Ko e Hā Pē Ho Fatongiá, Fai Ho Lelei Tahá: Fakaʻehiʻehi Mei He Fakapuli ʻOkú Ne Fūfuuʻi Ho ʻUlungāanga Totonú

Fakataha Lotu ʻa e CES maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú • 4 Māʻasi 2012 • ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–ʻAitahō


 

ʻOku ou fiefia he faingamālie ke lea ai kiate kimoutolu kakai lalahi kei talavoú. ʻOku ou ʻomi ʻa e ʻofa mo e talitali lelei mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku fakaofo ke ʻi heni ʻi he senitā konifelenisi BYU-ʻAitahoó. ʻOku ou fakakaukau mo sio loto atu kiate kimoutolu ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe he māmaní.

Naʻe hoko ʻa Palesiteni Tēvita O. Makei ko e palōfita he taimi ne u taʻu tatau ai mo kimoutolú. Naʻe hoko ʻa Palesiteni Makei ko e Palesiteni ʻo e Siasí mei he 1951 ʻo aʻu ki he 1970 ko e taʻu ia ne hoko ai hoku taʻu 30. ʻOku ʻi ai maʻu pē ha meʻa makehe kau ki ha palōfita ʻoku ngāue he taimi ʻokú ke kei talavou aí. Ne u ʻofa mo tanganeʻia ʻia Palesiteni Makei. Naʻá ne faʻa fai ha fakamatala moʻoni ʻo ha meʻa ne hoko lolotonga ʻene ngāue fakafaifekau ʻi Sikotilaní. Naʻá ne ongoʻi taʻelata hili ha kiʻi taimi siʻi ʻo ʻene ʻi he ngāue fakafaifekaú peá ne fakamoleki ha ngaahi houa siʻi ke mamata takai ʻi he ngaahi feituʻu ofi ki he Fale Hau Sitealingí. ʻI heʻene foki mai mo hono hoá mei he fale haú, naʻá na fakalaka mai ʻi ha fale ʻa ia naʻe tā tongitongi ai ha lea ʻi ha maka ʻi he funga matapaá ʻa ia ʻoku faʻa pehē ko e lau ʻa Shakespeare ʻa ia ʻoku pehē: Ko e hā pē ho fatongiá, fai ho lelei tahá.

Naʻe toe fakamanatu ʻe Palesiteni Makei ʻa e aʻusia ko ʻení ʻi haʻane lea ʻi he 1957: “Ne u pehē hifo kiate au pe ki he Laumālie ʻoku ʻiate aú, ‘Ko ha mēmipa koe ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Kae mahulu hake hení ʻokú ke ʻi hení ko e fakafofonga ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Naʻá ke tali e fatongia ko ha fakafofonga koe ʻo e Siasí. Pea ne u fakakaukau [kau] ki he meʻa kuó ma fai kimuʻa he hoʻatā ko iá. Ne ma mamata takai holo pē, maʻu e fakahinohino mo e fakamatala fakahisitōliá, ʻoku moʻoni ia pea ne u fiefia ai . …Neongo ia, naʻe ʻikai ko e ngāue fakafaifekaú ia. …Ne u tali e pōpoaki ko ia ʻi he maká, pea talu mei ai mo ʻema feinga ke fai homa fatongiá ko e ongo faifekau ʻi Sikotilani.”1

Naʻe fuʻu mahuʻinga ʻa e pōpoaki ko ʻení Ko e Hā Pē Ho Fatongiá, Fai Ho Lelei Tahá pea naʻe ongo ia kia ʻEletā Makei ʻo ne fakaʻaongaʻi fakalaumālie ia ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí. Naʻá ne fakapapauʻi ko e hā pē hano fatongia, te ne fai hono lelei tahá.

ʻI he hoko ʻa ʻEletā Tēvita B. Haiti ko e palesiteni fakamisiona ʻi Sikotilaní, naʻá ne maʻu ʻa e tā tongitongi totonu ʻo e maká mo ha tatau naʻe ngaohi ʻa ia ʻoku ʻi he senitā akoʻanga fakafaifekaú ʻi Polovo, ʻi ʻIutaá. Kuo mamata hamou tokolahi ki he leá mo fifili ki he mahuʻinga ʻo e pōpoakí. Naʻe toki fakapapauʻí ni ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻa e pōpoakí ni ʻi he hoko e taʻu 50 ʻo e Senitā Akoʻanga Fakafaifekau ʻi Polovó.

