2010–2019
ʻUhinga ʻo e Malí, ʻUhinga ʻo e Fāmilí
ʻEpeleli 2015


ʻUhinga ʻo e Malí, ʻUhinga ʻo e Fāmilí

ʻOku ʻomi ʻe ha fāmili ʻoku fakahoko ai e malí ʻe ha tangata mo ha fefiné, ʻa e faʻunga lelei taha ki hono fakatupulaki e palani ʻa e ʻOtuá.

ʻOku tuʻu ʻi ʻolunga he Matapā Lahi Fakahihifo ʻo e Falelotu ʻiloa ko e Westminster Abbey ʻi Lonitoni ʻi ʻIngilaní ha fakatātā ʻo ha kau Kalisitiane ʻe toko 10 naʻe pekia fakamaʻata he senituli 20. ʻOku kau ai ʻa Taitilisi Ponihefā, ko ha faifekau fakalotu mei loto Siamane naʻe fāʻeleʻi he 1906.1 Naʻe fakaangaʻi mālohi ʻe Ponihefā e puleʻanga fakatikitato ʻo e kau Nasí ʻi heʻene fakamamahiʻi e kau Siú mo ha niʻihi kehe. Naʻe tuku pōpula ia heʻene fakafepakí pea toki fanaʻi ia ʻi ha ʻapitanga pōpula. Naʻe lahi ha ngaahi tohi ʻa Ponihefā, pea ko e niʻihi ʻo ʻene ngaahi tohi ʻiloá naʻe tokoni ha kau leʻo angaʻofa ke ʻave fakafufū ia mei he ʻapi pōpulá, ʻo toki pulusi kimui ko e Ngaahi Tohi mo e Pepa mei he ʻApi Pōpulá.

Ko e taha ʻo e ngaahi tohi ko iá ki hono ʻilamutú, kimuʻa heʻene malí. Naʻe kau ai e ngaahi fakakaukau mahuʻinga ko ʻení: “ʻOku mahulu hake ʻa e malí ʻi hoʻomo feʻofaʻaki pē, … ʻI hoʻomo feʻofaʻakí, ʻokú mo sio pē kiate kimoua ʻi he māmaní, ka ʻoku fakafehokotaki kimoua ʻe he malí ʻo laui toʻu tangata, ʻa ia naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ke hoko pea mole atu ki hono nāunaú, pea hū ki Hono puleʻangá. ʻOkú mo sio pē ʻi hoʻomo ʻofá ki he fakalata hoʻomo fiefiá, ka ʻi he malí, ʻoku fokotuʻu ai kimoua ki ha tuʻunga faifatongia ki he māmaní mo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko hoʻo ʻofá ko e koloa fakafoʻituitui pē ia ʻaʻau, ka ʻoku mahulu hake ʻa e malí ia ʻi ha meʻa fakatāutaha-ko ha tuʻunga ia, ko ha lakanga. Hangē ko e kalauní, ʻoku ʻikai ko e loto pē ke pulé pea hoko ai ko e tuʻi, ʻoku pehē mo e malí, ʻoku ʻikai ko hoʻomo feʻofaʻaki pē ʻokú ne haʻi fakataha kimoua ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá mo e tangatá. … Ko ia, ʻoku maʻu ʻa e ʻofá meiate kimoua, ka ko e malí ʻoku mei ʻolunga, mei he ʻOtuá.”2

Ko e hā ha founga ʻe fakalaka ai e feʻofaʻaki mo e fiefia ʻo e mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné ʻo hoko “ko ha fai fatongia ki he māmaní mo e faʻahinga ʻo e tangatá”? Ko e hā e ʻuhinga ʻoku haʻu ai “mei ʻolunga, mei he ʻOtuá”? Kuo pau ke tau foki ki he kamataʻangá kae toki mahino.

