2010–2019
Ko e Talanoa Fakatātā ‘o e Tangata Tūtuuʻí
ʻEpeleli 2015


Ko e Talanoa Fakatātā ‘o e Tangata Tūtuuʻí

ʻOku tau takitāuhi e fatongia ke fokotuʻu e meʻa ke tau fakamuʻomuʻá pea fai e meʻa ‘e hoko ai hotau lotó ko ha kelekele moʻuí pea tau maʻu ai ha ututaʻu ʻoku mahú.

‘Oku vahe mai ‘a e kaveinga ki he lea ‘i he konifelenisi lahí—ʻo ʻikai ‘e ha maʻu mafai fakamatelie ka ‘i he fakahinohino ‘a e Laumālié. ‘Oku tokangaekina ha ngaahi kaveinga lahi ‘a e ngaahi meʻa fakamāmani ‘oku tau tokanga kotoa ki aí. Hangē ko e ‘ikai akoʻi ‘e Sīsū a e founga ke ikunaʻi ai e faingataʻa fakamatelié pe fakapolitikale ‘i Hono taimí, ʻokú Ne faʻa ueʻi fakalaumālie ʻEne kau tamaioʻeikí ke nau lea he meʻa kuo pau ke tau fai ke liliu ai ‘etau moʻui fakatāutahá ko e teuteu ki heʻetau foki ki hotau ‘api fakalangí. Kuo ueʻi au he fakaʻosinga ʻo e uike Toetuʻú ni, ke u lea he ngaahi akonaki mahuʻinga mo taʻengata ʻi ha taha ʻo e ngaahi talanoa fakatātā naʻe fai ʻe Sīsuú.

Ko e talanoa fakatātā ‘o e tangata tūtuuʻí, ko e taha ia ‘o e talanoa ʻoku hā kotoa he ngaahi Kosipeli ‘e tolú. Ko e taha foki ia ‘o e talanoa naʻe fakamatalaʻi ‘e Sīsū ki Heʻene kau ākongá. Ko e tenga naʻe tūtuuʻí ko e “folofola [ia] ‘o e puleʻangá” (Mātiu 13:19), “ʻa e folofolá” (Maʻake 4:14) pe “ko e folofola ia ‘a e ‘Otuá” (Luke 8:11)—‘a ia ko e ngaahi akonaki ‘a e ‘Eikí mo ‘Ene kau tamaioʻeikí.

‘Oku fakafofongaʻi ‘e he kelekele kehekehe naʻe ngangana ki ai a e tengaʻi ʻakaú, ‘a e founga kehekehe ‘oku tali mo muimui ai e kakai fakamatelié ki he ngaahi akonaki ko ‘ení. Ko ia, ko e ngaahi tenga ko ia naʻe “mokulu ‘i he veʻehalá,” (Maʻake 4:4) naʻe ‘ikai aʻu ia ki ha kelekele ne nau mei lava ai ‘o tupú. ‘Oku nau tatau mo e akonaki ‘oku tō ki ha loto ‘oku fefeka pe taʻe mateuteu. He ‘ikai ke u toe lave ki ai. ‘Oku fakataumuʻa ‘eku pōpoakí ki he niʻihi kuo tukupā ke muimui kia Kalaisí. Ko e hā ‘oku tau fai ʻaki e ngaahi akonaki ‘a e Fakamoʻuí ‘i heʻetau moʻuí.

‘Oku fakatokanga mai e talanoa fakatātā ‘o e tangata tūtuʻí ki he ngaahi tūkunga mo e tōʻonga fakakaukau te ne lava ‘o taʻofi ha taha kuó ne tali ‘a e pōpoaki ‘o e ongoongoleleí, ke ‘oua naʻá ne muimui ki ai ʻo fai ha ututaʻu lelei.

Kelekele Makamaká, ‘Ikai ha Aka

Ne ʻi ai ha tenga ʻe niʻihi ne “mokulu ki he potu makamaka, naʻe siʻi ai ‘a e kelekelé, pea tupu leva ia, koeʻuhí naʻe ‘ikai matolu ‘a e kelekelé: ka ‘i he ‘alu hake ‘a e laʻaá, naʻe vela ai ia; pea koeʻuhí naʻe ‘ikai hano aka, ne mate ia” (Maʻake 4:5–6).

