2010–2019
Ko e Palani ʻo e Fiefiá
ʻEpeleli 2015


Ko e Palani ʻo e Fiefiá

Ko e aofangatuku ʻo e ʻekitivitī kotoa pē oku fai ʻi he Siasí, ke fakapapauʻi ʻoku fiefia ʻa e tamaí, faʻeé mo ʻena fānaú ʻi ʻapi pea kuo silaʻi kinautolu ki he taʻengatá.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuohilí, hili ʻa e Tau Lahi ʻa Māmaní Hono II, ne u lolotonga ako ai he ʻunivēsití. Ne u fetaulaki ai mo Tana Sāmita. Taimi ko iá ne u lau ʻi ha tohi ko e fakapulipuli mahuʻinga ʻe ua ki he nofo mali leleí, ko e pisiketé mo e ʻumá. Ne u pehē ko ha palanisi lelei moʻoni ia.

Ne u ako he ʻunivēsití he pongipongí, peá u foki ki Pilikihami Siti ke ngāue he falengāue ngaahi meʻalele ʻeku tamaí ʻi he hoʻataá. Ko e kalasi fakaʻosi ʻa Tana he pongipongí ko e lēsoni home economics. Ne u afe atu hono lokiakó kimuʻa peá u ʻalú. Naʻe lanu hinehina e sioʻatá ka ʻo kapau ne ofi ʻeku tuʻu he veʻe sioʻatá, te ne ʻiloʻi mai hoku ʻatá ʻi tuʻa. Te ne hū mai leva mo ha foʻi pisikete pea ʻuma mai kiate au. Kuo mahino e toengá ia. Ne ma mali ʻi he Temipale Lōkani ʻIutā pea ko e kamataʻanga ia ha fononga kāfakafa ʻo ʻema moʻuí.

ʻI he ngaahi taʻu lahi ko ʻení, kuó u faʻa akoʻi ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga: ko e aofangatuku ʻo e ʻekitivitī kotoa pē ʻoku fai ʻi he Siasí, ke fakapapauʻi ʻoku fiefia ʻa e tamaí, faʻeé mo ʻena fānaú ʻi ʻapi pea silaʻi kinautolu ki he nofo taimí mo e taʻengatá kotoa.

ʻI he kamataʻangá:

“Ko ia naʻe hāʻele hifo ʻa e ngaahi ʻOtuá ke fakatupu ʻa e tangatá ʻi honau ʻīmisi ʻonautolú, naʻa nau ngaohi ia ʻi he ʻīmisi ʻo e ngaahi ʻOtuá, naʻa nau ngaohi ʻa kinaua ko e tangata mo e fefine.

“Pea naʻe folofola ʻa e ngaahi ʻOtuá: Te tau tāpuakiʻi ʻa kinaua. Pea naʻe folofola ʻa e ngaahi ʻOtuá: Te tau pule ke nau fanafanau mo fakatokolahi pea fakakakai ʻa e māmaní ʻo ikunaʻi ia” (ʻĒpalahame 4:27–28).

Ko e kamataʻanga ia e siakale ʻo e moʻui ʻa e tangatá ʻi he māmaní ʻi he “ʻilo ʻe ʻĀtama ʻa hono uaifí pea naʻá ne fanauʻi kiate ia ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine, pea nau kamata ke fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní.

“Pea … naʻe kamata ʻe he ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo ʻĀtamá ke mavahe atu ʻo tautau toko ua ʻi he fonuá, pea ngoueʻi ʻa e kelekelé, … pea nau fakatupu foki ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine” (Mōsese 5:2–3).

Kuo teʻeki ai ʻaupito ke taʻofi ʻa e fekau ko ia ke fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní. ʻOku mahuʻinga ia ki he palani ʻo e huhuʻí pea ko e fiefiaʻanga ia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Te tau lava ʻo ofi ange ki heʻetau Tamai Hēvaní pea aʻusia ha fiefia kakato, pea mo e tuʻunga fakaʻotuá, ʻo kapau te tau fakaʻaongaʻi māʻoniʻoni ʻa e mālohi ko ʻení. Ko e mālohi ʻo e fakatupú ʻoku ʻikai ko ha konga noaʻia pē ia ʻo e palaní; ʻa ia ko e palani ʻo e fiefiá; ko e kī ia ki he fiefiá.

