Tuʻu ʻi he Vao ʻAkau Tapú

Fakataha Lotu ʻa e CES maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú • 6 Mē 2012 • Sākalamenitō, Kalefōnia


 

Kāinga, mālō ʻetau toe maʻu e efiafí ni. ʻOku hounga peá u toe ongoʻi fakatōkilalo, ʻi hono ʻomi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí kiate au ʻa e fatongia makehe ko ʻení, ke u lea he pooni kiate kimoutolu. ʻOku ou fie maʻu ke mou ‘ilo ne ʻi ai e taimi ne u kili hamolemole, ʻulu ʻuliʻuli, mo longomoʻui hangē pē ko kimoutolú—ko ha taimi ʻoku tala ʻe he folofolá ko e “ngaahi toʻu tangata kei tupu haké.” ʻOku ʻikai ke u fakapapauʻi pe ko e hā e lea fehangahangai totonu ki he tupu haké —mahalo pē ko e “toulekeleka” pe “holo hifo”—ka ko e hā pē hono lea fehangahangaí, ʻokú ne fakamatalaʻi ʻe ia e tuʻunga moʻui ʻoku ou ʻi aí, pea ʻoku ʻikai ke fuʻu ngali fakafiefia kiate au!

Neongo ʻeku lea kiate kimoutolu mei ha falelotu fakaʻofoʻofa ʻoku ofi ki he Temipale Sākalamenitō Kalefōniá, ka ʻoku ou fakakaukau atu ki hamou laumano—ʻoku lea ʻi he meimei lea fakafonua kehekehe ʻe 40—ʻo fakataha hake he ngaahi feituʻu kehekehe ʻo e māmaní. Kuo tāpuekina au ʻi heʻeku ʻaʻahi ki homou ngaahi fonua lahi, ʻo fanongo ʻi hoʻomou lea mo e fakamoʻoni ʻi hoʻomou lea fakafonuá, pea mamata tonu ʻi hoʻomou tuí mo hono mateakiʻi ʻo e ʻEikí. ʻOku ou fakamālō mo ʻofa ʻi hoʻomou angatonú. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku faingataʻa e moʻui ʻi homou toʻú, pea ʻi ai e taimi ʻoku tau fai ai ha fehālaaki ʻo fie maʻu ke tau fakatomala. Ka ʻoku ou fakamālō moʻoni ʻi hoʻomou feinga ke tuʻu maʻu ʻi hoʻo mou tui kia Kalaisi mo ʻEne ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Ko ʻeku fakaʻamu lahi taha he pōní ke tāpuekina au ke u lea ʻaki e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke tokoni ki hono fakatupulaki hoʻomou tuí.

Ngaahi Feituʻu Toputapú

ʻOku ʻi ai ha ngaahi feituʻu ʻi he māmani ko ʻení kuo fakatoputapuʻi koeʻuhi ko e ngaahi meʻa ne hoko aí. Hangē ko e fakamatala ʻa e Fuakava Motuʻá, ko e taha ʻo e ngaahi feituʻu ko ʻení ko Sainai, Hōlepi pe “ko e moʻunga ʻo e ʻOtuá,” (ʻEkesōtosi 3:1; vakai foki, ʻEkesōtosi 3:12; 34:2), ʻa ia naʻe hā ai e ʻEikí kia Mōsese mei he ʻuluʻakau ne velá. ʻI heʻene ʻunuʻunu atu Mōsese ki he ʻuluʻakaú, naʻe folofola e ʻEikí ki ai: “ʻOua naʻá ke ofi mai ki heni: toʻo ho topuvaʻé mei ho vaʻé, he ko e potu ʻokú ke tuʻu aí ko e kelekele tapu” (ʻEkesōtosi 3:5).

Ne tāpuekina au mo hoku fāmilí ke mau nofo ʻi ha feituʻu toputapu. ʻI he 1993—hili ha taʻu ʻe fā mei hono ui au ki he Kau Fitungofulú—ne kole mai ke mau ngāue he taʻu ʻe ua ʻi he Misiona Niu ʻIoke Losesitā ʻo e Siasí. Ne kau ʻa e kolo ko Palemailá ki he misiona ko iá (ʻa ia ne nofo ai ʻa Siosefa Sāmita mo hono fāmilí he konga lahi ʻo e 1820,) mo Feieti (ʻa ia ne fokotuʻu ai e Siasí ʻi ʻEpeleli 1830). ʻOku tuʻu foki ai mo Hāmoni, ʻoku meimei maile ʻe 110 ki he fakatonga ʻo Palemailá ʻi he siteiti ʻo Penisiliveniá (ʻa ia ne feʻiloaki ai ʻa Siosefa Sāmita mo ʻEma Heili peá na nofo ai ko ha ongo meʻa mali foʻou ʻo liliu ai e konga lahi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he konga kimui ʻo e 1820). ʻOku ʻiloa e feituʻú ni ko e “Kamataʻanga ʻo Hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí,” he ko e feituʻu eni ne fanauʻi ai e Siasí. Ko ha fonua fakaʻofoʻofa ʻoku ʻātakaiʻi ʻe he vao ʻakau o e moʻungá; mo e ngaahi anovai maʻa ʻasinisini; kakai kehekehe mo anga fakakaumeʻa. Ko ha feituʻu foki ia ʻoku toputapu koeʻuhi ko e meʻa ne hoko aí.

Ko e Vao ʻAkau Tapú

ʻI ha feituʻu ʻoku lalahi ai e kāsiá, ʻoké, māpelé, mo e ngaahi ʻakau kehé ʻoku meimei ke kuata maile ki he fakahihifo ʻo e ʻapi e fāmili ʻo Siosefa mo Lusi Meki Sāmitá ʻo ofi ki Palemaila, ʻa ia ne mamata ai e tamasiʻi taʻu 14 ko Siosefa Sāmitá ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820. Ne hoko e fakahā fakalangi ko ʻení ko e tali ki he lotu ʻa Siosefa ke ne ʻiloʻi e moʻoni kau ki ha siasí mo e founga ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá, ʻo kamata ai hono toe Fakafoki mai e ongoongoleleí ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosí ni. ʻOkú ne toe ʻai foki e vao ʻakau ko iá ko ha feituʻu ke fakaʻapaʻapaʻi ʻi he hisitōlia ʻo hotau Siasí—ko ha feituʻu ʻoku tau fakalāngilangiʻi ʻaki e hingoa ko e: “Vao ʻAkau Tapú.”

Ne u ʻofa mo hoku fāmilí ʻi he vao ʻakau ko iá mo ongoʻi ʻene toputapú, ʻi heʻeku hoko ko ha palesiteni fakamisioná. Ne mau faʻa ō ki ai. Ne mau ʻave ki ai he māhina taki taha e kau faifekau foʻoú mo e kau faifekau kuo mei ʻosi ʻenau ngāué. Ne mau anga ʻaki e fakataha atu ki he hū ʻanga ʻo e vao ʻakaú pea hili hono hivaʻi e fua hiva he pōní—“Ko e Fua Lotu ʻa Siosefá” 1—ne mau fakaafeʻi e kau ʻeletaá mo e kau sisitaá ke nau ʻalu ʻo kumi ha feituʻu maomaonganoa he vao ʻakaú te nau lava ʻo fetuʻutaki ai ki he ʻOtuá ʻi he lotu pea fai ha lipooti ki heʻenau tukupā fakatāutaha kiate Iá. Ne hoko e ngaahi ʻaʻahi ki he Vao ʻAkau Tapú ko ha ngaahi aʻusia ne mataʻikoloa ʻaki ʻe kinautolu kotoa ne maʻu e tāpuaki ke ʻaʻahi ki aí.

ʻOku ou ʻiloʻi ko e tokosiʻi pē ʻo kimoutolu ʻe lava ke ʻaʻahi tonu ki he Vao ʻAkau Tapú. Pea ʻi he ʻuhinga ko iá, ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 2012—hili ha taʻu ʻe 192 mei he ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá—ʻoku ou loto ke tau ʻalu moʻoni ki he Vao ʻAkau Tapú he pōoni. Tau tuʻu ai, ka u vahevahe atu ha ngaahi ʻata fakaʻofoʻofa ʻo e vao ʻakaú, mo e ʻuhinga ʻeku ʻofa he feituʻu toputapu ko iá, mo e lēsoni mahuʻinga ʻo e moʻuí ʻe lava ke ako mei aí.