Naʻe pehē ‘e Sīsū ‘oku fakamatalaʻi ʻe he meʻá ni ‘a kinautolu ne “fanongo ki he folofolá [pea] nau maʻu leva ia ‘i he fiefia,” ka koeʻuhí “ʻoku ‘ikai ha aka ‘iate kinautolu, … pea ka tupu ‘a e mamahí pe ‘a e fakatangá, koeʻuhí ko e folofolá, ‘oku hinga leva ‘a kinautolu” (Maʻake 4:16–17).

Ko e hā ha meʻa ‘okú ne fakatupu ha ‘ikai maʻu ‘e he kau fanongó “ha aka ‘iate kinautolu”? Ko e tūkunga ‘eni ‘oku ‘i ai ‘a e kau mēmipa foʻoú ‘a ia naʻa nau ului pē koeʻuhí ko e kau faifekaú, pe ko e ngaahi ʻulungaanga fakaʻofoʻofa lahi ‘o e Siasí pe ngaahi lelei lahi ‘oku maʻu mei he hoko ko ha mēmipa ‘o e Siasí. Kapau he ʻikai ke nau tuʻu maʻu ʻi he folofolá, ʻe lava ke nau hē mei he moʻoní ‘i he hoko mai e faingataʻá. Kae naʻa mo kinautolu ne tupuʻi Siasí—ʻa e kau mēmipa fuoloá—te nau ala aʻu ki ha tuʻunga hangē ʻoku ʻikai ke nau mālohi kinautolú. Kuó u maheni mo ha niʻihi peheni—ko ha kāingalotu naʻe ‘ikai mālohi mo tuʻuloa ‘enau ului ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau tuʻu maʻu ‘i he ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí, pea muimui maʻu pē ki ai, te tau lava ‘o fakatupulaki ha loto fefeka pea ko e kelekele makamaka ia ʻoku tō ki ai e fanga kiʻi tenga fakalaumālié, ʻo faingataʻa ai ke nau tali e ongoongoleleí.

‘Oku fie maʻu e meʻakai fakalaumālié, ka te moʻui fakalaumālie, tautautefito ʻi ha māmani ‘oku ngaʻunu mamaʻo ange mei he tui ki he ‘Otuá pea mo e ngaahi meʻa ‘oku mahino lelei ʻa e totonú mo e halá. ʻI he kuonga ʻoku lōmekina ai e ‘Initanetí ʻe he ngaahi pōpoaki ‘okú ne uesia e tui ‘a ha taha, kuo pau ke tau fakalahi ‘etau ‘ilo ki he ngaahi moʻoni fakalaumālié ke fakamālohia ʻetau tuí pea tuʻu maʻu ʻihe ongoongoleleí.

Toʻu tupu, kapau ‘oku ngali fakalūkufua atu e akonaki ko iá, ko ha sīpinga mahino ‘eni. Kapau ‘oku tufa atu e mā mo e vai ʻo e sākalamēnití pea ‘okú ke lolotonga text he telefoní, fefanafanahi mo ha taha, vaʻinga keimi vitiō pe fai ha meʻa kehe ke taʻofi ai e meʻakai fakalaumālie mahuʻinga ko iá meiate koe, ‘okú ke fakavaivaiʻi hoʻo fakamoʻoní pea faingataʻa ai ke ke ongoʻi e Laumālié. ‘Okú ke fokotuʻu ai koe ha tuʻunga ʻe faingofua haʻo vaivai fakalaumālie he taimi ‘okú ke fepaki ai mo e faingataʻa hangē ko e tuēnoá, fakamālohí pe lumolumaʻí. ʻOku kau foki ai mo e kakai lalahí.