Kuo fakahā ʻe he kau palōfitá naʻa tau ʻuluaki moʻui ko e kau maʻu ʻatamai, pea ʻomai hotau tuʻunga, pe ngaahi sino fakalaumālie ʻe he ʻOtuá ʻo hoko ai ko ʻEne fānau fakalaumālie—ko e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻo ha ongo mātuʻa fakalangi.3 Ne hokosia ha taimi ʻi he moʻui he maama fakalaumālié naʻe fie maʻu ke fakahoko ai Hono finangalo ke tau “[lava ʻo faingamālie ke fakalakalaka] ʻo hangē ko iá,”4 pea naʻe teuteu leva ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ha palani. ʻOku ʻomi ʻe he folofolá ha ngaahi hingoa kehekehe, kau ai ʻa e “palani ʻo e fakamoʻuí,”5 “ko e palani lahi ʻo e fiefiá,”6 mo e “palani ʻo e huhuʻí.”7 Naʻe fakamatalaʻi kia ʻĀtama ʻa e ongo tefitoʻi taumuʻa ʻo e palaní ʻi he ngaahi lea ko ʻení:

“Pea naʻe tuʻu ʻa e tokotaha ʻi honau haʻohaʻongá ʻa ia naʻe tatau mo e ʻOtuá, pea naʻá ne folofola ange kiate kinautolu naʻe ʻiate iá: Te tau ʻalu hifo, he ʻoku ʻi hena ha vahaʻa ʻataʻatā, pea te tau toʻo mei he ngaahi meʻá ni, pea te tau ngaohi ha māmani ʻa ia ʻe lava ke nofo ai ʻa kinautolú ni [ngaahi laumālié];

“Pea te tau siviʻi ʻa kinautolu ʻi he meʻá ni, ke vakai pe te nau fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻe fekau ʻe he ʻEiki ko honau ʻOtuá kiate kinautolú;

“Pea ko kinautolu ʻe tauhi ki honau ʻuluaki tuʻungá, ʻe fakalahi kiate kinautolu; … pea ko kinautolu ʻe tauhi ki honau tuʻunga hono uá, ʻe tānaki atu ʻa e nāunau ki honau ʻulú ʻo taʻengata pea taʻengata.”8

ʻOku tau fakamālō ki heʻetau Tamai Hēvaní he naʻa tau ʻosi hoko ko e ngaahi laumālie. ʻOkú Ne ʻomai ha hala ke tau fakakakato pe fakahaohaoaʻi ʻa e tuʻunga fakasino ko iá. ʻOku mahuʻinga hono tānaki atu ʻo e ʻelemēniti fakaesinó ke fakakakato ʻa e moʻui mo e nāunau ʻoku maʻu tonu ʻe he ʻOtuá. Kapau naʻa tau loto ke kau ʻi he palani ʻa e ʻOtuá lolotonga ʻetau nofo mo Ia ʻi he maama fakalaumālié—pe ʻi hono fakalea ʻe tahá, “tauhi [hotau] ʻuluaki tuʻungá”—ʻe lava ʻo “fakalahi [mai kiate kitautolu],” ʻaki ha sino fakamatelie ʻi heʻetau omi ki he māmani naʻá Ne fakatupu maʻatautolú.

Kapau leva te tau fili ʻi he lolotonga ʻo ʻetau moʻui fakamatelié ke “fai e meʻa kotoa pē ʻoku [totonú] ne fekauʻi mai [kiate kitautolu] ʻe he ʻEiki ko [hotau] ʻOtuá,” te tau lava ke tauhi hotau “tuʻunga hono uá.” ʻOku ʻuhinga ʻeni te tau lava ke fakahaaʻi ki he ʻOtuá (mo kitautolu) mei heʻetau filí, ʻa ʻetau tukupā mo e malava ke moʻui ʻaki ʻEne fono fakasilesitialé, lolotonga ʻetau mavahe mei Hono ʻaó ʻi ha sino fakakakano ʻoku ʻi ai kotoa hono ngaahi mālohí, uʻá mo e holí. Te tau lava nai ke puleʻi e kakanó ke hoko pē ko ha meʻangāue kae ʻikai ke ne puleʻi ʻa e laumālié? ʻE lava nai ke fakatou falalaʻiaʻi kitautolu ʻi taimi mo ʻitāniti ʻi he mālohi faka-ʻotuá, kau ai e mālohi ke fakatupu ha moʻuí? Te tau lava fakafoʻituitui nai ʻo ikunaʻi ʻa e koví? Ko kinautolu te nau fai iá ʻe “tānaki atu ʻa e nāunau ki honau ʻulú ʻo taʻengata pea taʻengata”—ko ha konga mātuʻaki mahuʻinga ʻo e nāunau ko iá ko ha sino toetuʻu, taʻe-faʻa-mate mo nāunauʻia.9 ʻOku ʻikai fai ha ofo ʻi heʻetau “kalanga fiefia” he ngaahi talaʻofa mo e ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa ʻe malava ke hoko ko ʻení.10