ʻOku ou fakamālō kia Misa Lōpeti Pāloti, naʻe fakangāueʻi ʻe he Siasí, ko ha tangata saienisi ki natula ʻoku ʻilo ki he vaotaá, ʻoku nofo ʻi Palemaila, pea naʻá ne ʻomi e ngaahi fakakaukau ki he Vao ʻAkau Tapú te u vahevahe atú. Neongo ʻoku teʻeki ke hoko ʻa Misa Parrot ko ha mēmipa ʻo hotau siasí, ka ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi e Vao ʻAkau Tapú ʻo ne tokangaʻi fakalelei ia ʻi ha founga fakapalofesinale.

Ngaahi ʻĪmisi Fakafolofola kau ki he ʻAkaú

ʻI heʻeku ʻaʻeva loto ʻapasia he Vao ʻAkau Tapú pe tangutu ʻi hono ngaahi seá mo fakakaukaú, ʻoku ou faʻa fakakaukau ki he ʻīmisi fakafolofola ʻo e ʻakaú, ʻa e ngaahi vaʻá, ʻaká, tengaʻi ʻakaú, fuá mo e vaotaá. ʻOku ʻikai ha toe fakaveiveua naʻe fuofua maʻu e lēsoni ki hono fakafua e ʻakaú ʻe heʻetau ʻuluaki ongo mātuʻa ko ʻĀtama mo ʻIví. Naʻe lau ʻe he palōfita ko Sēkopé e lea ʻa Seinosi ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ʻo vahevahe ha talanoa fakatātā faingataʻa pe talanoa ki he ʻōlive koló mo e ʻōlive vaó ʻi heʻene ako ʻo kau ki hono fakamoveteveteʻi mo e tānaki ʻo ʻIsilelí (vakai, Sēkope 5). He ko hai ia ʻiate kitautolu kuo teʻeki ai ke ne lau, toe lau pea lotua mo fakalaulauloto ki he tenga ʻo e tuí ne fakaafe mai ʻa ʻAlamā ke tau tō ʻi he loto tokanga mo tauhi he founga totonu ke maʻu ai ha “fuʻu ʻakau ʻoku tupu hake ki he moʻui taʻengatá” (ʻAlamā 32:41; vakai, veesi 27–43)?

ʻOku pehē pē mo e Vao ʻAkau Tapú. ʻE lava ʻo ako ʻe ha taha ʻokú ne siofi fakalelei ʻa natulá—ha ngaahi lēsoni mahuʻinga mei he anga e moʻui ʻa e ʻakau aí—tautefito kapau ʻe ʻalu fakataha mo ha taha taukei ki natula hangē ko Misa Lōpeti Pālotí. ʻOku ou loto ke u vahevahe atu mei ai ha lēsoni ʻe fā he pooni.

Ngaahi Lēsoni ʻoku ako mei he Vao ʻAkau Tapú

Lēsoni fika 1: ʻOku tupu maʻu pē e ʻakaú ʻo huʻu ki he māmá.

Ko e taha e meʻa mālie ʻoku hoko ʻi hono vakaiʻi fakalelei e Vao ʻAkau Tapú, ko e anga e tupu ʻa e ʻakaú ʻi he tafaʻaki ʻo e vaotā totonú, pea mo e ʻakau ʻoku tuʻu he hala ʻi loto he vaotaá. ʻOku nau tupu ʻo huʻu ki loto—ke hao mei he malumalu ʻo e ngaahi fuʻu ʻakau lalahi ʻi ʻolungá,ʻo hake ki ʻolunga ke ne maʻu e maama lahi taha ʻo e laʻaá. ʻOku fuʻu kehekehe lahi honau sino mo e vaʻa pikopikó mei he ngaahi fuʻu ʻakau ʻoku ofi maí ʻa ē ʻoku nau meimei tuʻu hangatonu peé. ʻOku fie maʻu ʻe he ʻakaú, ʻa e māmá ke moʻui mo tupulaki ai, ʻo tatau mo e meimei meʻa moʻui kotoa pē. Te nau fai e meʻa kotoa ʻe malavá ke maʻu ai e ulo lahi taha ʻo e laʻaá ki hono ngaohi ʻenau meʻakaí—ʻa e founga hono liliu e ivi ʻo e māmá ki ha ivi fakakemikale pe ko e “ivi” ʻoku meimei ngāue ʻaki ʻe he meʻa moʻui kotoa pē.

ʻOku ou tui ʻoku mahino lelei ki homou ʻatamai kei īkí mo potó e faʻahinga heliaki ʻoku takiekina kitautolu ki ai ʻe he Vao ʻAkau Tapú! ʻOku mahuʻinga ange foki e ivi tākiekina ʻo e māmá ʻi heʻene ngāue ki he tuʻunga fakalaumālié ʻi he meʻa fakaenatulá. ʻOku moʻoni ia he ʻoku mahuʻinga e māmá ki heʻetau tupulaki fakalaumālié pea mo hono ʻiloʻi hotau tuʻunga totonu ko e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

ʻOku fakafofongaʻi ʻe he fehangahangai ʻa e māmá mo e fakapoʻulí e ngaahi mālohi ʻo e māmaní ʻoku nau feinga ke fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻOtuá mo veuki ʻEne palani fakalangi ki heʻetau moʻuí. ʻOku meimei ke mālohi taha maʻu pē e ivi tākiekina ʻo e tēvoló ʻi he poʻulí pe feituʻu fakapoʻulí. ʻI he tuʻunga ko ʻeni hoʻomou moʻuí, ko hono maumauʻi ko ia e fono ʻo e angamaʻá, kaihaʻá, pele paʻangá, maumauʻi e Lea ʻo e Potó, mo e ngaahi ʻulungaanga kehe ʻoku tapui ʻe heʻetau Tamai Hēvaní, ʻoku meimei ke toki fai pē ia ʻi he malumalu ʻo e poʻulí. ʻOku tatau pē ia mo ʻetau fili ke fai ha meʻa ʻoku hala lolotonga e ʻahó—hangē ko e kākā ʻi ha sivi, ʻaki hono kaihaʻa fakamatala ke faʻu ʻaki ha pepa, lauʻi koviʻi ha taha, fakaʻaongaʻi e lea koví, pe loí—ʻoku tau maʻu ai e ngaahi ongo ʻo e poʻulí.

Ka ko e meʻa mālié, he ko e Laumālie ʻo Kalaisí ʻoku “foaki ʻa e maama ki he tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní; pea ʻoku fakamaama ʻe he Laumālié ʻa e tangata kotoa pē ʻi he māmaní, ʻa ia ʻokú ne tokanga ki he leʻo ʻo e Laumālié.

Pea ko e tangata kotoa pē ʻoku tokanga ki he leʻo ʻo e Laumālié ʻokú ne haʻu ki he ʻOtuá, ʻio ko e Tamaí” (T&F 84:46–47).

ʻOku fakamatalaʻi lelei ʻe he kupuʻi folofola ko ʻeni mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e ʻunu ki ʻolunga ʻa e tangatá, e ongo fakalaumālie fakaenatula ne ʻomi ʻe he ʻOtuá maʻatautolu kotoa pē—kapau he ʻikai ke tau taʻofi—ʻene ʻalu hake ki he māmá ʻe ʻalu ia ʻo aʻu ki he ʻOtuá mo Hono ʻAló pea tau hoko lahi ange ai ʻo hangē ko Kinauá. Naʻe folofola ʻa Kalaisi ʻo kau kiate Ia, “Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí” (Sione 8:12).