Ko e meʻa ‘eni ‘e taha ‘okú ne lava ‘o fakaʻauha e ngaahi aka fakalaumālié—pea ʻoku fakavaveʻi ia ‘e he tekinolosiá ka ‘oku ‘ikai ko ia pē—ko hono fakamāuʻi ‘o e ongoongoleleí pe ko e Siasí ‘o makatuʻunga ‘i hano kiʻi konga siʻi pē. ‘Oku fakatefito e vakai pukupuku ko ʻení ʻi ha tokāteline pe founga ngāue pe ko ha vaivai ‘o ha taki, kae tukunoaʻi pē ʻa e palani fakaʻeiʻeiki ‘o e ongoongoleleí mo e lelei fakatāutaha mo fakalūkufua ʻoku maʻu mei aí. Naʻe fakamahinoʻi ‘e Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī e fakakaukau ki hono fakamaauʻi fakatafaʻaki taha pē ha meʻá. Naʻá ne lea ʻi BYU fekauʻaki mo ha kau fakaanga fakapolitikale ne nau “ʻita mo loto-mamahi” ‘i ha ongoongo ne toki fai. Naʻá ne pehē, “Ne nau huaʻi mai honau ‘itá ʻi ha ngaahi lea fakapoto kehekehe” … Peá ne pehē, ‘ʻIo, ko e kuonga mo e māmani ʻeni ʻo e faʻahinga kakai lea peheé.’”1 Ka kuo pau ke ‘oua naʻa tau lahilahi fakaanga pē ka tau feinga ke mahino kakato kiate kitautolu hono fakaʻeiʻeiki e ngāue ‘a e ‘Otuá, kae lava ke tau tuʻu maʻu ‘i he ongoongoleleí.

II. ‘Akau Talatalá: Ko e Tokanga ki he Māmaní mo e Tohoaki Kākā ‘o e Koloá

Naʻe akoʻi ‘e Sīsū, naʻe “mokulu ‘a e niʻihi ki he ‘akau talatalá, pea tupu hake ‘a e ‘akau talatalá ʻo fakakāsia ia, pea ‘ikai ai hano fua” (Maʻake 4:7). Naʻá Ne pehē, ko kinautolu ‘eni “ʻoku nau fanongo ki he folofolá, ka ko e tokanga ki māmaní, mo e kākā ‘o e koloá, mo e hū ‘a e holi lahi ki he ngaahi meʻa kehekehé, ‘oku kāsia ai ‘a e folofolá, pea taʻe fua ai ia” (Maʻake 4:18–19). Ko e moʻoni, ko ha fakatokanga ‘eni ke tau tokanga kotoa ki ai.

Te u ‘uluaki lea ‘o kau ki he tōʻonga kākā ‘o e koloá. Neongo pe ko e fē ha feituʻu ‘oku tau ‘i ai ‘i heʻetau fononga fakalaumālié—pe ko e tuʻunga ‘o ‘etau uluí—ʻoku ‘ahiʻahiʻi kotoa kitautolu ‘e he meʻá ni. Ko e taimi ‘oku nofotaha ai e tōʻonga fakakaukaú pe tau fakamuʻomuʻa pē ʻa e feinga ke maʻu mai, fakaʻaongaʻi, pe sio koloá, ‘oku tau ui ia ko e ‘otua ‘aki ‘o e koloá. Kuo lahi ha meʻa kuo lea ʻaki pe tohi ‘o kau ki hono ‘otua ‘aki ‘o e koloá, pea ʻoku ʻikai fuʻu fie maʻu ia ke toe tānaki atu ha meʻa heni.2 Ko kinautolu ʻoku tui ki he meʻa ko e feinga tavale ki he tuʻumālié, ʻoku nau moʻua he tokanga ki hono tohoakiʻi kākā kinautolu ʻe he koloá. ‘Oku ‘ikai hoko e maʻu koloá pe paʻanga hū mai ʻoku lahí, ko ha fakaʻilonga ‘oku ‘ofeina fakalangi kinautolu, pea ʻoku ʻikai hoko hono taʻemaʻu iá ko ha fakamoʻoni ‘oku ‘ikai ‘ofeina fakalangi kita. ʻI hono fakahā ‘e Sīsū ki ha taha muimui faivelenga, te ne toki lava pē ke maʻu e moʻui taʻengatá kapau te ne foaki e meʻa kotoa pē ‘okú ne maʻú ki he masivá, (vakai, Maʻake 10:17–24) naʻe ‘ikai ko Haʻane fakahaaʻi ia ‘oku kovi hono maʻu ‘o e koloá, ka ko e kovi ʻi he fakakaukau ʻa e tokotaha ko iá ki he koloá. Hangē ko ia ‘oku tau ‘iloʻí, naʻe fakahīkihikiʻi ‘e Sīsū e Tangata Samēlia leleí ʻi heʻene tokoniʻi hono kāingá ‘aki e paʻanga tatau pē mo ia ne fakaʻaongaʻi ‘e Siutasi ke lavakiʻi hono Fakamoʻuí. ‘Oku ‘ikai ko e koloá ‘a e tefito ‘o e kovi kotoa pē ka ko e ʻofa ‘i he koloá (vakai, 1 Tīmote 6:10).