ʻOku taʻetūkua pea mālohi ʻaupito ʻa e holi e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau feohi fakasekisualé. ʻOku fakafalala ʻetau fiefia ʻi he moʻui fakamatelié mo e hakeakiʻí, ki he founga ʻetau tali e ngaahi holi fakaesino taʻetūkua mo mālohi ko ʻení. ʻI he matuʻotuʻa ko ia e mālohi faifakatupú ʻi he fatutangatá mo e fatufefiné, ʻoku hoko fakanatula pē ʻetau ongoʻi fakatāutahá, pea ʻoku ʻikai fakatataua ia ki ha toe aʻusia fakaesino kehe.

ʻI he angamahení, ʻoku kamata pē nonofó ia he faikaumeʻá. Neongo ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi taufatunga motuʻá, ka ʻoku mahutafea ia ʻi he ngaahi ongoʻi fiefia mo e fakatuʻamelie ʻoku hā he ngaahi tohi talanoá, pea kau atu he taimi ʻe niʻihi mo e liʻekiná. ʻOku kau e halani ʻa e māhiná kae ʻumaʻā ʻa e losé, fetohiʻaki ʻofá, hiva ʻofá, faʻu māú, fepīkinimá mo ha ngaahi founga kehe ʻi hono fakahaaʻi e feʻofaʻaki ʻa ha talavou mo ha finemui. ʻOku ʻikai toe tokanga ha ongo meʻa ia ki he lau ʻa e māmaní kae kehe pē ke na aʻusia e fiefiá.

Pea kapau ʻokú ke pehē ko e fiefia kakato ʻi he feʻofaʻaki kei siʻí, ko e ola ia ʻo e ngaahi faingamālie ʻoku mapunopuna mei he matavai ʻo e moʻuí, ta kuo teʻeki ai ke ke moʻui koe ʻo mamata he līʻoa mo e fiemālie ʻo e ʻofa ʻi he nofomali fuoloá. ʻOku ʻahiʻahiʻi e ongo meʻa malí ʻe he fakatauvelé, fetaʻemahinoʻakí, palopalema fakapaʻangá, palopalema fakafāmilí, pea mo e mahamahakí, ka ʻoku kei tupulaki ke mālohi ange pē ʻa e ʻofá ia. ʻOku toe mahuʻinga makehe ange ʻa e ʻofa ia kuo matuʻotuʻá, pea ʻoku teʻeki ai misi ki ai e kau toki mali foʻoú ia.

ʻOku fie maʻu ʻe he ʻofa moʻoní ʻa e fakatatali ko ia kae ʻoua leva ke fai e malí, kae toki vahevahe ʻa e ongoʻi ʻofa ko ia ʻokú ne fakaava mai e ngaahi mālohi toputapu ʻi he matavai ʻo e moʻuí. ʻOku ʻuhinga ia ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tūkunga kotoa pē ʻe lava ke ikunaʻi ai kita ʻe he holi fakaesinó. ʻOku taku ko e ʻofa haohaoá, ʻi he hili ha fepalōmesiʻaki ʻo e anganofo taʻengatá, ko ha ouau fakalao mo fakapuleʻanga mo totonu ia, pea hili ko ia ʻa e ouau sila ʻi he temipalé, ʻoku tukuatu leva e ngaahi mālohi faifakatupu ʻoku ʻafio mai ʻa e ʻOtuá ko hano fakahaaʻi kakato ia ʻo e ʻofá. ʻOku toki vahevahe kotoa pē ia mo e tokotaha ʻoku hoko ko ho hoa taʻengatá.

ʻI hono fai ia ʻi he moʻui tāú, ʻoku fakatahaʻi leva ʻe he foungá ni ʻa e ngaahi ongo fisifisimuʻa taha mo pelepelengesi fakaesino, fakaeloto mo fakalaumālie ko ia ʻoku fenāpasi mo e foʻi lea ko e ʻofá. ʻOku taʻe-fakatataua pea ʻikai toe fakauouaʻi ʻe ha meʻa e konga ko ia ʻo e moʻuí, neongo e ngaahi aʻusia kotoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Kapau ʻe fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava aí, ʻe tuʻuloa ia ʻo taʻengata, “he kuo tuʻutuʻuni ke ʻi ai ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní, koeʻuhí ke mou maʻu ʻa e lāngilangi mo e nāunau” (T&F 124:34), “ʻa ia ko e nāunau ko ha kakato ia pea ko ha hokohoko atu ai pē ia ʻo e ngaahi hakó ʻo taʻengata pea taʻengata” (T&F 132:19).