ʻOku fakamahino ʻe he folofolá, te ke lava pē ʻo ʻilo ha meʻa lahi ki ha foʻi lea mei he ngaahi foʻi lea kehe ʻoku ofi ki aí. Fakatokangaʻi hoʻo ako e folofolá ʻoku faʻa ofi maʻu pē e ngaahi foʻi lea ko e maama, Laumālie, moʻoni mo e Sīsū Kalaisí. ʻOku nau mei faitatau pē, ʻo hiki ai kitautolu ki ʻolunga ki ha founga moʻui māʻolunga ange mo māʻoniʻoni ange.

ʻOku ou tapou ʻaki atu hoku lotó kotoa ke mou fakaʻehiʻehi mei he fakapoʻuli ʻo e angahalá mo ʻene ngaahi tōʻonga koví kae fakafonu hoʻo mou moʻuí ʻaki e Laumālié, moʻoní, pea mo e maama ʻa hotau Fakamoʻui, ko Sīsū Kalaisí. Te ke lava ʻo fai ia ʻaki e kumi ha ngaahi kaungāmeʻa anga fakaʻeiʻeiki, mūsika mo e ʻaati te ne hiki hake e moʻuí, mo ha ʻilo mei he ngaahi tohi lelei tahá (tautefito ki he ngaahi folofolá), ngaahi taimi ʻo e lotu fakamātoató, taimi ʻoku lōngonoa ai ʻa natulá, talanoa leleí, mo ha moʻui ʻoku fakatefito ʻia Kalaisi mo ʻEne ngaahi akonaki ʻo e ʻofá mo e ngāue tokoní. Manatuʻi maʻu pē, ʻo tautefito ki hono kumi ha hoa taʻengatá, ʻa e folofola ʻa e ʻEikí “ ʻoku tali ʻe he moʻoní ʻa e moʻoní; ʻoku ʻofa ʻa e angamaʻá ki he angamaʻá; ʻoku pikitai ʻa e māmá ki he māmá” (T&F 88:40). ʻOku ʻomi ʻe he tefitoʻi moʻoni ko ʻeni—ko e pikitai ʻa e leleí ki he leleí—ha ʻamanaki lelei kapau te tau moʻui ʻaki ha moʻui ʻi he maama ʻo e ongoongoleleí, te tau maʻu leva ha hoa ʻoku ʻaʻeva ʻo fakatatau ki he hala ʻo e māʻoniʻoní. ʻOku ou ʻilo ko e lahi ange ko ia ʻetau feinga ke fakafonuʻaki ʻetau moʻuí e māmá, ko e siʻisiʻi ange ia ha feituʻu ʻe hū ki ai e poʻulí pea te tau ofi ange ke hoko ʻo hangē ko Kalaisí, ko e Maama ʻo e Māmaní.

Koeʻuhí ko e tāpuaki makehe ʻoku ou maʻu he pooni ke lea atu kiate kimoutolu ko e Kāingalotu makehe kei talavou ʻo e Siasí, ʻoku ou loto ke ʻoatu ha leʻo ʻo e fakatokangá ka ko ha leʻo foki ʻo e fakalotolahi mo e ʻamanaki lelei kau ki he fakapoʻuli te ne lava ʻo kapa hoʻo moʻuí kapau te ke kau ʻi he ponokalafí. ʻOku fakatupu houhau ki he ʻOtuá hano faʻahinga fakaʻaongaʻi pē ʻo e nāunau ponokalafí ʻo maumauʻi ai ʻEne fekau ke ʻoua naʻa tau tono “pe fai ha faʻahinga meʻa pehē” (T&F 59:6). ʻE meimei ke tākiekina ʻe hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí hano toe maumauʻi mo ha meʻa kehe ʻi he fono ʻo e angamaʻá. ʻE lava ʻe he toutou sio ʻi he ngaahi nāunau ponokalafí ʻo fakahoko hano maumauʻi e fono fakasekisualé pea maʻunimā ai ha taha pea kuo pau ke fai ha tokanga makehe ki ai ʻo hangē pē ko hono maʻunimā ko ia ʻe he ʻolokaholó pe faitoʻo konatapú.

ʻOku ou kole atu kiate koe kuo fakaʻauha ʻe he ponokalafí hoʻo moʻuí, pea ko ha palopalema ʻoku ʻikai lava ke taʻofi pea toutou hoko, ke ke fekumi fakatouʻosi ki ha tokoni fakapalofesinale pea mo e kau taki fakalotú. Kātaki ʻo ʻiloʻi ʻoku ʻikai “ko ha palopalema siʻisiʻi” ʻa hono maʻunimā ʻe he ponokalafí pea he ʻikai te ke lava ʻo ikunaʻi fakapulipuli ʻaki pē haʻo lotu, ako folofola, pe ko ha mapuleʻi ʻoku lahi angé.

ʻE lava ʻe hono maʻunimā koe ʻe he ponokalafí ʻo holoki ho ivi ke fili e leleí mei he koví, pea te ke fie maʻu e angavaivai mo e loto fakatōkilaló ke maʻu e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e tāpuaki mei he mālohi ʻo e Fakaleleí. Ko hono ʻuhinga totonú, kapau te ke fai ho lelei tahá—ʻa ia ʻoku kau ai hoʻo fou atu he founga ʻo e fakatomalá ʻi he tokoni hoʻo pīsopé pe palesiteni fakakoló ke fakamolemoleʻi e angahalá ʻo hoko ai ha fakaakeake pea ʻe kau ai ha faleʻi fakapalofesinale mo ha tokoni fakakulupu ke ikunaʻi ho maʻunimaá—ko e mālohi ko ia ʻoku malava ʻe he Fakaleleí (ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tikisinale he Tohi Tapú ko ha founga fakalangi ʻo e tokoní pe mālohí2), ʻo tokoniʻi koe ke ke ikunaʻi e mālohi ʻo e maʻunimā ʻe he ponokalafí pea hili ha taimi ʻe toki fakamoʻui leva koe mei hono nunuʻa koví. ʻOku malava ʻe he mālohi ʻo e Fakaleleí ʻo fakatou fakamolemoleʻi e angahalá mo fai ha fakaakeake mei he maʻunimaá ʻa ia ko ha meʻa ʻoku fakafiefia.

Kātaki ʻo fakamamaʻo mei he poʻulí pea hangē ko e ʻakaú, ke kumi maʻu pē ki he māmá.

Lēsoni fika 2: ʻOku fie maʻu ʻe he ʻuluʻakaú ha fakafepaki kae fakahoko honau fakatupú.

ʻOku lahi e ngaahi fakakaukau kuo muimuiʻi he ngaahi taʻu lahi ki hono tokangaʻi e vaotaá kuo fai ki he Vao ʻAkau Tapú. Ne ʻi ai ha taimi ne fili ai ha konga kelekele ke ʻahiʻahiʻi ai ha founga naʻe ui ko e “tukuange ke fakavahavahá.” Naʻe peheni hono foungá: ʻOku fakaʻilongaʻi ʻe he niʻihi ʻoku nau tokangaʻi e vaotaá e ʻakau kei iiki ʻoku nau ongoʻi ʻe lava ke nau tupu ʻo lalahi taha mo moʻui lelei taha he konga kelekele ʻahiʻahí pea nau tuʻusi mo ʻauhani e ʻuluʻakau ʻoku mahino he ʻikai ke tupu leleí mo e vao he tafatafaʻakí. Ko e fakakaukaú ko hono toʻo ko ia e ngaahi meʻa ʻe feʻauʻauhi ki he vaí, laʻaá, mo e ivi ʻo e kelekelé, ʻe “tauʻatāina” leva ʻa e ʻuluʻakau kuo filí ke tupu mo maʻuiʻui ʻi ha ngaahi tuʻunga makehe ʻaupito.