‘Oku fakamatala ‘a e Tohi ‘a Molomoná ki ha kuonga naʻe “kamata ke tuʻu ‘a e Siasí ‘i heʻene laka ki muʻá” (ʻAlamā 4:10) koeʻuhí he “kuo kamata ‘a e kakai ‘o e siasí ke … holi lahi ki he ngaahi koloa pea mo e ngaahi meʻa taʻeʻaonga ‘o e mamaní” (ʻAlamā 4:8). Ka ai ha taha ‘oku koloaʻia, ‘okú ne ‘i he tuʻunga fakatuʻutāmaki ke “[fakafiefiemālie]” fakalaumālie ‘i he koloá mo e ngaahi meʻa kehe ‘o e māmaní.3 Ko ha talateu lelei ia ki he ngaahi akonaki hoko ‘a e Fakamoʻuí.

Ko e ngahi talatala pulipulia ʻokú ne toʻo atu e lelei e folofola ‘o e ongoongoleleí mei heʻetau moʻuí, ʻa e mālohi fakamāmani ko ia ne ui ‘e Sīsū ko e “tokanga mamahi mo e koloá mo e fiefia ‘i māmaní” (Luke 8:14). ‘Oku fuʻu lahi ia ke fakalau atu. ‘E feʻunga pē hano ngaahi sīpinga.

Naʻe valokiʻi ʻe Sīsū ‘a ‘Ene ‘Aposetolo pule ko Pitá ʻo Ne pehē, “Ko e fakahala koe kiate au: he ‘oku ʻikai te ke leleiʻia ‘i he meʻa ‘a e ‘Otuá, ka ‘i he meʻa ‘a e tangatá” (Mātiu 16:23; vakai foki, T&F 3:6–7; 58:39). ‘Oku ‘uhinga leleiʻia he meʻa ʻa e tangatá, ki hono fakamuʻomuʻa e tokanga ki he meʻa e māmaní kae ʻikai ko e ʻOtuá, ʻi heʻetau ngāué, meʻa ‘oku tau fakamuʻomuʻá, mo ‘etau fakakaukaú.

‘Oku tau tukulolo ki he “fiefia ‘o e māmāni ko ʻení” (1) ‘i he taimi ‘oku maʻunimā ai kitautolú, ‘a ia ʻoku maumauʻi ai e meʻaʻofa mahuʻinga ‘a e ‘Otuá ko e tauʻatāina ke filí, (2) ‘i he taimi ‘oku tohoakiʻi ai kitautolu ‘e he meʻa maumautaimí, mei he ngaahi meʻa ‘oku taʻengata hono mahuʻingá; pea (3) mo e taimi ‘oku tau kikivi ai ‘oku ʻi ai ‘etau totonu ki he koloá, ‘a ia ‘okú ne holoki ʻetau tupulaki fakatāutaha te tau taau mo feʻunga ai ke aʻusia hotau ikuʻanga taʻengatá.

‘Oku lomekina kitautolu ‘e he “tokanga ki he ngaahi meʻa ʻo e moʻuí ni,” ‘i he taimi ‘oku taʻofi ai kitautolu ʻe he manavasiʻi ki he kahaʻú, he ‘okú ne fakafeʻatungiaʻi ʻetau laka ki muʻa ‘i he tuí, falala ki he ‘Otuá mo ‘Ene ngaahi talaʻofá. ʻI he taʻu ʻe uofulu mā nima kuohilí, naʻe lea ai ʻeku faiako tuʻukimuʻa mo tokaʻi ʻaupito ko Hiu W. Nipilei, ‘o kau ki he fakatuʻutāmaki ‘o e fakavaivai kovi ki he ngaahi meʻa ‘o e māmaní. Naʻe fehuʻi kiate ia ‘i ha ‘initaviu pe ‘oku hanga ‘e he ngaahi tūkunga ‘oku ‘i ai e māmaní mo hotau fatongia ke fakamafola e ongoongoleleí, ‘o ʻai ke manakoa e feinga ki ha founga ke “liliu ‘a e meʻa ‘oku tau fai ‘i he Siasí ke tatau mo ia ʻoku tali lelei ʻe he māmaní.”4