ʻOku fie maʻu ha ngaahi meʻa ʻe fā kae toki hoko e palani fakalangí ni:

Ko e ʻuluakí ko hono Fakatupu ʻo e māmaní ko e feituʻu ke tau nofo ai. ʻOku tatau ai pē pe ko e hā e fakaikiiki ki he founga ʻo e fakatupú, ʻoku tau ʻilo naʻe ʻikai ke fakatuʻupakē, ka naʻe tataki ia ʻe he ʻOtua ko e Tamaí pea fakahoko ia ʻe Sīsū Kalaisi—“naʻe ngaohi ʻe ia ʻa e meʻa kotoa pē; pea naʻe ʻikai ha meʻa ʻe ngaohi kae ʻiate ia pē.”11

Ko hono uá ko e tuʻunga ʻo e moʻui fakamatelié. Naʻe fakahoko ʻe ʻĀtama mo ʻIvi e ngāue maʻanautolu kotoa pē naʻa nau fili ke kau he palani lahi ʻo e fiefia ʻa e Tamaí.12 Naʻe fakatupu heʻena Hingá ʻa e ngaahi tuʻunga naʻe fie maʻu ki hotau fanauʻi fakaesinó mo ha aʻusia fakamatelie ʻi he mavahe mei he ʻao ʻo e ʻOtuá. Naʻe ʻomi ʻe he Hingá ʻa e ʻiloʻi ʻo e leleí mo e koví pea mo e mālohi ki hono fakahoko ʻo e filí.13 Ko hono fakaʻosí, naʻe hanga ʻe he Hingá ʻo ʻomi e mate fakasino ne fie maʻu ke fakataimi pē ai ʻetau ʻi he moʻui fakamatelié, ke ʻoua naʻa tau moʻui tuputupuʻa heʻetau angahalá.14

Ko hono tolú ko e huhuʻi mei he Hingá. ʻOku tau ʻilo ʻa e fatongia ʻo e maté ʻi he palani ʻetau Tamai Hēvaní, ka naʻe mei taʻe ʻaonga ʻa e palani ko iá kapau naʻe ʻikai ha founga ke fakatou ikunaʻi ai e mate fakaesinó mo e fakalaumālié. Ko ia naʻe fuesia ai ʻe ha Huhuʻi, ko e ʻAlo pē ʻe Taha ʻo e ʻOtuá naʻe Fakatupú, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻo Ne pekia ke fakalelei maʻá e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIví, ʻo fakahoko ai e toetuʻú mo e moʻui taʻe-faʻa-maté maʻá e taha kotoa pē. Pea koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha taha ʻo kitautolu ʻe haohaoa mo talangofua maʻu pē ki he fono ʻo e ongoongoleleí, ʻoku toe hanga ʻe Heʻene Fakaleleí ʻo huhuʻi kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá makatuʻunga he fakatomalá. ʻE lava ke toe fanauʻi fakalaumālie kitautolu mo fakalelei mo e ʻOtuá ʻaki e fakalelei ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakamolemoleʻi e angahalá mo fakamāʻoniʻoniʻi ai e laumālié. ʻE fakangata ai—ʻetau mate fakalaumālié—mo ʻetau mavahe mei he ʻOtuá.15