Ka ʻoku taʻekakato ʻa e feʻofaʻaki he faikaumeʻá; ko ha talateu pē ia. ʻOku tanumaki ʻa e ʻofá he fāʻeleʻi mai e fānaú, ʻa ia ko ʻenau tutupu mei he matavai mapunopuna ʻo e moʻuí ʻoku foaki ki he ongomeʻá heʻena malí. ʻOku fai e fakafanaú ʻi he haʻi ʻo e malí ʻe ha husepāniti mo e uaifi. ʻOku kamata leva ke faʻu ha kiʻi sino hili ha ngaahi founga fisifisimuʻa. ʻOku fāʻeleʻi mai ha pēpē ʻi ha mana, kuo faʻu ia ʻi he ʻīmisi ʻo ʻene tamai mo e faʻē fakaemāmaní. ʻOku ʻi ai hano laumālie ʻi loto hono kiʻi sino fakamatelié ʻoku malava ke ne ongoʻi mo ʻilo e ngaahi meʻa fakalaumālié. ʻOku nofoʻia ʻi he sino fakamatelie ʻo e kiʻi tamasiʻi ko ʻení ʻa e mālohi ke fakatupu ha fānau ʻi hono tatau pē ʻoʻoná.

“Ko e laumālié mo e sinó ko e moʻoniʻi laumālie ia ʻo e tangatá” (T&F 88:15), pea ʻoku ʻi ai ha ngaahi fono fakalaumālie mo fakatuʻasino ke talangofua ki ai kapau ʻoku tau loto ke fiefia. ʻOku ʻi ai ha ngaahi fono taʻengata, kau ai ʻa e ngaahi fono ʻoku fekauʻaki mo e mālohi ko ʻeni ke faʻu ha moʻuí, “naʻe tuʻutuʻuni pau ʻi he langí ki muʻa ʻi he teʻeki ai ke ʻai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní, ʻa ia ʻoku makatuʻunga ki ai ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē” (T&F 130:20). Ko e ngaahi fono fakalaumālie ʻeni ʻokú ne fakamahino mai e tuʻunga angamaʻa maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá (vakai, Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Loma 7:14–15 [ʻi he Bible appendix]; 2 Nīfai 2:5; T&F 29:34; 134:6). ʻOku ʻi ai ha ngaahi fuakava ʻokú ne haʻi, silaʻi mo maluʻi pea talaʻofa mai ʻa e ngaahi tāpuaki taʻengatá.

Naʻe naʻinaʻi ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Sipiloní, “Tokanga foki ke ke taʻofi kotoa hoʻo ngaahi holi fakakakanó, koeʻuhí ke ke fonu ʻi he ʻofá” (ʻAlamā 38:12). ʻOku fakaʻaongaʻi e piti ʻo e hōsí ke fakahinohinoʻi, tataki mo puleʻi e hōsí. Kuo pau ke mapuleʻi ʻetau holí. ʻI he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi fakalao ai e mālohi ʻo e fakatupú, te ne faitāpuekina mo fakahaohaoaʻi kitautolu (vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa F. Sāmita, [1998], 158).

ʻOku ʻi heni maʻu pē ʻa e ʻahiʻahí. Koeʻuhí ʻoku ʻikai lava ʻa e filí ʻo fakatupu ha moʻui, ko ia ʻokú ne meheka ai ki he tokotaha kotoa pē ʻokú ne maʻu e mālohi fakalangi ko iá. Naʻe kapusi ia mo hono kau muimuí pea faʻoa meiate kinautolu ʻa e totonu ke maʻu ha sino fakamatelié. “ʻOkú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá” (2 Nīfai 2:27). Kapau te ne lava, te ne hanga ʻo fakatauveleʻi ke fakasiʻia, fakaʻuliʻi pea mo fakaʻauha e meʻaʻofá ni ke ʻoua naʻa tau malava ʻo tupulaki taʻengata, ʻo kapau te tau moʻui taau (T&F 132:28–31).

Kapau te tau fakaʻuliʻi ʻa e matavai mapunopuna ʻo e moʻuí pe tataki e niʻihi kehé ke nau maumaufono, ʻe ʻi ai ha ngaahi tautea ʻe fuʻu lahi “fakamanavahē” pea “faingataʻa ke kātakiʻi,” (T&F 19:15) ʻo mahulu hake ia ʻi he fiefia fakaesino kotoa naʻe aʻusiá.