Ko ‘ene talí ‘eni: “ʻIkai kuo hoko ia ko e hisitōlia ʻo e Siasí? Kuo pau ke ke loto fiemālie ke fakaʻitaʻi koe, pau ke ke loto fiemālie ke tali ha meʻa ʻe ngali fakatuʻutāmaki. Ko e taimi ia ‘oku hū mai ai e tuí. … ‘Oku totonu ke hoko ‘etau tukupaá ko ha sivi, ‘oku totonu ke faingataʻa, ʻoku totonu ke hā taʻe malava ia ‘i he anga e fakakaukau mo e tūkunga ‘o e māmani ko ‘ení.”5

Naʻe fakapapauʻi mai e konga mahuʻinga ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí, ‘i he ‘apiako BYU ‘i he ngaahi māhina siʻi kuo hilí ‘e ha takimuʻa Katolika ko Sālesi J. Seaputa, ko e ‘ēpikopō ‘o Filatelifiá. Naʻá ne lea ki he meʻa ‘oku hohaʻa ki ai e Siasí mo e Katoliká, hangē ko e “nofomalí mo e fāmilí, ko e natula ‘o ‘etau hoko ko e tangatá pe fefiné, ko e toputapu ‘o e moʻui ‘a e faʻahinga ʻo e tangatá, mo hono fie maʻu lahi ‘o e tauʻatāina fakalotú,” naʻá ne pehē:

“ʻOku ou loto ke toe fakamamafaʻi hono mahuʻinga ‘o e moʻui moʻoni ‘aki e meʻa ‘oku tau tui ki aí. ‘Oku totonu ke tau fakamuʻomuʻa ia—ʻo ‘ikai ‘i heʻetau moʻui fakatāutaha mo fakafāmilí pē, ka ‘i hotau siasí, ʻi heʻetau ngaahi fili fakapolitikalé, ngaahi fengāueʻaki fakapisinisí, anga ‘etau tauhi ‘o e masivá, pe ko hono fakalea ‘e tahá, ‘i he meʻa kotoa pē ‘oku tau faí. …

Naʻe hoko atu ‘ene leá ‘o pehē, “Ko e ʻuhinga ‘eni ‘oku mahuʻinga aí. Ako mei he meʻa naʻe hoko ki he Katoliká. ‘Oku tui ʻa kimautolu Katoliká, ko ʻemau ngāué ke takiekina lelei e sosaietí. Ka ‘oku ‘i ai ha faikehekehe ia ‘i he hoko ko ha takiekina lelei ʻi he sosaietí, mei he hoko pē ko ha konga ʻo e sosaietí.”6

Ko e moʻoni ʻoku hanga ʻe he fakatokanga ʻa e Fakamoʻuí telia naʻa hanga ʻe heʻetau tokanga ki he ngaahi meʻa ‘o e māmaní ʻo fakangaloʻi e folofola ʻa e ʻOtuá, ʻo fakatukupaaʻi kitautolu ke tau fakapapauʻi e meʻa ‘oku tau fakamuʻomuʻá—pea fokotuʻu maʻu hotau lotó—ʻi he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá mo e kau takimuʻa ‘o Hono Siasí.

‘E lava ke fakatupu ʻe he ngaahi sīpinga ʻa e Fakamoʻuí, ke tau fakakaukau ki he talanoa fakatātā ko ʻení, ko e talanoa fakatātā ia ʻo e kelekelé. ‘Oku makatuʻunga e lelei ‘o e kelekelé ‘i he mateuteu fakalaumālie ʻa kitautolu takitaha ‘oku tau tali e tenga ‘o e ongoongoleleí. ʻOku fefeka mo taʻemateuteu ha ngaahi loto ke tali e akonaki fakalaumālié, ʻoku fakaʻau ke maka ha ngaahi loto ʻi hono tuku fuoloa taʻe fakaʻaongaʻí, pea ʻoku fakatefito e tokanga ʻa ha loto ʻe niʻihi ia ʻi he ngaahi meʻa ʻo e māmaní.