ʻI heʻeku fakalaulauloto atu pe ko hai kimoutolú, ʻoku haʻu kiate au ʻa e ongo he ʻikai te mou fakahoungaʻi kakato ʻa e mahuʻinga ʻo homou toʻu tangatá. Kuo ʻai ʻe he sosaietí fakalūkufua ha ngaahi hingoa ki he ngaahi toʻu tangata kehekehe ʻoku moʻui he ʻaho ní. Kuo ui e motuʻa tahá ʻi he ʻIunaiteti Siteití mo e ngaahi fonua kehé “ko e Toʻu Tangata Maʻongoʻonga Tahá” koeʻuhí ko e meʻa ne nau kātekina ʻi he Tōlalo Fakaʻekonōmika fakaemāmani lahi ʻi he 1930 tupú pea toki fakaakeake hili e ngaahi nunuʻa ʻo e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní ʻi hono langa ha māmani ʻoku lelei angé. Naʻe kau ha Kau Taki Māʻolunga ʻo e Siasí ʻi he ngaahi meʻá ni. Naʻe ʻi he Tau Tahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni; Palesiteni Poiti K. Peeka ʻi he Laulā Puná; ʻEletā L. Tomu Peuli ʻi he Kau Sōtia Tau Tahí. Te u vahevahe atu ʻamui ha ngaahi meʻa ne nau aʻusia mo e ngaahi lēsoni ne nau ako mo akoʻí.

Ko homou toʻu tangata ne fāʻeleʻi ʻi he 1980 tupú mo e lolotonga e 1990 tupú ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e “Toʻu Tangata ʻo e Nofotuʻí.” ʻOku fehuʻia ʻe he kau fai fakamatala ʻe niʻihi ko e hā e meʻa ʻe malava ʻe homou toʻu tangatá. ʻOku ou tui ʻoku mou maʻu e puipuituʻá mo e makatuʻunga ke hoko ko e toʻu tangata lelei tahá, tautefito ki hono fakalakalaka e palani ʻetau Tamai ʻi Hēvaní.

Ko e hā ʻoku ou lea ʻaki ai ʻení? Kuo lahi ange e ʻilo homou toʻu tangatá ki he akonaki ʻi he seminelí mo e ʻinisititiutí ʻi he ngaahi toʻu tangata ʻo e kuohilí, pea kuo mou ako lelei taha ʻi ha toe toʻu tangata mei he Palaimelí, lakanga fakataulaʻeikí mo e Kau Finemuí. ʻIkai ngata aí, meimei ko e toko 375,000 ʻo kimoutolu kuo mou ʻosi ngāue pe lolotonga ngāue fakafaifekau. ʻOku mou fakafofongaʻi e vahe-tolu-ʻe-taha ʻo e kau faifekau kotoa kuo ngāue ʻi he kuonga fakakosipelí ni. Naʻe fakanofo ʻa Samuela Sāmita, ko e fuofua faifekau ʻi he kuonga fakakosipelí ni ko ha ʻeletā pea vaheʻi ko ha faifekau ʻi he ʻaho 6 ʻEpeleli 1830, ko e ʻaho ia naʻe fokotuʻu ai e Siasí. ʻI hoʻo fakakaukau ki he kau faifekau kotoa kuo ngāue talu mei aí, ʻoku fakaofo ko e vahe-tolu-ʻe-taha ʻoku ʻi homou toʻú. ʻAki hono fakafehoanaki e kau faifekau ʻe toko 76,000 pe siʻi ange ʻi he peseti ʻe 8 ne ngāue ʻi he taʻu ʻe 12 he taimi ne u ʻi he taʻu 18 ai ki he 30. Kiate kimoutolu ʻoku teʻeki maʻu ha faingamālie ke ngāue fakafaifekau aí, ko hoʻo tokoní ʻe mātuʻaki mahuʻinga. Meimei ko e vaeua ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Toko Hongofulu Mā Uá ne ʻikai ke nau maʻu e faingamālie ke ngāue fakafaifekau.

Fakaʻehiʻehi Mei Hono Fakahaaʻi Ha ʻUlungāanga ʻAki Hono Tui Ha Fakapulí

Fakakaukau ki he ivi lahi ko ia ki he leleí ʻokú ke maʻú, ko e hā e meʻa ʻoku ou hohaʻa ai ki homou kahaʻú? Ko e hā ha faleʻi te u ʻoatú? ʻUluakí, ʻe ʻi ai ha mālohi lahi ʻiate kimoutolu takitaha ke fai ha ʻulungāanga ʻoku ʻikai sai—ʻo aʻu pē ki hoʻo tui ha fakapuli—peá ke hoko ai ko ha tokotaha ʻoku ʻikai ke hā moʻoni mai ai ko hai koe pe ko hai ʻokú ke fie hoko ki aí.