Hili ha ngaahi taʻu ne mahino ʻoku hoko mo e meʻa ne ʻikai fai ha ʻamanaki ki aí. Hili hono fakatauʻatāinaʻi e ʻuluʻakau ko ʻení mei he feʻauʻauhí, ne nau fakafiefiemālie kinautolu. Ne ʻikai ke nau mafao ki ʻolunga ki he māmá, ka nau tupu māmālie ki ʻolungá, ʻo ʻomi ha ngaahi vaʻa lahi ʻi lalo ʻe faifai pea ʻikai ʻaonga he taimi ʻoku femapuniaki ai e ʻuluʻakau lalahi angé, pea nau toe sino lalahi ange. Ko e ʻuluʻakau ko ia ne fakahikí ne nau toe huli hake kinautolu ʻo hoko ko ha ʻakau iiki, ka naʻa nau kei maʻu pē ʻa e vaí mo e ivi ʻo e kelekelé. Ne kei hokohoko atu pē e feʻauʻauhi ʻa e ngaahi ʻakau ko ʻení mo e ʻuluʻakau ne filí, ʻi ha founga ne ʻikai ke nau tupu lelei ai. Ko hono olá, ne ʻikai ke tatau e lalahi mo e moʻui ʻa e ʻuluʻakau he konga kelekele ne tō ʻahiʻahí mo e ʻuluʻakau ko ia ne tuku pē ke tupu fakanatulá pea pau ke nau feʻauʻauhi pea tuku pē ke nau ikunaʻi e fakafepakí kae lava ke nau moʻui mo tupú.

Ko e taha e ngaahi tokāteline tefito ʻi he Tohi ʻa Molomoná kuo mou ʻosi ʻiló, ko e pau ke ʻi ai ha fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē. ʻE ʻomi ʻe he māmani ʻoku ʻi ai e fehangahangaí ha fili ki he leleí pe koví, koeʻuhi kae toki lava ʻo ngāue e tauʻatāina ke filí. ʻOku mahuʻinga tatau pē ia mo e tefitoʻi moʻoni ko e pau ke ʻi ai ha fakafepaki kae toki hoko ha tupulaki fakalaumālie—pe hangē ko e lau ʻa e tamai ko Līhaí—kae toki lava ʻo fakahoko ʻa e “angatonú” (2 Nīfai 2:11). ʻOku ou loto ke fakamamafaʻi ko e kī ki he tali leleí mo e fiefia ʻi he moʻuí ʻa e mahino ʻa e tefitoʻi moʻoni koʻení—ʻa hono fie maʻu e fakafepakí mo e faingataʻá ki he tupulaki fakalaumālié—mo hono pukenimā ko ia e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi homou toʻumeʻá. ʻOku toe mahuʻinga foki ke aʻusia e tupulaki mo e fakalakalaka fakatāutaha ʻoku fie maʻú.

ʻE vave ni pē haʻatau fehangahangai kotoa mo e fakafepakí mo e faingataʻá. ʻE hoko ia koeʻuhi pē ko ʻetau ʻi heni he moʻui fakamatelié ʻi ha māmani kuo hinga. ʻOku meimei hoko ia ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻE lava ke hoko e fakafepakí ʻi ha ngaahi founga lahi. ʻE lava ke kau ai e ngaahi mālohi ʻo natulá. ʻE lava ke kau ai e mahamahakí mo e puké (ʻOku ou kei puke pē he mofí neongo kuo ʻosi huhu maluʻi au!). ʻE lava ke hoko mai ia ʻi ha ngaahi ʻahiʻahi. Pea ki ha niʻihi ko ha fie maʻu ʻoku ʻikai ke hoko (Ne u loto ke u lōloa fute ʻe 6 ʻinisi ʻe 5, ka kuó u ako ke fiefia pē heʻeku fute ʻe 5 ʻinisi ʻe 9—pea mo hono ʻiloʻi ʻe lava ke tukutukuhifo e tuʻunga malangá he taimi ʻoku ou lea aí). Mahalo ʻe hoko mai ia ʻi he ongoʻi liʻekiná, pe tōnounou fakaesino mo fakaeʻatamai mo e faingataʻaʻia fakaesino—ʻoku meimei he ʻikai ke ʻi ai ha ngataʻanga e lisi ki he mālohi ʻo e fakafepakí—pea pehē pē ki he ngaahi tāpuaki ʻo e tupulaki mo e fakalakalaka fakatāutahá kapau te tau maʻu e tui ke sio lōloa ʻo kātakiʻi lelei kotoa ia. ʻOku ou maʻu ha fakafiemālie mei he folofola ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi he Falefakapōpula ʻi Lipetī he taimi ne ʻikai mei lava ai ʻe Siosefa ke kātakiʻi ʻene faingataʻaʻiá: “Ke ke ʻiloʻi, ʻe hoku foha, ʻe foaki ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa pē ʻa e potó kiate koe, pea ʻe hoko ia ʻo ʻaonga kiate koe” (T&F 122:7).

ʻOku hoko mai he taimi ʻe niʻihi ʻa e fakafepakí mo e faingataʻá ʻi haʻatau ngaahi fili ne fehalaaki. ʻOku hoko e mahamahakí pe laveá mei ha tōʻonga moʻui ne ʻikai lelei, pea hoko e mamahí mo e faingataʻaʻiá mei hono maumauʻi e fono ʻa e ʻOtuá, mo e fakatomala tōmui ʻi he ʻikai ke tau fakaʻaongaʻi e taimi mo e talēniti ne foaki kiate kitautolu kotoá—ko e ngaahi meʻá ni kotoa ne tau fakatupu pē. ʻOku totonu ke tau houngaʻia kotoa ki hotau Fakamoʻuí koeʻuhi ko e hanga Heʻene Fakaleleí ʻo ʻomi ha founga ke fakaleleiʻi ai e meʻa kotoa kuo maumaú.

ʻOku ou fakatokangaʻi ʻetau faʻa ʻeke he taimi ko ia ʻoku tau fehangahangai ai mo e faingataʻá “ko e hā nai hono ʻuhingá” Ko e hā ʻoku hoko mai ai ia kiate aú? Ko e hā ʻoku hoko ai ia kiate aú? KO e hā ʻoku hoko ai ia he taimi ní? Ko e hā ʻoku hoko ai ʻení? ka naʻe mei lelei ange ke tau pehē “ko e hā ke faí.” Ne u fai ha tohi fakanonga ki ha ongo mātuʻa ne faingataʻaʻia koeʻuhí he naʻe ofi ke mate e husepānití ʻi ha mahaki ne ʻikai lava ʻo faitoʻo. Naʻe loto fakatōkilalo ʻena talí: naʻá na fakalau e ngaahi tāpuaki ne na maʻu mei he ʻOtuá he ngaahi taʻu lahi ʻo ʻena nofo fakatahá, mo na fakakaukau fakalelei pe “ko e hā e meʻa” ʻoku feinga e ʻOtuá ke akoʻi kiate kinaua he tuʻunga fakaʻosi ko ʻení.

ʻOku ʻi ai ha ʻuluʻakau ʻi he Vao ʻAkau Tapú ʻoku ui ʻe Misa Pāloti ko e “ʻuluʻakau fakaʻulungāngá.” ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he ʻuluʻakaú ni ʻoku lava ke kau lelei kiate kitautolu e faingataʻá pea ʻe lahi e meʻa ʻe maʻu mei heʻetau fuʻu faingataʻaiá. ʻOku fakafeangai mo feinga e ʻuluʻakaú ni ke anga mo fakaakeake mei he ngaahi faingataʻa pe fakafepaki kehekehe—hangē ko e pā ʻa e ʻuhilá, ko ha fuʻu matangi mālohi, ko e matolu tuʻu ʻa e sinoú pe ʻaisí, ko hono ngaohi kovia pe maumauʻi ʻe ha kakai taʻe tokangá, pea taimi ʻe niʻihi ko e fakaaoao ʻa e fuʻu akau ofi maí! Ka kuo maʻu mei he ngaahi tūkunga fakamamahi ko ʻení e ʻuluʻakau mālohi mo fakaofo taha te ke mamata ai he vao ʻakaú. Neongo ʻoku ʻikai ke nau potupotu tatau ʻo hā fakaʻofoʻofa, ka ʻoku nau fefeka mo tuʻu maʻu.