III. Mokulu ki he Kelekele Leleí pea Maʻu ai ‘a e Fua

‘Oku fakaʻosi e talanoa fakatātā ‘o e tangata tūtuuʻí ‘aki hano fakamatalaʻi ‘e he Fakamoʻuí ‘a e tenga naʻe “mokulu … ki he kelekele leleí pea tupu ai ‘a e fuá,” ʻi ha ngaahi founga kehekehe (Mātiu 13:8). Te tau teuteuʻi fēfē kitautolu ke tau hoko ko e kelekele lelei pea ke tau aʻusia ha ututaʻu ʻoku leleí?

Naʻe folofola ‘a Sīsū ‘o pehē ko e “kelekele moʻuí, ko kinautolu ‘eni ‘oku nau fanongo ki he folofolá, ‘o maʻu ia ki he loto totonu mo lelei, pea fakatupu ‘a e fua ‘i he fakakukafi.” (Luke 8:15). ‘Oku tau maʻu e folofola kuo tōkaki ʻe he ongoongoleleí. ʻOku tau takitāuhi e fatongia ke fokotuʻu e meʻa ke tau fakamuʻomuʻá pea fai e meʻa ‘e hoko ai hotau lotó ko ha kelekele moʻuí pea tau maʻu ai ha ututaʻu ʻoku mahú. Kuo pau ke tau feinga ke tuʻu taʻeueʻia pea ului moʻoni ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí (vakai, Kolose 2:6–7). ‘Oku tau aʻusia e ului ko ‘ení ‘i he lotú, lau folofolá, ngāue tokoní, pea mo hono kai maʻu pē ‘o e sākalamēnití ke ‘iate kitautolu maʻu pē ‘a Hono Laumālié. Kuo pau ke tau feinga ki he fuʻu liliu lahi ‘o e lotó (ʻAlamā 5:12–14), ‘a ia ‘okú ne fetongi ‘a e holi koví mo e siokitá, ‘aki e ‘ofa ki he ‘Otuá mo e holi ke tauhi kiate Ia mo ‘Ene fānaú.

‘Oku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni ‘o e ngaahi meʻá ni, pea ʻoku ou fakamoʻoni ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, kuo tofa mai ʻe Heʻene ngaahi akonakí e halá moʻotautolu, pea tuʻunga Heʻene Fakaleleí ‘a e malava ai e meʻa kotoa pē, ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatala

  1. Gordon B. Hinckley, “Let Not Your Heart Be Troubled” (Brigham Young University devotional, Oct. 29, 1974), 1; speeches.byu.edu.

  2. Vakai ki he vahe, Dallin H. Oaks, “Materialsm,” vahe 5 ʻi he Pure in Heart (1988), 73–87 ke maʻu ha sīpinga mei ai.

  3. ‘Oku ou fakaʻapaʻapa kia Eletā Niila A. Mekisuele koeʻuhí ko e fakataipe fakangalongataʻa ko ‘ení; vakai, “These Are Your Days,” Ensign, Oct. 2004, 26.

  4. James P. Bell, ʻi he “Hugh Nibley, in Black and White,” BYU Today, May 1990, 37.

  5. Hugh Nibley, ‘i he “Hugh Nibley in Black and White,” 37–38.

  6. Charles J. Chaput, “The Great Charter at 800: Why It Still Matters,” First Things, Jan. 23, 2015, vakai ki he firstthings.com/web-exclusives/2015/01/the-great-charter-at-800; vakai foki, Tad Walch, “At BYU, Catholic Archbishop Seeks Friends, Says U.S. Liberty Depends on Moral People,” Deseret News, Jan. 23, 2015, deseretnews.com/article/865620233/At-BYU-Catholic-archbishop-seeks-friends-says-US-liberty-depends-on-moral-people.html. Naʻe toe pehē foki ʻe ʻEpikopō Seaputa, ‘oku ‘i ai ha “niʻihi ‘o ‘emau kau Katolika lelei tahá kuo mole ‘aupito pe kuo nau liliu honau tuʻunga fakalotú.… Ko ha ‘univēsiti makehe ‘a e ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí … koeʻuhí ko ha senitā ia ki he akó pea ‘oku poupouʻi ia ‘e he tuʻunga fakalotu ‘oku ‘iloa ai iá. ‘Oua naʻa mole ia meiate kimoutolu.”