Ko e fika faá mo e fakaʻosí, ko e tuʻunga ʻo hotau fanauʻi fakaesinó mo hotau fanauʻi fakalaumālie ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Koeʻuhi ke lava lelei ʻEne ngāue ke “[hakeakiʻi kitautolu] mo Iá,”16 naʻe tuʻutuʻuni ai ʻe he ʻOtuá ʻoku totonu ke mali e tangatá mo e fefiné pea fāʻeleʻi ha fānau, ʻo kaungā ngāue ai mo e ʻOtuá ʻi hono fakatupu ha ngaahi sino fakaemāmani ʻoku mahuʻinga ki he siviʻi ʻo e moʻui fakamatelié mo ʻaonga ki he nāunau taʻengata mo Iá. Naʻá Ne tuʻutuʻuni foki ki he ngaahi mātuʻá ʻoku totonu ke nau faʻu ha ngaahi fāmili mo ohi hake ʻenau fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní,17 pea taki kinautolu ke nau ʻamanaki lelei ʻia Kalaisi. ʻOku fekau mai ʻe he Tamaí:

“Akoʻi tauʻatāina ʻa e ngaahi meʻá ni ki hoʻo fānaú, ʻo pehē:

“Ko e meʻa … ʻi hono fanauʻi mai ʻa kimoutolu ki he māmaní ʻi he vai, mo e toto, pea mo e laumālie, ʻa ia kuó u fakatupú, pea pehē ʻa e tupu mei he efú ha laumālie moʻuí, ʻe pehē pē ʻa e pau ke toe fanauʻi ʻa kimoutolu ki he puleʻanga ʻo e langí, ʻi he vaí, pea mo e Laumālie [Māʻoniʻoní], pea fakamaʻa ʻa kimoutolu ʻi he totó, ʻa ia ko e taʻataʻa ʻo hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú; koeʻuhí ke fakamaʻa ʻa kimoutolu mei he angahala kotoa pē, pea fiefia ʻi he ngaahi folofola ʻo e moʻui taʻengatá ʻi he māmani ko ʻení, mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hoko maí, ʻio ʻa e nānau taʻe-faʻa-maté.”18

ʻI hono ʻiloʻi e ʻuhinga naʻa tau mavahe ai mei he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo e meʻa ke fai ki haʻatau foki mo hakeakiʻi mo Iá, ʻoku matuʻaki mahino ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe fekauʻaki mo hotau taimi ʻi he māmaní ʻe toe mahuʻinga ange he mate fakasinó mo e toe fanauʻi fakalaumālié, he ko e ongo meʻa pau ia ki he moʻui taʻengatá. ʻI hono fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa Taitiliki Ponihefā, ko e “uiuiʻi” ʻo e malí, ko ha “fatongia kuo fokotuʻu ki he faʻahinga ʻo e tangatá,” ko e ouau fakalangi ʻoku ʻomi “mei ʻolunga mei he ʻOtuá.” Ko e “fakafehokotakiʻanga ia ʻo e toʻu tangata kimuʻá mo e toʻu tangata kimuí” ʻi heni mo e maama ka hoko maí—ko e fokotuʻutuʻu ia ʻo e langí.

ʻOku ʻomi ʻe ha fāmili naʻe langa ʻi he mali ʻa ha tangata mo ha fefiné, ʻa e tuʻunga lelei taha ke tupulaki ai e palani ʻa e ʻOtuá—ʻa e tuʻunga ki hono fāʻeleʻi mai e fānaú, ʻoku maʻa mo haohaoa mei he ʻOtuá pea mo e ʻātakai ki he ako mo e teuteu te nau fie maʻu ki ha moʻui fakamatelie lavameʻá mo e moʻui taʻengata he moʻui ka hokó. ʻOku mahuʻinga e ngaahi fāmili lalahi ʻoku langa he faʻahinga founga mali ko ʻení ki he moʻui mo e tupulaki ʻa e ngaahi sosaietí. Ko hono ʻuhinga ia ʻoku poupouʻi mo maluʻi ai ʻe he ngaahi tukui koló mo e ngaahi puleʻangá ʻa e nofomalí mo e fāmilí ko ha faʻunga monūʻiá. Naʻe ʻikai ke ʻuhinga taha pē ia ki he ʻofa mo e fiefia ʻa e kakai lalahí.