ʻOku ou fakamoʻoni mei he ngaahi meʻa ne u aʻusiá ʻoku maʻu e tupulakí moe mālohí mei he fakafepakí, faingataʻá mo e mamahí. Ko e niʻihi e ngaahi aʻusia faingataʻa mo vivili taha heʻeku moʻuí—ongoʻi taʻe feʻungá mo hono fakatokangaʻi kita lolotonga hoku taʻu hongofulu tupú, ʻeku ngāue faifekau kei talavou ki Siamané, hono ako e lea faka-Siamané, maʻu ha mataʻitohi he laó mo e sivi ke lava ʻo ngāue fakaloeá, mo ʻeku feinga ke hoko ko ha husepāniti mo ha tamai lelei ke lava ʻo tokonaki fakalaumālie mo fakatuʻasino ki homa fāmili ʻo ha fānau ʻe toko valu, ko e mole ʻeku ongomātuʻá mo e niʻihi kehe ne u ʻofa aí, pea pehē ki he feohi mo e kakaí mo e natula ʻo e ngāue lahi ʻi hoku fatongia ko ha Taki Māʻolungá (kau ai e teuteu ke lea atu kiate kimoutolu he pōní)—ko e ngaahi meʻá ni kotoa mo ha meʻa lahi ange ai, neongo ʻene faingataʻá, ka kuó ne ʻomi ha aʻusia ne lelei kiate au!

ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻikai faingofua ke fakalotoʻi kimoutolu ko ha kakai kei talavoú ke tui ʻe lelei ha kiʻi faingataʻaʻia kiate kimoutolu, ka ʻoku moʻoni ia. He ʻikai lava ke tau maʻu “kotoa e meʻa ʻoku maʻu ʻe he Tamaí,” (T&F 84:38) kae ʻoua kuo tau foaki kotoa e meʻa ʻoku tau maʻú. ʻOku fie maʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ha ngaahi foha mo ha ʻofefine anga fakaʻeiʻeiki ʻo hangē ko e akonaki ʻa Līhaí, ʻe toki lava pē ke maʻu e angatonú ʻi he faingataʻá mo e ʻahiʻahí. ʻOku fie maʻu ʻe he kakaí ʻo hangē pē ko e ʻuluʻakaú e faingataʻá kae toki lava ke maʻu kakato e ʻuhinga ʻo honau fakatupú.

Lēsoni fika 3: ʻOku tupu lelei taha e ʻuluʻakaú ʻi he vaotaá, kae ʻikai ko ʻene tupu tokotahá.

Kapau te ke fakakaukau ki ai, ʻoku ʻikai fakanatula ia ke sio ki ha fuʻu ʻakau ʻoku tuʻu tokotaha pē. ʻOku meimei ke nau tuʻu fakapupunga maʻu pē he vao ʻakaú, pea hili ha taimi, kuo hoko leva e vao ʻakaú ko ha vaotā. ʻOku ʻikai ko ha pupunga ʻuluʻakau pē ʻa e Vao ʻAkau Tapú. ʻOku kiʻi faingataʻa e anga hono tūkungá he ʻoku kau ai ha kalasi kehekehe ʻo ha ʻakau lalahi mo ha ʻakau iiki. ʻOku mahino ʻaupito e fehokotaki ʻa e ngaahi matalaʻiʻakau kehekehe ʻo e vaó, vaó, ʻuluʻakaú, fakamalu tēvoló, talingelingá, manupuná, kumaá, lāpisí, tiá, mo e ngaahi fakatupu kehe ʻoku ʻi aí. ʻOku fengāueʻaki e ngaahi faʻahinga kehekehe ko ʻení ʻo nau fefalalaʻaki ke maʻu ha meʻakai, nofoʻanga, mo ha ʻātakai lelei mo fakasōsiale te nau lava kotoa ʻo maʻu ai e kotoa ʻo e anga e vilo ʻa e moʻuí.

ʻOku mei faitatau pē ia mo e palani ʻa e ʻOtuá maʻa ʻetau moʻuí ke tau fehokotaki mo feohi. Te tau ngāueʻi fakataha hotau fakamoʻuí, ʻo ʻikai ngāueʻi tokotaha pē. ʻOku langa ʻe he Siasí ha ngaahi falelotu, kae ʻikai ko ha kiʻi fale pē ki ha tokotaha. ʻOku kole mai ke tau ʻalu ki ha uooti pe kolo pau—kae ʻikai ke tau fili pē e faiʻanga lotu te tau ʻalu ki aí ʻo hangē ko ha ngaahi tui fakalotu ʻe niʻihi. ʻOku hanga ʻe he tuʻutuʻuni fakapotopoto ko ʻení ʻo ʻai ke tau ako ke nofo vālelei pea ʻekea meiate kitautolu ʻe he pīsopé pe palesiteni fakakoló ʻetau tōʻongá; pea ʻikai hola ʻo toi he taimi ʻoku hoko ai e faingataʻá! ʻOku fekauʻi ke tau ʻofa ʻi hotau kaungāʻapí (kau ai e kau mēmipa hotau fāmilí), he ʻoku faʻa faingataʻa ange foki ke tau ʻofa ʻiate kinautolu ʻoku ofi taha kiate kitautolú ʻi he ʻofa he “māmaní kotoa” ʻoku mamaʻo atú. Ko e fekau ko ia talu mei he kamataʻanga ʻo Hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ki he Kāingalotú ke “omi ki Saione,” pea fakatahataha ki ha ngaahi komiunitī ke tau lava ʻo ako ai ke nofo melino mo fepoupouaki mo fakaʻapaʻapaʻi ʻetau fuakava he papitaisó ke “fefuaʻaki ʻa hoʻomou ngaahi kavengá … ke tangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí … pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku ʻaonga ki ai ʻa e fakafiemālié” (Mōsaia 18:8–9). ʻI heʻetau hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá, he ʻikai lava ke tau tuʻumālie tokotaha pē ʻo tatau pē mo ha fuʻu ʻakau ʻoku tuʻu tokotahá. ʻOku fie maʻu ʻe he ʻuluʻakau moʻui leleí ha ʻātakai ʻoku ʻi ai e ngaahi meʻa moʻui kehe; ʻoku fie maʻu ʻe he kakai moʻui leleí mo ha kakai kehe.

ʻOku fakafiefia ʻetau fie maʻu kotoa ke fai ha feohí, ha to takaua, mo ha ngaahi kaungāmeʻa mateaki. ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa he fāmili taʻengata ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau fie maʻu kotoa e nonga mo e malu ʻoku maʻu mei he feohi ʻoku fuoloa mo tolongá. Te ke ʻilo ʻoku fie maʻu ha taimi, ngāue, mo ha manavaʻofa ʻoku lahí ki hono fokotuʻu ha faʻahinga feohi peheé. ʻOku hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe Molomoná, “ko e manavaʻofá … ʻoku ʻikai kumi ʻene meʻa ʻaʻana” (Molonai 7:45)—ʻikai ko ʻene fokotuʻutuʻu pē ʻaʻana; pea ko e moʻoni he ʻikai ko e meʻa ʻoku saiʻia aí; ʻikai ko e meʻa pē ʻoku fiefia aí. Neongo ʻoku lava ʻe he ʻInitanetí mo e ngaahi fetuʻutaki fakaʻinitanetí ʻo fakahoko ha faʻahinga feohi, ka ʻoku ʻikai ke ne lava ʻe ia ʻo fetongi e feohi maʻa, totonu, mata ki he mata kuo pau ke fai ke maʻu ai ha feohi ʻoku moʻoni mo tolongá.

Ko ʻapi ʻa e feituʻu lelei mo vave taha ke ako ai e nofo vālelei mo e niʻihi kehé. ʻOku tau ako mei ʻapi e lēsoni ki he ngāue tokoní, taʻe siokitá, fakamolemolé, mo e kātaki ʻaia ʻoku mahuʻinga ki hono foʻu ha feohi ʻe tolonga mo e niʻihi kehé. ʻOku ou tui ko e ʻuhinga ia ʻoku hoko ai e “moʻui taau mo e temipalé” ko e meʻa ia ʻoku fie maʻu ke tau nofo vālelei mo ʻofa ai ʻi he kau mēmipa hotau fāmilí.