ʻI he faʻahitaʻu māfana kuo ʻosí, ne u fakataha ai mo ʻEletā L. Tomu Peuli mo Maikolo ʻOtasoni,2 mo ʻĒpalahame Fokimani ʻi hono ʻōfisi ʻi Niu ʻIoke ki ha ngaahi meʻa kau ki he fetuʻutaki mo e kakaí. Ko Misa Fokimaní ko e talēkita fakafonua ʻo e Anti-Defamation League. Ko hono taumuʻá ke taʻofi hono lauʻikoviʻi e kakai Siú. Kuó ne ʻi he ngāué ni he meimei taʻu ʻe 40. Naʻe fuʻu mālohi ʻa e fakamatala ʻo ʻene moʻuí ʻo ne iku ai ki he tuʻunga ko ʻení. Naʻe fāʻeleʻi ia ʻi he kamataʻanga ʻo e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní. Naʻe ʻave ʻa ʻĒpalahame ki ha kaunanga Katolika mei Pōlani ʻe heʻene ongomātuʻá, ko Siosefa mo Hēleni Fokimani, ʻi heʻena fehangahangai mo e ngaahi lao ʻoku nau fakafepakiʻi e kau Siú kimuʻa ʻeni pea nau hū ki ha kiʻi kolo palakū ʻi Vilinā, Lifuēnia ʻi Sepitema 1941. Naʻe māhina 13 ʻa ʻĒpalahame. Naʻe moʻui pē ʻene ongomātuʻá hili e taú mo e Fakaʻauha ʻo e Kau Siú, ka naʻá na toki fakataha mo ʻĒpalahame ʻi hono taʻu faá. Naʻe mole ha fānau Siu ʻe toko 1.5 miliona nai ʻi hono tutu ʻe he kau Nasí. Naʻe maluʻi ʻa ʻĒpalahame ʻe he taʻahine Katolika naʻá ne ʻave ia ki he lotú ʻi he Sāpate kotoa mo fakapuliki ko e Siu ia. 3 Ne fakatukupaaʻi ʻe ʻĒpalahame Fokimani ʻene moʻuí ki hono fakafepakiʻi e fakamavahevahé, tāufehiʻá, laulanú, mo e fakafaikehekeheʻí.

Kuó u ngāue mo Misa Fokimani ʻi he ngaahi meʻa lahi kuo ʻosí peá u tanganeʻia heʻene loto-toʻá mo e mateakí. ʻI heʻemau fakataha mo ia ʻi Niu ʻIoké, ne u fehuʻi ange kiate ia pe ko e hā haʻane faleʻi kiate kimautolu fekauʻaki mo homau ngaahi fatongia ko ia ʻi he Siasí ʻi he fetuʻutaki mo e kakaí. Naʻá ne fifili ʻi ha kiʻi taimi siʻi peá ne toki fakamatalaʻi e mahuʻinga hono poupouʻi e kakaí ke ʻoua te nau fakangalingalí. Naʻá ne fakamatalaʻi e Ku Klux Klan. Ko ha kautaha naʻe ʻi ai hono ivi tākiekina mālohi mo fakalilifu ki he kau ʻAmelika tokolahi ʻi he konga kimuʻa ʻo e senituli kuo ʻosí. Naʻa nau tui e ngaahi kofu mo e ngaahi fakapuli tatau ʻi honau matá ke ʻoua naʻa ʻilo kinautolu, pea nau tutu ʻa e ngaahi kolosí ʻi he musié ʻa ē ne ʻo kinautolu ne nau fakataumuʻa ki aí pea nau filiʻi kinautolu ke hangē ha kakai ʻoku nau siofi e ʻulungāangá. Ko kinautolu naʻe fakataumuʻa lahi taha ki aí ko e kau ʻAfilika ʻAmeliká, pea pehē foki ki he kau Katoliká, kau Siú, mo kinautolu e kau hiki fonua maí. Naʻe kau e uipí, ngaohikovia fakatuʻasinó, mo e fakapoó ʻi he anga fakakautau lahi angé. Naʻe pehē ʻe Misa Fokimani ne mei hoko e tokosiʻi ʻo e Ku Klux Klan ko ha kau houtamaki angakovi ʻi he kau pule fakaaoao ʻi ʻIulope he ngaahi taʻu 1930 tupú, ka ko e tokolahi ʻo kinautolu ne ʻikai tui hanau fakapulí ko e kakai angamaheni pē kau ai e kau tangata pisinisi mo e kau maʻu lotú. Naʻá ne fakatokangaʻi ko ʻenau fufuuʻi kinautolú mo hono tui e meʻa fakapuli ʻi honau matá naʻe malava ai ke nau kau ʻi he ngaahi ʻekitivitī naʻa nau mei lava pē ʻo taʻofi. 4 Naʻe ola kovi honau ʻulungāangá ʻi he sosaieti ʻAmeliká.

Ko e faleʻi ʻa Misa Fokimani ke fakamamafaʻi e mahuʻinga ʻo e fakaʻehiʻehi ʻa e kakaí mei hono tui e meʻa fakapuli ʻokú ne fufū ai pe ko hai moʻoni kinautolú.