Ko e tuʻunga ʻo e nofo mali mo e fāmili ʻoku ʻulu ai ha tangata mo ha fefine malí ʻoku fakaʻuhingaʻi fakasōsialé ia ʻo pehē ʻoku taulōfuʻu.19 Ko ia ai, “ʻoku mau toe fakatokanga atu ʻe hanga ʻe he movetevete ko ia ʻo e fāmilí ʻo ʻomi ki he kakai fakatāutahá, tukui koló mo e ngaahi puleʻangá ʻa e ngaahi fakamamahi naʻe kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga muʻá mo onopōní.”20 Ka ʻoku ʻikai ke makatuʻunga e tufakanga ʻo e malí mo e fāmilí he ngaahi feohi fakasōsialé, ka ʻi he foʻi moʻoni, ko e fakatupu ia ʻa e ʻOtuá. Ko Ia ia ʻi he kamataʻangá naʻa Ne fakatupu ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi Hono tataú, ko e tangata mo e fefine, pea fakatahaʻi kinaua ko e husepāniti mo e uaifi ke hoko ʻo “kakano pē ʻe taha” pea fanafanau mo fakatokolahi e māmaní.21 ʻOku maʻu ʻe he tokotaha fakafoʻituitui takitaha ha ʻīmisi fakalangi, ka ʻoku tau toki maʻu ʻi he mali ʻa e tangatá mo e fefiné ʻa e ʻuhinga kakato hono fakatupu kitautolu ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá—ko e tangata mo e fefine. He ʻikai ke lava ʻe ha taha fakamatelie ʻo kitautolu pe ha toe taha ʻo liliu e tuʻutuʻuni fakalangi ko ʻeni ʻo e malí. ʻOku ʻikai ko ha faʻu ia ʻa e tangatá. Ko e mali peheé, ko e moʻoni ʻoku “mei ʻolunga, mei he ʻOtuá pea ko e konga lahi ia ʻo e palani ʻo e fiefiá ʻo hangē pē ko e Hingá mo e Fakaleleí.

Naʻe angatuʻu ʻa Lusifā he maama fakalaumālié ki he ʻOtuá mo ʻEne palaní, pea naʻe fakautuutu ʻo lahi ʻene fakafepakí. Naʻá ne feinga ke fakalotosiʻi ʻa e malí mo hono foʻu ʻo e ngaahi fāmilí, pea ʻokú ne fai ʻa e meʻa te ne ala lavá ke veuki e nofo malí mo e fāmilí. ʻOkú ne ʻohofi e meʻa kotoa pē ʻoku toputapu ʻi he feohi fakasekisuale ʻa e tangatá, pea tohoakiʻi mei he tuʻunga totonu ʻo e nofo malí ʻaki ha ngaahi fakakaukau mo e tōʻonga taʻe maʻa. ʻOkú ne feinga ke fakalotoʻi ʻa e tangatá mo e fefiné tokua te na lava pē ʻo tukunoaʻi pe liʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fakamuʻomuʻa ʻe he nofo malí mo e fāmilí, pe ʻoku ʻikai loko mahuʻinga tatau ia mo e ngāué, ngaahi lavameʻa kehé, mo e fekumi ki he “fakahōhōloto pē kiate kitá” mo e tauʻatāina fakafoʻituituí. ʻOku fiefia moʻoni e tēvoló he taimi ʻoku ʻikai ke akoʻi ai ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ke tui kia Kalaisí, mo uluí, pe toe fanauʻi fakalaumālié. Kāinga, ʻoku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku lelei mo mahuʻinga, ka ko e ngaahi meʻa siʻi pē ʻoku fie maʻú.