ʻOku fakafiefia ko e hanga ʻe ha houalotu ne tataki fakalaumālie ʻa e Siasí ʻo ʻomi ha ngaahi faingamālie mo e tuʻunga te tau lava ʻo fakatupulaki ai ʻetau feohí. ʻOku tau kau ki ha uooti pe kolo talu mei heʻetau kei siʻí ki he motuʻa tahá pea ʻi ha tuʻunga ʻe lava ke fakatupulaki ai e fetuʻutaki mo e feohi mo e niʻihi kehé. ʻOku tau fakatupulaki mei he ngaahi uiuiʻi he Siasí, fakatahá, kalasí, kōlomú, fakataha alēleá, ʻekitivitií, mo ha ngaahi faingamālie kehe ʻa e feohí, pea tau fakatupulaki ha ngaahi ʻulungaanga mo e taukei fakafeohi ʻe tokoni ki heʻetau teuteu ki he tuʻunga ʻo e feohi pehē ʻi he langí. Ne folofola e ʻEikí ʻo fakahoko mai ʻia Siosefa Sāmita kau ki he tuʻunga māʻolunga ange ko ʻení: “Pea ko e feohi fakakāinga ʻa ia ʻoku ʻiate kitautolu ʻi hení ʻe ʻiate kitautolu ia ʻi ai, ka ʻe ō fakataha ia mo e nāunau taʻengatá, ʻa ia ko e nāunau ʻoku ʻikai ke tau fiefia ai ʻi he taimí ni” (T&F 130:2).

Kapau ʻoku tau ʻamanaki ke fiefia he feohi fakakāinga he langí mo e nāunau ʻoku fekauʻaki mo ia he maama ka hoko maí, ʻoku fie maʻu ke hokohoko atu ʻetau matuʻotuʻa fakasōsiale mo fakalaumālie lolotonga ʻetau ʻi he māmaní. ʻOku tatau pē e kakaí mo e ʻuluʻakaú, ʻo toki maʻu e tupu lelei tahá he feohi fakatokolahí, kae ʻikai tokotaha pē.

Lēsoni fika 4: ʻOku maʻu e mālohi ʻo e ʻuluʻakaú mei he ngaahi ivi ne maʻu mei he ngaahi toʻu tangata ʻo e ʻuluʻakau kimuʻá.

Ne ʻi ai ha taimi ne fakaukau ai ʻa kinautolu ʻoku nau tokangaʻi e Vao ʻAkau Tapú ke ʻai ke ʻasi matamatalelei e vao ʻakaú. Ne fokotuʻutuʻu e ngaahi ngāue tokoni maʻá e toʻu tupú mo e kau faifekaú ke fakamaʻa mei he vao ʻakaú e ngaahi ʻakau ne holó mo e kupuʻi ʻakaú, vaó, sinoʻi ʻakaú mo e lauʻiʻakau ne nganganá. Ne ʻikai fuʻu fuoloa mei hono fai ʻo e ngāué ni kuo kamata ke holo e longomoʻui ia ʻa e vao ʻakaú. Ne māmālie e tupu ʻa e ʻakaú, pea siʻisiʻi ha ʻakau foʻou ʻe tupu hake, pea kamata ke puli atu e ngaahi matalaʻi ʻakau ʻo e vaó mo e ʻakaú, pea holo ʻaupito mo e manupuná mo e meʻa moʻui kehekehe ʻo e vaó.

ʻI he taimi ne tuku ai kia Misa Pāloti ke ne tokangaʻi e vao ʻakaú he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻá ne fokotuʻu mai ke tuku pē ʻa e vao ʻakaú ki hono tuʻunga totonu fakaenatulá. Ne tuku pē ʻa e ʻuluʻakau holó mo e kupuʻi ʻakaú ke popo ʻo sai ia ki he kelekelé. Ne tuku pē mo e lauʻiʻakau ne nganganá he feituʻu ne nau ʻi aí. Ne kole ki he kau ʻaʻahí ke ʻalu pē he feituʻu ne ʻosi fakaʻilongaʻí koeʻuhi ke ʻoua naʻa uesia e kelekele ʻi he vao ʻakaú ʻoku ʻikai ke fuʻu māʻopoʻopó. Hili ha ngaahi taʻu siʻi, ne kamata ke toe fakaakeake mo fakafoʻou mai e vao ʻakaú ʻi ha founga fakaofo. ʻOku longomoʻui he ʻahó ni ʻo hangē pē ko hono tuʻunga ne kamata ʻakí, ʻo tupu lelei e vaó pea lahi ai mo e meʻa moʻui kehekehe ʻo e vaó.

ʻOku fuʻu mahuʻinga kiate au e lēsoni ne ako mei he meʻá ni kau ki hono tokangaʻi e vaotaá. Ko e taʻu eni ʻe fitu ʻeku maʻu e faingamālie ke hoko ko ha tokotaha fai hisitōlia mo tauhi lekooti ʻa e Siasí. Ko ha fatongia ʻeni ne fokotuʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e tali ki ha fekau ʻa e he ʻEikí kiate ia he ʻaho ne fokotuʻu ai e Siasí: “Vakai, ʻe tauhi ha lekooti ʻiate kimoutolu” (T&F 21:1). Ne kamata mei he ʻaho ko iá—ʻaki hono fokotuʻu ʻa ʻŌliva Kautele ko e fuofua tokotaha fai hisitōlia mo tauhi lekooti ia ʻa e Siasí—pea hokohoko mai ʻo aʻu ki he ʻahó ni—pea kuo tauhi ha lekooti fakaʻofoʻofa ki he hisitōlia hotau Siasí. Ne fetongi ʻe Sione Uitemā ʻa ʻŌliva Kautele pea fekau ʻe he ʻEikí ke tauhi ha hisitōlia “ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga kotoa pē … ʻe ʻaonga ki he siasí, pea ki he ngaahi toʻu tangata tupu hake ʻa ia ʻe tupu hake ʻi he fonua ko Saioné” (T&F 69:3, 8).

Ko e hā ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ke tauhi, tānaki, fakatolonga ha lekooti pea vahevahe hono hisitōliá ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate kimoutolu ko e konga ʻo e “toʻu tangata kei tupu hake” ʻo e ʻaho ní ke tokanga pea maʻu ha mālohi mei he toʻu tangata ʻo e kuohilí?

ʻOku ou tui ko e tali ki aí, ʻoku faingataʻa ke ʻiloʻi lelei e moʻui he lolotongá—tautefito ki hono palaniʻi hotau ikuʻanga he kahaʻú—taʻe kau ai e fakavaʻe ʻo e kuohilí. Ne ongo mālohi mai e moʻoni ko ʻení kiate au he ngaahi māhina kuohilí ʻi haʻaku feʻiloaki mo ha ongo mātuʻa ne na fehangahangai mo ha faingataʻa matuʻaki fakamamahi pea ʻoku ou maʻu ha ngofua ke vahevahe atu ia. Hili ha ngaahi taʻu ʻo e nofo malí pea fāʻeleʻi ha fānau tokolahi, ne kau e uaifí ʻi ha fakatuʻutāmaki lahi. Naʻá ne tokoto falemahaki ʻi ha ngaahi uike lahi ʻoku teʻeki pē ke ake. ʻI heʻene ake haké, ne mole ʻaupito ene manatú! Ne ʻikai ke ne toe manatuʻi hono hisitōliá. Koeʻuhi ne ʻikai ke ne toe manatu ki hono kuohilí, ne ʻikai haʻane toe pīkinga ki ha meʻa. Ne ʻikai ke ne ʻilo hono husepānití, fānaú ʻo aʻu ki heʻene ongomātuʻá! ʻI hono vahevahe mai ʻe he husepānití e talanoá, naʻá ne pehē ne hohaʻa hili e ngaahi māhina ʻo e fakatuʻutāmakí, naʻa tuʻu hake pē hono uaifí ʻo ʻalu ki ha faʻahinga feituʻu kapau he ʻikai ha taha ke nofo ʻo tokangaʻi ia. Naʻá ne manavasiʻi naʻa ʻikai toe ʻofa hono uaifí ʻiate ia. ʻI heʻene ʻeva heʻene kei talavoú ki hono uaifí, naʻá ne sino lelei mo longomoʻui pea kakato hono laʻi ʻulú. Ka ʻi hono taʻu nimangofulú kuó ne kiʻi sino ange pea siʻi ange hono laʻi ʻulú!

