʻe tuí he ʻahó ni mei he kuohilí. ʻOku ʻikai ke moʻoni ʻeni. ʻOku toe mālohi ange e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ʻikai pē ke fuʻu tokolahi e kau mēmipa ʻoku toʻo honau hingoá mei he ngaahi lekooti ʻa e Siasí pea ʻoku siʻisiʻi mo holo he ngaahi taʻu kimui ní mei he kuohilí.24 ʻOku fakafiefia e hiki ki ʻolunga ʻa e ngaahi ʻēlia ʻe niʻihi hangē ko e kāingalotu ne ʻosi maʻu ʻenitaumeni ʻoku ʻi ai haʻanau lekomeni temipale ʻoku lolotonga fakaʻaongaʻí, kakai lalahi totongi vahehongofulu kakató, mo kinautolu ʻoku lolotonga ngāue fakafaifekaú. Tuku ke u toe ʻai atu, kuo teʻeki ke mālohi lahi peheni e Siasí ʻi ha taimi kimuʻa. Kae “manatu ʻoku mahuʻinga lahi ʻa e ngaahi laumālié ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”25 ʻOku tau ala atu ʻo tokoniʻi e taha kotoa pē.

Kapau ʻoku ngali mole e ʻamanakí mo fakamafasia, pea hangē ka ʻikai malava ke kātekina e ngaahi faingataʻa lahi ʻokú ke fehangahangai mo ia he taimi ní, manatu ki he fuʻu mamahi fakaʻulia ne foua ʻi Ketisemaní pea mo e fakamamahi mo e mamahi tae mākupusi ʻo Kalevalé, ne fakahoko ʻe he Fakamoʻuí e Fakaleleí, ʻo ne toʻo atu ai e ngaahi kavenga fakalilifu taha ʻe lava ke hoko ʻi he moʻui ní. Naʻá Ne fakahoko ia maʻau, pea mo au. ʻOkú Ne fakahoko ia koeʻuhi ko ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú mo ʻEne talangofua mo ʻofa Heʻene Tamaí. ʻE fakahaofi kitautolu mei he maté—ʻo tatau ai pē pe ʻe mole hotau sinó ʻi tahi.

ʻE hoko e moʻui angatonu fakafoʻituitui mo fakafāmilí, tokāteline ʻa e Siasí, mo e muimui ki he Fakamoʻuí ko hotau maluʻanga ia ʻi he mouí ni mo ʻitāniti. Ko hotau hūfangaʻanga ʻeni mei he matangí. Kiate kinautolu ʻoku ongoʻi tukuhāusiá, te ke lava ʻo tuʻu taʻe toe ueʻia he angatonú mo ʻiloʻi ʻe maluʻi mo tāpuekina koe ʻe he Fakaleleí ʻo laka ange ia he meʻa ʻoku mahino kakato kiate koé.

ʻOku totonu ke tau manatuʻi e Fakamoʻuí, tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, pea muimui ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻo hangē ko e muimui ʻa e siolaʻā kei fatakaú he laʻaá. Te tau maʻu e nēkeneká, fiefiá mo e melinó he muimui ki Heʻene māmá mo e sīpingá. ʻE hangē leva ia ko e lau ʻa e Saame 27 mo ha himi ʻiloa ʻoku pehē, “Ko ʻeku maama mo hoku fakamoʻuí ʻa [e ʻEikí].”26

ʻI heʻeku hoko ko e ʻaposetolo ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ou fai atu ai ha fakamoʻoni toputapu ʻi he fakaʻosinga ʻo e uike Toetuʻu ko ʻení ʻo fekauʻaki mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku ou ʻilo ʻokú Ne moʻui. ʻOku ou ʻilo Hono leʻó. ʻOku ou fakamoʻoni ki Hono faka-ʻotuá mo e moʻoni ʻo e Fakaleleí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, 2 Nīfai 9:20–22.

  2. Vakai, Mōsaia 15:8–9.

  3. Vakai, Filipai 4:7.

  4. Vakai, Mātiu 13:41.

  5. Mātiu 13:43.

  6. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 115:5–6.

  7. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 1.1.4.

  8. Vaughn R. Kimball, “The Right Time at Home,” Reader’s Digest, May 1944, 43.

  9. Tohi meia G. A. Seitz, Captain, U.S. Navy, USS Bunker Hill, ʻaho 25 ʻo Mē 1945, ki he tamai ʻa Vaughn Kimball’s father, Mr. Crozier Kimball, Draper, Utah.

  10. Vakai ki he tohi meia Spencer W. Kimball, dated June 2, 1945, kia Crozier Kimball; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 42:46.

  11. Vakai, Crozier Kimball, in Marva Jeanne Kimball Pedersen, Vaughn Roberts Kimball: A Memorial (1995), 53.

  12. Spencer W. Kimball, “The Family Influence,” Ensign, July 1973, 17. Naʻe hoko leva ʻa Spencer W. Kimball ko e Palesiteni ʻa e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá.

  13. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nov. 2010, 129.

  14. Carla Carlisle, “Pray, Love, Remember,” Country Life, Sept. 29, 2010, 120.

  15. Tohi Tuʻutuʻuni 2, 1.1.5.

  16. Vakai, 4 Nīfai 1:26.

  17. ʻOku lahi hono tālangaʻi ʻo e ʻulungaanga fakafonuá ʻi he māmaní he ʻaho ní. ʻI he taʻu 2014 naʻe taku ko e foʻi lea ko e ʻulungaanga fakafonuá ko e foʻi lea mahuʻinga taha ia ʻo e taʻú ʻe he Merriam-Webster.com.

  18. Vakai, ʻAlamā 9; Hilamani 5.

  19. 4 Nīfai 1:15.

  20. Naʻe tohi ʻe he tangata ako mataotao mei Siamane ko Goethe ʻo pehé, “Ke maʻu moʻoni e meʻa naʻe ʻoatu ʻe hoʻo tangataʻeikí maʻaú, kuo pau ke ke ngāueʻi ia ʻe koe!” (Johann Wolfgang von Goethe, Faust, trans. Bayard Taylor [1912], 1:28).

  21. Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi ʻuhinga ʻoku akoʻi ai ʻe he Siasí ʻa e ongoongoleleí ʻi he lea fakafonua ʻe 50 pea liliu e Tohi ʻa Molomoná ki he ngaahi lea fakafonua ʻe 110. Neongo ia, ko e taha e ngaahi faingataʻa ʻi he māmaní ko hono ako e lea fakafonua ʻa e fonua ʻokú ke nofo aí. ʻOku fie maʻu ke tau feilaulau ʻi heʻetau hoko ko e mātuʻá ke tokoniʻi e toʻu tangata kei tupu hake ke nau ako e lea fakafonua ʻo e fonua ʻoku nau lolotonga nofo aí. Tokoniʻi ke nau ʻai e lea fakafonua ko iá ko e lea fakafonua ia ʻa honau lotó.

  22. Vakai, Mōsaia 18:21.

  23. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:25, 27.

  24. ʻI he taʻu ʻe 25 kuohilí, ʻoku holo e fika totonu ʻo e kāingalotu ʻoku mavahe mei he Siasí pea kuo meimei ke liunga ua e tokolahi ʻoku kau maí. ʻOku holo ʻaupito e peseti ʻo e niʻihi ʻoku mavahé.

  25. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10.

  26. Ngaahi Saame 27:1; toe vakai, “Ko e ʻEikí ko ʻEku Maama,” Ngaahi Himi, fika 45.