Naʻe pehē ʻe ʻAlamā ki hono foha ko Kolianitoní, “ʻIkai ʻokú ke ʻilo ʻe hoku foha, ko e meʻa fakalielia ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí; ʻio, ʻo fakalielia ange ʻi he ngaahi angahala kotoa pē tuku kehe pē ʻa e lilingi ʻo e toto taʻehalaiá, pe ko e fakaʻikaiʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní? (ʻAlamā 39:5). He ʻikai ke tau lava ʻo hao mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻetau maumaufonó.

Ko e founga fakalao mo totonu pē kuo fakamafaiʻi ke fakahaaʻi ʻaki e ngaahi mālohi ʻo e fakatupú, ʻoku fai ia ʻi he vahaʻa ʻo e husepāniti mo e uaifi, ʻa e tangata mo e fefine kuó na mali ʻi he founga totonu mo fakalaó. ʻIlonga ha meʻa kehe mei heni, ʻoku maumauʻi ai e ngaahi fekau ia ʻa e ʻOtuá. ʻOua naʻá ke tukulolo ki he ngaahi fakatauvele fakalilifu ko ia ʻa e filí, he kuo pau ke totongi ʻa e moʻua ʻo e maumaufono kotoa pē “kae ʻoua ke ke ʻatu ʻa e totongi kotoa pē” (Mātiu 5:26).

ʻOku ʻikai ha toe feituʻu ʻe fakafōtunga lelei taha ai e angaʻofa mo e mohu ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, ka ko e fakatomalá.

ʻI he taimi ʻoku fakalaveaʻi ai hotau sino fakamatelié, ʻoku malava ke nau foki pē ʻiate kinautolu ʻo sai, pea faʻa tokoniʻi ʻe ha toketā he taimi ʻe niʻihi. Ka ʻo kapau ʻoku fuʻu tōtuʻa e laveá, ʻe ʻasi ai ha foʻi patepate ko e fakamanatu ʻo e laveá.

ʻOku kehe hotau sino fakalaumālié ʻotautolu. ʻOku maumau hotau laumālié he taimi ʻoku tau fai ai ha fehalākí pe faiangahalá. Ka ʻoku ʻikai tatau ia mo hotau sino fakamatelié, he ko e taimi ʻoku kakato ai e fakatomalá, ʻoku ʻikai ha toe patepate ia ʻe ʻasi tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e talaʻofá ʻeni: “Vakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí ʻoku ʻikai ke u toe manatu ki ai” (T&F 58:42).

ʻI heʻetau talanoa ki he malí mo e moʻui fakafāmilí, ʻoku ongo mahino mai ki heʻetau fakakaukaú, “Kae fēfē ngaahi fakaʻatā makehé?” ʻOku fāʻeleʻi mai ha niʻihi mo ha ngaahi fakangatangata pea ʻikai ke nau lava ʻo fanau. ʻOku maumauʻi e nofo mali ʻa ha niʻihi tonuhia koeʻuhí ko e taʻeanganofo honau hoá. ʻOku ʻikai mali ha niʻihi kae moʻui taau fakatāutaha ai pē.

Ka te u ʻoatu pē ʻa e fakafiemālié ni: Ko e ʻOtuá ʻetau Tamaí! Ko e ʻofa mo e angaʻofa kotoa pē ʻoku fakahaaʻi ʻi he tamai fakaemāmani leleí, ko e fakatupulekina ia meiate Ia ko ʻetau Tamai mo hotau ʻOtuá, ʻo mahulu hake ʻi he meʻa ʻe malava ke mahino ki he ʻatamai ʻo e tangatá. ʻOku totonu ʻa ʻEne ngaahi fakamāú; ʻoku taʻe fakangatangata ʻa ʻEne ʻaloʻofá; ʻoku mahulu hake Hono mālohi ke totongi huhuʻí, ʻi ha faʻahinga meʻa ke fakatataua ki ai he māmaní. “Kapau ʻoku ngata ki he moʻuí ni ʻetau ʻamanaki lelei kia Kalaisí, ko e [mamahi] lahi taha pē ʻa kitautolu ʻi he kakai kotoa pē” (1 Kolinitō 15:19).