Ka ko e meʻa mālié, ne ʻi ai ha konga ʻo e lekōtí ne kei tauhi. Ne fakahaofi ʻe he husepānití e ngaahi tohi ʻa hono uaifí kimuʻa mo e lolotonga ʻene ngāue fakafaifekaú. Ko ha fakamoʻoni ia naʻá na fuʻu feʻofaʻaki moʻoni. Naʻá ne tauhi foki mo ha tohinoa ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakamatala lelei. Hili ha ngaahi taʻu, ne toe foki mai e konga lahi ʻo e manatu ʻa e uaifí ki hono kuohilí ʻi hono vahevahe ʻe he niʻihi ne ʻofa aí e hisitōlia ko iá.

ʻOku fakahaaʻi ʻe he meʻa fakaofo mo pelepelengesi ko ʻení ʻa e mahuʻinga ʻo e fehokotaki ʻa e kuohilí mo e lolotongá pea mo e kahaʻú. ʻOku tokoni ia ke tau houngaʻia lahi ange ʻi hono fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e moʻoní ʻo hangē ko ia ne fakahā kia Siosefa Sāmitá: “Pea ko e moʻoní ʻa e ʻiloʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí” (T&F 93:24). ʻOku hanga ʻe he ʻilo ʻoku tau maʻu ki hotau kuohilí mei he ngaahi lekooti ne tauhí, pea ki hotau kahaʻú mei he ngaahi folofolá pea mo e ngaahi akonaki fakakikite ʻa e kau palōfita moʻuí, ʻo ʻomi kiate kitautolu ha tuʻunga ke tau fakaʻaongaʻi fakapotopoto ai ʻetau tauʻatāina ke filí ʻi hotau tuʻunga lolotongá. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻomi ʻe he ʻiló ni kiate kitautolu ʻe he ʻilo ko ʻení ha fakakaukau faka-ʻOtua lahi ange koeʻuhí he ʻokú ne ʻomi ke tau ofi ange ʻo hangē ko ʻEne folofolá, ki Heʻene malava ke ʻai “ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē … ke hā mai ʻa e meʻa kotoa pē ki [Hoku] matá” (T&F 38:2).

ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasí mei he ngaahi puleʻanga lahi, ʻoku tau maʻu kotoa e hisitōlia ʻo e kamakamata mai ʻa e Siasí. ʻOku mahuʻinga kiate kitautolu kotoa ke maheni mo e hisitōlia hotau Siasí, tautautefito ki he meʻa ʻoku ou ui ko hono “ngaahi talanoa he kamataʻangá.” Ko e ngaahi talanoá ni—ʻUluaki-Mata-Meʻa-Hā- Mai ʻa Siosefa Sāmitá, ko hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ko e ʻaʻahi fakalangi mai ʻa Sione Papitaiso, Pita, Sēmisi mo Sione, ʻIlaisiā, ʻIlaiase, mo e niʻihi kehé—ʻoku maʻu ai e ngaahi moʻoni fakavaʻe ʻoku fakatefito ai hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí.

Ko e meʻa fakamamahi, ʻi he kuonga fakatekinolosia ko ʻeni ʻa ia ʻoku lahi ai hono maʻu e fakamatalá—ko hono fakaangaʻi e meʻa ne hokó mo e kakai he hisitōlia ʻo e Siasí—pea kuo ʻi ai ha Kāingalotu ʻo e Siasí kuo ngaue ʻenau tuí ʻo kamata ke fehuʻia e ngaahi tui kuo lauitaʻú. ʻOku ou ʻofa he niʻihi pehení pea fakamahino mo fakapapauʻi kapau te nau talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea lotua mo hokohoko atu ʻenau ako ki he hisitōlia ʻo e Siasí—ʻo ako feʻunga ke maʻu ha mahino lahi ange kae ʻikai ko ha ʻilo fakakonga pē pe ʻikai kakato—ʻe hanga ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakapapauʻi ʻenau tui ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ne hoko he hisitōlia ʻo e Siasí ʻaki ʻene lea fakafiemālie ki honau ʻatamaí. ʻI he foungá ni te nau lava ʻo tuʻu maʻu ʻi heʻenau ʻiloʻi fakapapau e hisitōlia ʻo e Siasi ne toe fakafoki maí ʻo ʻikai ke toe “feʻaveʻaki fano ʻe he matangi ʻo e akonaki kotoa pē” (ʻEfesō 4:14). Kuó u fakatefito ʻeku moʻuí kotoa he ngaahi ongoʻi nonga kau ki he ʻUluaki-Mata-Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá mo e ngaahi meʻa pau ne hoko he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, ʻo hangē ko e tokolahi ʻo kimoutolu, pea ʻoku ou ʻilo he ʻikai ke tau teitei lotomamahi.

Ko e hisitōliá ko ha lekooti ʻo e moʻui ʻa ha kakai pea ʻe maʻu ha ngaahi talanoa mo e lēsoni mei heʻenau ngaahi moʻuí ʻe lava ke ne fakamālohia e meʻa ʻoku tau tui ki aí, ʻa e meʻa ʻoku tau taukaveʻí, mo e meʻa ʻoku totonu ke tau fai ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e faingataʻá. ʻOku ʻikai ke maʻu kotoa he ngaahi talanoa ʻoku faʻu ʻaki hotau hisitōliá e natula fakaofo ʻo e ʻUluaki-Mata-Meʻa-Hā-Maí pe ngāue fakafaifekau ʻa Uilifooti Utalafi ki ʻIngilaní. Ka ʻoku maʻu ai ha ngaahi talanoa maʻongoʻonga mei he moʻui ʻa e Kāingalotu angamaheni ʻo e Siasí, ʻa ia ʻoku tau kau kotoa ki ai. ʻOku fuʻu mahuʻinga pea tokoni kiate kitautolu ʻo kapau ko ha ngaahi talanoa ia ki heʻetau ngaahi kuí.

Hangē ko ʻení, ne fakamālohiʻi ʻeku kui tangata mo e kui fefine ko Senisení ʻi he 1920—neongo ʻena ngāue ʻi ha taimi lahi—ke fakafoki ki he tokotaha fakataú ha faama naʻá na fakatau ʻo na nofo ai ʻi he siteiti ʻo ʻAitahoó. Naʻá na loto ke na foki ki heʻena fānau kei iiki ʻi hona kolo totonú ʻi ʻIutā ka he ʻikai ke na lava ʻo mavahe mei ʻAitahō kae ʻoua kuo totongi hona moʻua naʻe $350. ʻOku hangē ia ha kiʻi paʻanga siʻisiʻi he ʻaho ní, ka ko e fuʻu paʻanga lahi ia he taimi ko iá. Ne feinga ʻeku kui tangatá ke kole e paʻangá mei he kakai tangata ne nau maʻu iá, ka naʻe ʻikai ha taha te ne tali. He ʻikai foki ke tali ʻe he pangikeé ha nō koeʻuhí ko ʻena fuʻu masivá. Naʻá ne lotu mo e Kuifefiné he ʻaho kotoa ke maʻu ha tokoni. ʻI ha fakataha ʻa e lakanga fakataulaʻeikí he pongipongi Sāpate ʻe taha, ne haʻu ha tangata ne ʻikai ke fuʻu maheni mo ʻeku Kuitangatá ʻo talaange naʻá ne fanongo ʻi heʻene faingataʻaʻiá pea te ne ʻoange e $350 mo e ʻamanaki ko e aʻu pē ʻeku kui tangatá ki ʻIutā te ne totongi he vave tahá ki he tangatá ʻene paʻangá. Naʻe fai ʻaki pē ʻena aleapaú ha lulululu pea naʻe fai pau ʻeku Kuitangatá ki he aleá.