ʻI he hisitōlia kimuʻa hotau Siasí naʻe ʻi Hailame, ʻi ʻOhaiō ʻi he faama Sionisoní ʻa e Palōfita ko Siosefá, ʻEma mo ʻena ongo māhanga māhina ʻe 11, ko Siosefa mo Sūliá. Naʻe puke fakatouʻosi e ongo māhangá ʻi he mīselé. Naʻe mohe ʻa Siosefa mo hono kiʻi fohá ʻi ha mohenga naʻe takai pē ʻofi ki he matapā ʻi muʻá.

Ko e fakamatala ʻeni ʻa Misa Maʻake L. Sitake ki he meʻa ne hokó.

Lolotonga e poó naʻe ʻoho mai ha kau tangata naʻe vali ʻuli honau matá ʻi he matapaá pea nau toho ʻa e Palōfitá ki tuʻa ʻo nau taaʻi ia pea tolo ʻaki ia mo Sitenei Likitoni ʻa e valitaá.

“ʻI he taimi ne sio ai ʻa ʻEma kia Siosefa kuo taaʻi mo valitāʻí, naʻá ne pongia. …

“Neongo naʻe mole ha foʻi nifo ʻo e Palōfitá, lavea lahi ʻi hono tafaʻakí, mole ha konga hono fulufuluʻi ʻulú, mo ʻi ai ha ngaahi vela, ka naʻá ne malanga ʻi he houalotu angamaheni ʻo e Sāpaté. Ne ʻi he lotolotonga ʻo e Kāingalotú ha kau mēmipa ʻo e kau fakatangá ʻe toko fā.” 5

Ko e konga fakamamahi taha ʻo e fakatangá ni ko hono maʻu e kiʻi tamasiʻi ko Siosefá ʻe he ʻea momoko ʻo e poó he taimi ne toho atu ai ʻene tamaí pea naʻe maʻu ia ʻe he momoko lahi peá ne mālōlō hili ha ngaahi ʻaho siʻi.

Ko e meʻa mālié ko kinautolu naʻe kau ʻi hono fakapoongi ʻo e Palōfita ko Siosefá mo hono tokoua ko Hailamé, naʻe vali honau matá ke ʻoua naʻa ʻilo pe ko hai kinautolu. 6 ʻOku ʻi ai e tokanga makehe kiate kinautolu ne nau fakapulí mo kau atu ki he ngaahi kautaha fufuú. ʻOku tau ako ʻi he Tohi ʻa Molomoná naʻe hanga ʻe Lusifā, “ueʻi ʻa e fānau ʻa e tangatá ki he ngaahi kautaha fufū ʻo e fakapō mo e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e ngaahi ngāue fufū ʻo e fakapoʻulí.” (2 Nīfai 9:9; vakai foki, 3 Nīfai 6:27–30).

ʻOku ʻikai ke u fokotuʻu atu ʻe ʻi ai hamou niʻihi ʻe kau ki he ngaahi meʻa fakalilifu kuó u toki fakamatalaʻi atú. ʻOku ou tui, ʻi hotau kuongá, ʻoku faingofua ange hono taʻe ʻiloʻi kitá ʻi ha toe taimi, ka ʻoku ʻi ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻoku kau ki he ʻikai ke tui ha meʻa fakapulí pea [“tuʻu maʻu ʻi he tuí he kuo nau mate fakamāʻata ai.”]7

Ko e taha ʻo e ngaahi maluʻi maʻongoʻonga taha ki hono fai ʻo e ngaahi fili koví ko e ʻoua ʻe ʻai ha fakapuli ke taʻe ʻiloʻi ai koe. Kapau ʻokú ke fie fai pehē, kātaki ʻo ʻiloʻi ko e fakaʻilonga ia ʻo e fakatuʻutāmakí pea ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻangāue ʻa e filí ke ke fai ha meʻa ʻoku ʻikai totonu ke ke faí. Ko e taha e ngaahi ʻuhinga ʻoku mau faleʻi ai e kau faifekaú ke nau teunga tāú mo e kau ʻeletaá ke tele ke maʻa honau kavá koeʻuhí ke ʻoua naʻa fehuʻia ko hai kinautolu mo e anga ʻoku taau mo kinautolú. ʻE fehuʻia ʻe ha niʻihi:¨Meʻa ní ʻoku ʻikai ke fakatamulu? ʻOku ʻikai ke u tui pehē. Fakakaukau ki he anga hono fakamatalaʻi e valá mo e teuteú ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻe he palōfita ko Molonaí ʻa ia naʻá ne fakatatau e hīkisiá ki hono tui ʻo e “kofu ʻoku fuʻu matamata leleí.” Naʻá ne fakafehoanaki e hīkisia ʻoku hā ʻi hono tui ʻo e “kofu ʻoku fuʻu matamata leleí” mo e “fekeʻikeʻí, mo e tāufehiʻá, mo e ngaahi fakatangá, mo e ngaahi faʻahinga fai hia kotoa pē” (Molomona 8:36). ʻOku ou fuʻu hohaʻa naʻa hoko e anga ʻo e valá mo e teuteú ʻi hotau kuongá ko ha fakaʻilonga ʻo e fakafepakí pe ko e siʻi ʻo e talangofua ki he ngaahi tuʻunga moʻui fakaeangamaʻá, mo e ola kovi ʻo e ngaahi tuʻunga moʻui fakaeangamaʻa ʻa e niʻihi kehé.