ʻOku ʻikai ke fakasītuaʻi pe fakasiʻisiʻi ʻe hono fakahaaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku kau ki he malí mo e fāmilí ʻa e ngaahi feilaulau mo e lavameʻa ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke nau aʻusia e tuʻunga ko ʻení. ʻOku ʻi ai hamou niʻihi ʻoku ʻikai ke mou aʻusia e tāpuaki ʻo e malí koeʻuhí, ko ha ngaahi palopalema ʻo kau ai ʻa e ʻikai ha taha taau, fetokangaʻaki ʻa e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné, ngaahi palopalema fakaesino pe fakaʻatamai, pe ko ha manavasiʻi naʻa ʻikai ke ola lelei pea siʻi ai e tuí. Pe naʻá ke ʻosi mali pea ʻikai ke ola lelei ʻa e mali ko iá, pea ʻokú ke nofo ʻo fakahoko tokotaha ai e meʻa ʻoku ʻikai faʻa malava ʻe he toko uá. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻo kimoutolu ʻoku ʻikai ha fānau neongo e fuʻu holi lahi mo e tautapa ʻi he lotú.

Naʻa mo ia, ʻoku ʻi ai e ngaahi meʻafoaki ʻa e taha kotoa; ʻoku ʻi ai e talēniti ʻo e taha kotoa; ʻe lava e taha kotoa pē ʻo kau ki hono fakahoko e palani fakalangí he toʻu tangata takitaha. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku leleí, ko e konga lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingá—pea taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi meʻa kotoa ʻoku fie maʻu he taimi ní—ʻe lava ke aʻusia ia ʻi ha tuʻunga ʻoku ʻikai fuʻu ʻiloa. ʻOku tokolahi hamou niʻihi ʻoku mou fai homou lelei tahá. Pea ʻi he taimi ʻoku tuʻu ai kimoutolu ʻoku fuesia ʻa e kavenga mamafa taha fakamatelié ʻo taukapoʻi e palani ʻa e ʻOtuá ke hakeakiʻi ʻEne fānaú, ʻoku tau mateuteu kotoa leva ke laka atu. ʻOku tau fakamoʻoni taʻe toe veiveiua ki he meʻa naʻe fakataumuʻa ki ai e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, pea ʻi he ikuʻangá te Ne totongi huhuʻi ʻa e meʻa kotoa pē naʻe mole meiate kinautolu ʻoku tafoki kiate Iá. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha taha ia kuo tuʻutuʻuni pau mai ke ne maʻu pē ha meʻa siʻisiʻi ange ʻi he meʻa kotoa kuo ʻomi ʻe he Tamaí maʻa ʻEne fānaú.

Ne toki fakahaaʻi mai ʻe ha faʻē kei talavou ʻa ʻene hohaʻa fekauʻaki mo ʻene ongoʻi taʻe-feʻunga ʻi he uiuiʻi māʻolunga taha ko ʻení. Ne u ongoʻi ko e ngaahi meʻa ʻoku hohaʻa ki aí ʻoku siʻisiʻi pē ia pea ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke ne hohaʻa ki ai, ʻokú ne sai pē ia. Ka naʻá ku ʻilo naʻá ne fie maʻu pē ke fakahōifua ki he ʻOtuá mo fakaʻapaʻapaʻi ʻEne falalá. Naʻá ku fai ange ha ngaahi lea fakalotolahi, pea ne u tangi ʻi hoku lotó ki he ʻOtua ko ʻene Tamai Hēvaní, ke fakamālohia ia ʻaki ʻEne ʻofá mo fakamoʻoni ʻokú Ne tali ia heʻene ʻamanaki ke fai ʻEne ngāué.