ʻOku hoko ko ha mataʻikoloa fakafāmili e kiʻi talanoa faingofua ko ʻeni ne lekooti heʻeku kui fefine ko Senisení. ʻOkú ne ueʻi au ʻaki ʻene fakahaaʻi mai e sīpinga ʻo e ngāue mālohí, faitotonú, ikunaʻi e faingataʻá, fāmilí, tuʻu maʻú, ka ko e mahuʻinga tahá, ʻene fakahaaʻi e toʻu kupu ʻo e ʻOtuá ʻi he moʻui ʻeku ongo kui faivelengá. ʻOku ou maʻu ha mālohi lahi mo ha fakalotolahi mei heʻena sīpingá pea mei he sīpinga ʻa e niʻihi kehé, ʻa e kakai tuʻukimuʻa mo angamaheni he ngaahi toʻu tangata ʻo e kuohilí.

Te ke lava ke maʻu ha ngaahi talanoa tatau ʻi homou fonuá mo homou fāmilí. ʻOku ou kole atu, kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi talanoa pehē pea tānaki ia ʻo tauhi ke tolonga pea vahevahe kinautolu. Tokangaʻi ke vahevahe atu kinautolu mei he toʻu tangata ʻe tahá ki he toʻu tangata ʻe tahá. ʻOku manako maʻu pē ʻeku fānaú (pea ʻi he taimí ni ko hoku ngaahi makapuná) he taimi ʻoku ou fai ai e ngaahi talanoa kau “ki he taimi ne u kei tamasiʻi aí”! Ne u fanongo he lau ʻoku ʻikai lava ke mahulu hake e kakaí ʻi honau ngaahi talanoá, pea ʻoku ou tui ʻoku moʻoni e lau ko iá ki he ngaahi fāmilí. ʻOku hanga ʻe he ngaahi talanoa leleí—kapau ʻoku moʻoni—ʻo faʻu ha hisitōlia lelei. Manatuʻi ʻoku hangē pē e kakaí ko e ʻakaú, ʻoku nau maʻu e mālohí mei he ngaahi kelekele lelei ne faʻu ʻe he ngaahi toʻu tangata kimuʻá.

Fakaʻosí

ʻI he fakaʻosí, ʻoku ou loto ke tau foki ki he Vao ʻAkau Tapú pea tau tuʻu ai ʻo ofi ki ha taha ʻo e “ngaahi fuʻu ʻakau fakamoʻoní.” Ko e ngaahi fuʻu ʻakau ʻeni ne ʻi ai he taʻu ʻe 192 kuo hilí he taimi ʻo e ʻUluaki-Mata-Meʻa-Hā-Mai ʻa Siosefa Sāmitá. ʻOku kei moʻui ha fuʻu ʻakau ʻe tolu ʻi he ʻhe vao ʻakaú pea mate e fuʻuʻakau ʻe tolu ka ʻoku nau kei tuʻu pē koeʻuhí ko e poto ʻa Misa Pāloti ʻi hono fakatolongá.

Ne u faʻa ʻalu tokotaha ki he Vao ʻAkau Tapú he taimi ne mau ngāue ai he misiona ofi ki Palemailá, pea tuʻu loto ʻapasia ʻo ofi ki he fuʻu ʻakau fakamoʻoni ne u saiʻia aí. Ne u fakakaukau kapau ne lava e fuʻu ʻakaú ʻo lea, te ne mei tala mai kiate au e meʻa naʻá ne mamata tonu ai ʻi he ʻaho he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820. Ka ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke ne talamai—he kuó u ʻosi ʻilo ia ʻe au. Mei he ngaahi aʻusia fakalaumālie mo e ongo ne kamata heʻeku kei siʻí ʻo aʻu mai ki he taimi ní, kuó u ʻiloʻi fakapapau, ne ʻikai ko e talamai ʻe ha taha, ʻoku moʻui e ʻOtua ko ʻetau Tamaí. ʻOku ou ʻiloʻi foki, ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻa Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou ʻiloʻi naʻe hā mai ʻa e Ongo tangata nāunauʻia ko ʻení kia Siosefa Sāmita ʻi he Vao ʻAkau Tapú ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820. Naʻá Na ʻohake ʻa Siosefa ko e palōfita ia ʻo e kuonga fakakōsipeli fakaʻosi ko ʻení. Naʻe liliu ʻe Siosefa e Tohi ʻa Molomoná, maʻu e ngaahi kī mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea toe fokotuʻu e Siasi ʻo Kalaisí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻo fakatatau ki Heʻena fakahinohino fakalangí. ʻOku tau mohu tāpuekina ke moʻui he kuongá ni ʻo hoko ko e kāingalotu he Siasi ʻo Kalaisí.

Ko e ngaahi moʻoni nāunauʻia ko ʻeni ne u fakamoʻoniʻí, ne nau kamata mei he Vao ʻAkau Tapú. ʻI hono ʻai ko ia ke hangē pē ʻoku tau tuʻu he pooni ʻi he Vao ʻAkau Tapú, tuku maʻu ʻi ho ʻatamaí mo e lotó ʻa e feituʻu toputapu ko iá pea moʻui totonu ʻaki e ngaahi moʻoni naʻe kamata fakahā mai mei ai ʻe he ʻOtuá.

Manatuʻi foki e ngaahi lēsoni ʻo e moʻuí ʻoku akoʻi mai ʻe he Vao ʻAkau Tapú:

  1. ʻI he taimi ʻoku feinga ai e mālohi ʻo e fakapoʻulí ke ne fakaʻauha koé—ʻo hangē ko ia ne hoko ki he talavou fie ʻilo ko Siosefa Sāmitá, tuʻu ʻi he Vao ʻAkau Tapú pea manatuʻi e pou maama, ʻoku lahi ange hono ngingilá ʻi he laʻaá (vakai, SSH 1:15–17).

  2. ʻI he taimi ʻoku hanga ai ʻe he fakafepakí mo e filí ʻo fakaʻefihiaʻi ho halá pea siʻi mo e ʻamanakí, tuʻu ʻi he Vao ʻAkau Tapú pea manatuʻi “ ʻe foaki ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa pē ʻa e potó kiate koe, pea ʻe hoko ia ʻo ʻaonga kiate koe” (T&F 122:7).

  3. ʻI he taimi ʻokú ke ongoʻi liʻekina mo taʻelata aí, mo feinga lahi ke fokotuʻu ha vā fetuʻutaki lelei mo e faʻahinga ʻo e tangatá, tuʻu ʻi he Vao ʻAkau Tapú mo e Kāingalotu ʻo e Siasí kuo nau fuakava ke tokoniʻi koe ke ke lava ʻo fua hoʻo kavengá mo fakafiemālieʻi koe ʻi ho faingataʻaʻiá.

  4. ʻI he taimi ʻoku ʻi ai ha ngaahi aʻusia pe kakai pe ngaahi moʻoni fakafepaki te ne fakafeʻātungiaʻi hoʻo tuí ke tupu ai ha veiveiua ki hono toe Fakafoki mai ʻo e ogoogolelei ʻo Sīsū Kalaisí, tuʻu ʻi he Vai ʻAkau Tapú ʻo maʻu ha mālohi mo ha fakalotolahi mei he ngaahi toʻu tangata ʻo e Kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí ne nau tuʻu ʻaliʻaliaki ai ki muʻa ʻiate koé.

Ko ʻeku lotú ia maʻamoutolu, ʻe hoku ngaahi kaungāmeʻa kei talavou, pea ʻoku ʻoatu ʻaki ia e ʻofá pea ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

© 2012 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e totonu fakalao kotoa pē. Fakangofua ʻi he Lea Faka-Pilitāniá: 5/12. Fakangofua ke liliú: 5/12. Liliu ʻo e Stand in the Sacred Grove.Tongan. PD50039048 900

Maʻuʻanga Fakamatala

  1. Ngaahi Himí, fika 14.

  2. Vakai, Bible Dictionary, “Atonement”; vakai foki, Guide to the Scriptures, “Atone, Atonement,” scriptures.lds.org.