Ngāue ʻo Fakatatau mo Hoʻo Tui Moʻoní

Ko e faleʻi hono ua te u ʻoatú ko e: Ngāue ʻo fakatatau mo hoʻo tui moʻoní ʻaki hoʻo tuku ho taimí ʻi he ngaahi meʻa te nau langaki mo fakatupulaki ho ʻulungāangá pea tokoniʻi koe ke ke anga faka-Kalaisi ange. ʻOku ou fakaʻamu ʻoku ʻikai ke mou pehē ko e moʻuí ko e “fiefia mo e vaʻinga” ʻataʻatā pē” ka ko ha taimi ke teuteu ai ke feʻiloaki mo e ʻOtuá (ʻAlamā 34:32).

Ko ha sīpinga fakaʻofoʻofa ʻo e fai ho fatongiá mo fakaʻaongaʻi lelei e taimí ʻoku fakatātaaʻi ia ʻaki e meʻa ne hoko he moʻui ʻa ʻEletā L. Tomu Peuli he taimi naʻá ne ngāue ai ʻi he Kau Sōtia Tau Tahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití naʻa nau maluʻi ʻa Siapani ʻi he fakaʻosinga ʻo e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní. Naʻe vahevahe e fakamatala ko ʻení ʻe ʻEletā Peuli ʻi heʻene lekooti ʻene fakamoʻoni makehe ki he Fakamoʻuí ʻa ia ʻoku huluʻi hotau ngaahi senitā takimamatá:

(Fakamatala ʻa ʻEletā Peulí)

“Ne ʻi ai ha meʻa ne hoko kiate au ʻokú ne faʻa fakamanatu mai ʻa e fiefia ʻoku maʻu ʻi hono ʻeke e fehuʻi “Ko e hā nai ʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he tūkunga ko ʻení?”

“Ne u kau ʻi he fuofua kau sōtia tau tahi ne tūʻuta ki Siapani hili hono fakamoʻoni e talite fakamelino hili e Tau Lahi Hono II. ʻI heʻemau hū atu ki he kolo faingataʻaʻia ko Nakasakí, ne hoko ia ko ha taha ʻo e ngaahi meʻa fakamamahi taha kuó u ʻausiá. Ne fakaʻauha ʻaupito ha konga lahi ʻo e koló. Ne ʻi ai ha niʻihi ʻo e kau pekiá ne teʻeki tanu. ʻI heʻemau hoko ko e kau sōtia ne kapa e feituʻú, ne mau fokotuʻu e hetikuotá pea ngāue leva.

“Naʻe fakamamahi e tūkungá, pea ne ʻi ai hamau niʻihi ne loto ke foaki lahi ange. Ne mau ō ki heʻemau faifekau fakavahé ʻo kole ha ngofua ke tokoni ke toe langa e ngaahi falelotu faka-Kalisitiané. Koeʻuhí ko e ngaahi fakangatangata fakapuleʻanga lolotonga e taú, ne ʻikai mei lava e ngaahi siasi ko ʻení ʻo ngāue. Ne maumau lahi honau ngaahi falé. Ne ʻi ai homau niʻihi ne loto ke tokoni ke monomono mo palasitā e ngaahi falelotú ni lolotonga homau taimi mālōloó kae lava ke toe fakahoko ʻenau ngaahi fakataha lotu faka-Kalisitiané.

“Ne ʻikai ke mau poto pe mahino kiate kimautolu e lea fakafonuá. Ko e meʻa pē ne mau lavá ko e ngāue ki hono toe monomono e ngaahi falé. Ne mau ʻilo ha kau faifekau ne ʻikai lava ʻo ngāue lolotonga e taú, pea fakalotolahiʻi kinautolu ke nau toe foki ʻo malanga. Ne lahi e ngaahi meʻa ne mau aʻusia mo e kakaí ni ʻi heʻenau toe maʻu e tauʻatāina ke fakahoko ʻenau ngaahi tui faka-Kalisistiané.