ʻOku ou fakaʻaongaʻi he loto ʻaʻapa moʻoni ʻa e foʻi lea ko e temipale. ʻOku ou sioloto atu ki ha loki sila mo ha ʻōlita ʻoku tūʻulutui ai ha ongo meʻa kei talavou. ʻOku mahulu hake ouau fakatemipale ia ko ʻení ʻi he malí pē, he ko e mali ko ʻení ʻoku toki lava pē ke silaʻi ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, pea kuo talamai ʻe he folofolá te tau “maʻu ʻa e ngaahi taloni, ngaahi puleʻanga, ngaahi pule fakapilinisi, mo e ngaahi mālohi, [mo e] ngaahi pule” (T&F 132:19). ʻOku ou mātā e fiefia ʻe maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau tali mo fakaʻaongaʻi taau e meʻafoaki fakalangi ko ʻení.

Ko e taʻu ʻeni ʻe meimei 70 ʻeku nofo mali fakataha mo Sisitā Tana Sāmita Peeka. Ko e taimi ʻoku ou lea ai fekauʻaki mo hoku uaifí ko e faʻē ʻema fānaú, ʻoku ʻikai ha lea feʻunga ia. ʻOku fuʻu loloto fau e ongo ʻoku ou maʻú pea mālohi fau ʻeku houngaʻiá ʻo ʻikai ai ke u faʻa lea. Ko e pale maʻongoʻonga taha ʻokú ma maʻu ʻi he moʻuí ni, pea mo e moʻui ka hokó, ko ʻema fānaú mo homa makapuná. ʻI he fakaofi atu ki he ngataʻanga ʻo ʻema moʻui fakamatelié, ʻoku ou houngaʻia moʻoni ʻi he momeniti kotoa pē ʻokú ne tuʻu ai ʻi hoku tafaʻakí kae pehē ki he talaʻofa kuo ʻomi ʻe he ʻEikí he ʻikai hano ngataʻangá.

ʻOku ou fakamoʻoni ko e Kalaisí ʻa Sīsū, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí. Ko e ʻulu Ia ki he Siasí ni. ʻOku makatuʻunga ʻi Heʻene Fakaleleí pea mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa e malava ke fakataha ʻo taʻengata e ngaahi fāmili ne faʻu ʻi he matelié. ʻOku ʻikai toe ʻi ai ha mele ʻo e Fakalelei ko ia te ne lava ke fakafoki mai kitautolú. ʻA ia ko hono ʻuhingá, neongo pe ko e hā kuo tau faí, pe ko e ʻalunga ne tau ʻi aí, pe founga naʻe hoko ai ha faʻahinga meʻa, kapau ʻoku tau fakatomala moʻoni, kuó Ne ʻosi talaʻofa te Ne fakaleleiʻi. Pea ʻi Heʻene fai e fakaleleí, ko ʻene ʻosí ia. ʻOku fuʻu tokolahi hatau niʻihi ʻoku ʻoho tavale holo, ʻi he ongoʻi halaiá mo e ʻikai ʻilo e founga ke hao aí. Te ke hao kapau te ke tali ʻa e Fakalelei ʻa Kalaisí, pea ʻe lava leva ʻa e loto lavea kotoa ko iá ʻo liliu ko e hoihoifua, ʻofa pea mo e taʻengata.

ʻOku ou fakafetaʻi lahi ʻi he ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, mālohi ʻo e fakatupu moʻuí, mālohi ʻo e huhuʻí pea mo e Fakaleleí—ʻa e Fakalelei te ne lava ke fufulu ʻo maʻa e ʻuli kotoa pē ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono faingataʻá pe lōloá pe tuʻo lahi ʻene toutou hokó. ʻE lava ʻe he Fakaleleí ʻo toe fakatauʻatāinaʻi koe ke ke hoko atu, kuó ke maʻa mo taau, ʻo tulifua ki he hala kuó ke fili ʻi he moʻuí.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá, ko Sīsū ʻa e Kalaisí, pea ko e Fakaleleí ʻoku ʻikai ko ha meʻa fakalūkufua ia ki he Siasí kotoa. Ko e Fakaleleí ʻoku fakafoʻituitui, pea kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku moʻua ki ai ho lotó—ʻi ha taimi fuoloa atu ʻoku ʻikai ke ke manatuʻi lelei—fakaʻaongaʻi ʻa e Fakaleleí. Te ne fakamaʻa ia, mo koe, pea hangē ko Ia ʻokú Ne faí, he ʻikai toe manatu Ia ki hoʻo angahalá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.