Ko ʻeku lotú ia maʻatautolu kotoa he ʻahó ni. Fakatauange ʻoku tau fakahōifua ʻi Hono ʻaó. ʻOfa pē ke tupulekina e nofo malí, tupulaki e ngaahi fāmilí, pea tatau ai pē pe te tau maʻu kotoa e ngaahi tāpuakí ni he moʻuí ni pe ʻikai, fakatauange ʻe hanga ʻe he ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí ʻo ʻomi ha fiefia he taimí ni mo ha tui ki he ngaahi talaʻofa pau ʻe hoko maí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Vakai, Kevin Rudd, “Faith in Politics,” The Monthly, Oct. 2006; themonthly.com.au/monthly-essays-kevin-rudd-faith-politics--300.

  2. Dietrich Bonhoeffer, Letters and Papers from Prison, ed. Eberhard Bethge (1953), 42–43.

  3. Vakai, hangē ko ʻení, Same 82:6; Ngāue 17:29; Hepelū 12:9; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:29, 33; Mōsese 6:51; ʻĒpalahame 3:22. Naʻe ʻomi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakaikiiki ko ʻení: “vakai ki he Ngaahi Akonaki ʻo e Kau Palesiteni ʻo e Siasi: Siosefa Sāmita” [2007], 241.

  4. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 241.

  5. ʻAlamā 24:14.

  6. ʻAlamā 42:8.

  7. ʻAlamā 12:25; vakai foki veesi 26–33.

  8. ʻĒpalahame 3:24–26.

  9. Naʻe fakahoko mai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻe ne fakamatala fakanounoú: “Ko e palani ʻa e ʻOtuá ʻi he teʻeki ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní, ke tau maʻu ha ngaahi tāpanekale (sino), pea tuʻunga ʻi heʻetau faivelengá te tau ikuna ai maʻu ha toetuʻu mei he maté, ʻi he nāunau, lāngilangi, mālohi, pea mo e pule fakapotopotó ni.” Naʻe toe pehē foki ʻe he Palōfitá: “Naʻa nau omi ki māmani ke maʻu ha sino pea ke tau ʻoatu ia ʻi he tuʻunga haohaoa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. Ko e tefitoʻi moʻoni maʻongoʻonga ʻo e fiefiá ʻoku kau ai hono maʻu ʻo ha sinó. ʻOku ʻikai maʻu ʻe he tēvoló ia ha sino, pea ko hono tauteá ia. ʻOku fiefia ia ʻi ha taimi ʻoku lava ke ne maʻu ai ha sino ʻo ha tangata, pea ʻi he taimi naʻe kapusi ai ia ki tuʻa ʻe he Fakamoʻuí naʻe kole ia ke hū ki he fanga puaká, ʻo fakahaaʻi ai ʻa ʻene fiemālie ke maʻu ha sino ʻo ha puaka ko e ʻikai maʻu ha sinó. Ko e kakai kotoa pē ʻoku nau maʻu ha sino ʻoku nau maʻu ha mālohi kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha sinó” (Ngaahi Akonakí: Siosefa Sāmita, 242).

  10. Siope 38:7.

  11. Sione 1:3; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:23–24.

  12. Vakai, 1 Kolinitō 15:21–22; 2 Nīfai 2:25.

  13. Vakai, 2 Nīfai 2:15–18; ʻAlamā 12:24; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:39; Mōsese 4:3. Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita: “ʻOku ʻi ai ʻa e totonu ʻa e kakai kotoa pē ʻi heʻenau tauʻatāina ke filí, he naʻe fokotuʻu ia ʻe he ʻOtuá. Naʻá ne fokotuʻu ʻa e tauʻatāina ke fili ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, mo ʻoange ʻa e mālohi kiate kinautolu ke nau fili ʻa e leleí pe koví; ke nau fekumi ki he ngaahi meʻa ko ia ʻoku leleí, ʻaki haʻanau tulifua ki he hala ʻo e māʻoniʻoní ʻi he moʻuí ni, ʻa ē ʻokú ne ʻomi ʻa e nongá ki he ʻatamaí, pea fiefia ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heni, pea nēkeneka mo fiefia kakato ʻi Hono nima toʻomataʻú ʻi he hili ʻo e moʻui ní; pe tulifua ʻi he halaʻ o e koví, ʻo hoko atu ʻi he angahalá mo e fakafepaki ki he ʻOtuá, ʻo ʻomi ai ʻa e fakamalaʻiá ki hono laumālié ʻi he maama ko ʻení, pea mole taʻengata ʻi he maama ka hoko maí.” Naʻe toe pehē foki ʻe he Palōfitá: “He ʻikai ke lava ʻe Sētane ʻo tohoakiʻi kitautolu ʻaki ʻene ngaahi fakatauelé kae ʻoua kuo pehē ʻe hotau lotó ʻoku tau loto mo tukulolo ki ai. Ko hotau natulá, ʻoku tau lava pē ke tekeʻi ʻa e tēvoló; kapau naʻe ʻikai fakatupu peheʻi kitautolu, he ʻikai ke tau tauʻatāina ke fili.” (Ngaahi Akonakí: Siosefa Sāmita, 244–45).