“Ne hoko ha meʻa ʻi heʻemau mavahe mei Nakasaki ke foki ki ʻapí te u manatuʻi maʻu pē. ʻI heʻemau heka ki he lēlue ke mau ʻō atu ai ki he vaka te mau foki ai ki ʻapí, ne fakamataliliʻi kimautolu ʻe he tokolahi ʻo e kau sōtia ʻalu tahi kehé. Ne ʻi ai honau kaumeʻá ke fakamāvae mo kinautolu. Ne nau kataʻi kimautolu pea fakaʻilonga mai ne ʻikai ke mau maʻu e fakalata ʻo e nofo ʻi Siapaní. Ne mau fakamoleki pē homau taimí ʻi he ngāué mo hono palasitaaʻi ʻo e ngaahi holisí.

“Lolotonga ʻenau fakamatalilí, ne ʻasi hake ʻi ha kiʻi tafungofunga ofi ki he tauʻanga lēlué ha niʻihi maʻongoʻonga ʻo e kau Kalisitiane Siapani ʻe toko uangeau nai mei he ngaahi siasi ne mau monomonó ʻoku nau hivaʻi ʻa e “Laka Atu ʻe Kāinga ki he Tau.” Naʻa nau omi ʻo foaki mai ha ngaahi meʻaʻofa lahi. Ne nau tuʻu laine ʻi he halanga lēlué pea ʻi he ʻalu atu ko ia ʻa e lēlué, ne mau ala hifo ki honau ʻuluʻulutuhú ʻi heʻemau ʻalú. Ne ʻikai ke mau lava ʻo lea; ne fuʻu ongo moʻoni kiate kimautolu. Ka naʻa mau fakamālō ne mau tokoni ʻi ha meʻa siʻi ʻi hono toe fokotuʻu ʻa e tui Faka-Kalisitiané ʻi ha fonua hili ʻa e taú.

“ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui e ʻOtuá. “Oku ou ʻilo ko ʻEne fānau kotoa kitautolu pea ʻokú Ne ʻofaʻi kitautolu. ʻOku ou ʻilo naʻá Ne fekauʻi mai Hono ʻAló ki māmani ke hoko ko e feilaulau fakalelei maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, pea ʻe maʻu ʻe kinautolu ʻoku tali ʻEne ongoongoleleí pea muimui kiate Iá ʻa e moʻui taʻengatá, ko e meʻaʻofa fungani taha ʻa e ʻOtuá. ʻOku ou ʻilo naʻá Ne toe tataki ʻa hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ki he māmaní, ʻo fakafou ʻi he ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻOku ou ʻilo ʻe toki maʻu pē ʻa e nēkeneka mo e fiefia ʻoku tuʻuloa ʻi he moʻui ní ʻi heʻetau muimui ki he Fakamoʻuí, talangofua ki Heʻene ngaahi fonó pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻOkú Ne moʻui. Ko ʻeku fakamoʻoni ʻeni kiate kimoutolú ʻi Hono huafa toputapú, ʻio ʻa Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.”8

Fakakaukau ki he mahuʻinga ʻo e fakamoleki ʻe he kau sōtia ʻe niʻihi honau taimí ke toe fakafoki mai e ngaahi siasi faka-Kalisitiané ʻo fakafehoanaki ia ki he kau sōtia kehe ne nau femoʻuekina he ngaahi ʻekitivitī fakafiefia, fakavalevale, pe koví. Kātaki ʻo fifili mo fakakaukau lelei ʻi hono fili e anga hoʻo fakaʻaongaʻi ho taimí.

ʻOku fakamanatu mai ʻe he vitiō ko ʻení ʻa e taha ʻo ʻeku ngaahi manatu melie fuoloa taha heʻeku kei taʻu nimá. Ko ʻemau palesiteni fakasiteikí ko e tamai ʻa ʻEletā Peulí. Hili e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní naʻá ne fekau ke tangutu kotoa e kau sōtia ne nau foki maí ʻi muʻa he tuʻunga malanga he falelotú lolotonga e houalotu sākalamēnití. Ne nau tui mai honau teunga sōtia lelei tahá pea naʻe fai ʻe he tokotaha takitaha ʻene fakamoʻoni. Ne loʻimataʻia ʻa Palesiteni Peuli ʻi he fakamoʻoni hono ongo fohá, ʻa ʻEletā Peuli mo hono tehina ko Teti. Ne fakalaumālie mo ongo moʻoni kiate au, ka naʻá ku kei tamasiʻi pē. ʻOku ʻikai ke u manatuʻi e meʻa ne na lea ʻakí, ka ʻoku ou manatuʻi ʻa e meʻa ne u ongoʻí.