  14. Vakai, Sēnesi 3:22–24; ʻAlamā 42:2–6; Mōsese 4:28–31.

  15. Naʻa mo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fakatomalá ʻoku huhuʻi kinautolu mei he mate fakalaumālié ʻe he Fakaleleí ʻi he ʻuhinga he ʻoku nau toe omi ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ki he Fakamaau Fakaʻosí (vakai, Hilamani 14:17; 3 Nīfai 27:14–15).

  16. Ngaahi Akonakí: Siosefa Sāmita, s244.

  17. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:36–40.

  18. Mōsese 6:58–59.

  19. ʻE lava pē ʻa e kakaí ke nau fetauhiʻaki ʻi he nonofo taʻemalí, pea lava mo e fānaú ke fāʻeleʻi mo ohi hake, pea ola lelei he taimi ʻe niʻihi, ʻi ha ʻātakai ʻoku ʻikai ko ha fāmili nofo mali ai ha ongomātuʻa. Ka ko e ʻavalisí mo e meimei kotoa ʻo e ngaahi meʻa ʻoku hokó, ʻoku fakamoʻoni ai e ngaahi ʻaonga fakasōsiale ʻo e nofomalí pea mo e ola māʻolunga ʻi he ngaahi famili ʻoku ʻulu ki ai ha tangata mo ha fefine malí. Pea ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fakamafasia lahi ʻa e faingataʻa fakasōsiale mo fakaʻekonōmika ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe ha taha faiongoongo ko e “ko e hola fakamāmani lahi mei he fāmilí” ki he sōsaietí. ʻOku lekooti ʻe ʻEpasitati ʻa e hōloa fakamāmani lahi ʻo e nofomalí mo e fānauʻi ʻo e fanaú pea mo e huʻunga fekauʻaki mo e hala-tamaí mo e vete malí peá ne pehē: “ʻOku ʻosi mahino pē nunuʻa kovi ʻokú ne uesia e tokolahi fau ʻo e fānau liʻekiná ʻe he hola mei he moʻui fakafāmilí. Pea ʻoku pehē mo e nunuʻa ʻoku fakahoko ʻe he vete malí pea mo e fāʻele tuʻutāmakí ʻi he fuʻu kehekehe lahi fau ʻa e paʻanga hū maí mo e koloa ʻoku maʻú—ʻi he sosaietí fakakātoa, pea tautautefito ki he fānaú. ʻIo, ʻoku longomoʻui ʻa e fānaú, mo e ngaahi meʻa kotoa ko iá. Ka ʻoku pau ke hoko ʻa e hola mei he familí ke uesia ai ʻa e fānau iiki tuʻu laveangofuá. ʻOku toe ʻi ai foki ha ngaahi nunuʻa taʻe malava ke fakaleleiʻi ʻi he kakai toulekeleka ʻoku fakaʻofá.” (Vakai, Nicholas Eberstadt, “The Global Flight from the Family,” Wall Street Journal, Feb. 21, 2015.)

  20. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  21. Vakai, Sēnesi 1:26–28; 2:7, 18, 21–24; 3:20; Mōsese 2:26–28; 3:7–8, 18, 20–24; 4:26.