ʻI hoʻo vakai ki he sīpinga ʻa ʻEletā Peuli ʻi he vitioó ni, ʻoku ʻikai ke u ʻuhinga ke ke fakahāhā hoʻo tui fakalotú pe fakangalingali ʻokú ke faivelenga. ʻE fakamā ia kiate koe mo e Siasí. ʻOku ou ʻuhinga atú ke ke hoko ki he tokotaha ʻokú loto ki aí. ʻI heʻemau ngāue ʻi he tohi fakahinohino maʻá e kau faifekaú, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, ne mau ongoʻi ko ha fakahinohino ʻaonga ia ʻi he kotoa e moʻui ʻa e kau faifekaú mo e kāingalotú, tautefito ki he vahe 6, “Te u Fakatupulaki Fēfē ʻa e Ngaahi ʻUlungāanga Faka-Kalaisí.” ʻI hoʻo feinga ke fai ho fatongiá mo fakahaaʻi e ngaahi ʻulungāanga ʻokú ke fakaʻamu ke fakatupulakí, te ke fie maʻu ke “hiki mo ako e ngaahi potufolofola ʻoku nau akoʻi mai e [ngaahi] ʻulungāangá, “fokotuʻu ha ngaaahi taumuʻa pea palani ke fakaʻaongaʻi ʻa e [ngaahi] ʻulungāangá ʻi hoʻo moʻuí” pea “lotu ki he ʻEikí ke tokoni atu ke ke fakatupulaki ʻo e ʻulungāanga takitaha.” 9 ʻI hono fai ʻení, kuo pau ke ʻoua te ke fakangalingali ke fakapuliki ho anga totonú.

Mahalo ʻoku ʻi ai hamou niʻihi kuo mou fai ha ʻulungāanga ʻoku ope atu ia ʻi he fakakatá mo e vaʻingá. Ko kinautolu ʻoku nau fakaʻaongaʻi e ponokalafí pe toe faʻahinga angaʻuli kehe ʻoku nau fakahoko ha meʻa kehe mei he meʻa ʻoku nau fie hoko moʻoni ki aí pe totonu ke ʻi aí. Ko e meʻa mālie ia ʻoku fakahoko ʻe he meimei tokotaha kotoa pē ʻokú moʻua ʻi he ponokalafí ha ʻulungāanga ʻoku ʻikai ke moʻoni mo fufū ʻene kaunga ki aí. ʻOku nau fakapuliki ʻenau tōʻonga ʻa ia ʻoku nau ʻilo ʻoku ʻikai lelei mo fakatuʻutāmaki ki he tokotaha kotoa pē ʻoku nau ʻofa aí. Ko e ponokalafí ko ha mahaki ʻoku fakatuʻutāmaki ʻo ʻikai ngata pē ʻi he tuʻunga fakaeangamaʻa ki he ʻOtuá, ka te ne lava foki ʻo fakaʻauha ʻa e nofo-malí mo e fāmilí pea uesia lahi ai e sosaietí. Ko e maʻunimá ʻe he ʻinitanetí mo e ponokalafí ʻokú na fakatou fakatuʻutāmaki ki he nofo-malí. 10ʻI hoʻo ʻamanaki atu ki he nofo-malí, ʻoku totonu ke ʻoua naʻá ke ʻai ha meʻa fakapuli te ne fufuuʻi ai e ʻulungāanga kovi ʻa ia ʻe fakatuʻutāmaki kiate koe pe ko hoʻo nofo-malí.

Kiate kinautolu kuo nau tō ki he ʻulungāanga fakaʻauhá ni, kātaki ʻo fakapapauʻi te ke lava ʻo fakatomala, pea ʻe lava ke fakamoʻui koe. ʻOku fie maʻu ke muʻomuʻa e fakatomalá ʻi he fakamoʻuí. Mahalo e lōloa e founga ngāue ki he fakamoʻuí. ʻE lava ʻo faleʻi koe ʻe hoʻo pīsopé ki he founga te ke maʻu ai ʻa e tokoni ke fakamoʻui koé. Kuo mau kole ki he kau pīsopé ke ʻave koe kiate kinautolu te nau lava ʻo tokoniʻi lelei taha koé.

Ko e ponokalafí mo e angaʻuli fakasekisualé, makehe mei he ngaahi ʻulungāanga fakatuʻutāmaki kehé ʻoku nau fakakonahi e sosaietí mo fakavaivaiʻi e tuʻunga ʻulungāanga fakaeangamaʻá. ʻOku angamaheni ʻaki he ʻahó ni hono fufuuʻi pe ko hai kitá he taimi ʻoku fai ai ha tohi tāufehiʻa, ʻita pe fakamamahi, he ngaahi fetuʻutaki taʻe tala e hingoá he ʻinitanetí. ʻOku lau ki ai ha niʻihi ko e uloʻi afi. ʻOku ʻi ai e ngaahi kautaha ʻe niʻihi ʻoku nau feinga ke filifili e ngaahi fakamatalá. Hangē ko ʻení ʻoku ʻikai tali ʻe he New York Times ʻa e ngaahi fakamatala ʻoku ʻi ai ha ngaahi lau fakatāutaha ki ha taha, lau fakalielia, anga fākatuʻa, lea taʻetaau, …ongo fakatāutahá, taʻemahino, mo e KAIKAILA. …

ʻOku poupouʻi foki ʻe he The Times hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi hingoa moʻoní koeʻuhí, (Quote) “Kuo mau ʻiloʻi ko e kakai ʻoku nau fakaʻaongaʻi honau hingoá ʻoku nau fai e ngaahi fepōtalanoaʻaki fakaʻofoʻofa mo fakaʻapaʻapa ange.” 11

Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá:

“ʻOua naʻa [kākaaʻi] ʻa kimoutolu: ko e ngaahi talanoa koví ʻoku fakahalaʻi ʻa e ngaahi anga ʻoku leleí.

ʻA hake ki he māʻoniʻoní, pea ʻoua naʻa fai angahala, [he] ʻoku teʻeki maʻu ʻe he niʻihi ʻa e ʻiloʻi ʻa e ʻOtu …”(1 Kolinitō 15:33–34).

ʻOku mahino ko e ngaahi fetuʻutaki ʻoku koví ʻoku ʻikai ko ha ngaahi ʻulungāanga kovi pē, ka ʻo ka fakahoko ia ʻe he Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní, te ne uesia kovi ʻa kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau ʻilo ki he ʻOtuá pe maʻu ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí.

Ko e angakovi ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e ʻInitanetí ke fakamamahiʻi ʻaki, pe fakaʻauha ʻaki ha ongoongo ʻo ha taha, pe ʻai ke ongoongo kovi ha taha. Ko e meʻa ʻoku tau sio ai ʻi he sosaietí ko e taimi ʻoku ʻai ai ʻe he kakaí ke ʻoua ʻe ʻiloʻi kinautolú, ʻoku nau fakahehema ki he faʻahinga tōʻonga ko ʻení ʻa ia ʻoku fuʻu fakatuʻutāmaki ki he maau ʻa e fonuá. ʻOkú ne maumauʻi foki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tefito ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí .

Ko e taha ʻo e ngaahi pōpoaki tefito ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuó ke ako mei hoʻo kei siʻí, ko e “He naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhí ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá” (Sione 3:16; vakai foki T&F 34:3). Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí naʻe ʻikai ke Ne haʻu ke fakamalaʻiaʻi e māmaní, ka ke fakahaofi ʻa e māmaní. Naʻá Ne toe fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e fakamalaʻiaʻí:

“Kuo haʻu ʻa e māmá ki māmani, pea ʻofa lahi ʻa e kakaí ki he poʻulí ʻi he māmá, koeʻuhí ʻoku kovi ʻenau ngaahi ngāué.

“He ko ia fulipē ʻoku fai koví ʻoku fehiʻa ki he māmá, pea ʻoku ʻikai haʻu ia ki he māmá, telia naʻa fakahā ai ʻene ngaahi ngāué.

“Ka ko ia ʻoku fai ki he moʻoní, ʻoku haʻu ia ki he māmá, koeʻuhí ke fakahā ai ʻene ngaahi ngāué, ʻoku fai ia ʻi he ʻOtuá” (Sione 3:19–21; vakai, veesi 17–21).

ʻOku ʻikai fie maʻu ke tui ʻe he angatonú ha fakapuli ke ʻoua naʻa ʻiloʻi pe ko hai kinautolu. ʻOku ou manako ʻi he fakamatala moʻoni mei he moʻui ʻa Palesiteni tōmasi S. Monisoní. Ne toki hoko hono taʻu 18 ofi ki he ngataʻanga ʻo e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní. Ko hono moʻoní, ne ʻosi e tau ʻi ʻIulopé, ka ne kei hoko atu e tau ʻi he Pasifikí.

Naʻá ne kau ʻi he Tau Tahi ʻa e ʻIunaiteti Siteití peá ne folau vaka ki Seni Tieko, Kalefōnia. Te ke manatu ki heʻene fakamatalá ʻi he konifelenisi kuo ʻosí. ʻI hono ʻuluaki Sāpaté naʻe fekau ʻe he sātini naʻá ne akoʻi kinautolú ke nau tuʻu laine ke nau laka ki he lotú. Naʻá ne fekau e kau Katoliká ki he feituʻu ʻe taha, kau Siú ki he feituʻu ʻe taha, peá ne fekau hono toengá ki he lotu Palotisani. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Monisoni naʻá ne ʻiloʻi naʻe ʻikai ko ha Katolika ia, Siu pe Palotisani; ko e Māmonga ia. Naʻá ne loto-toʻa ke tuʻu maʻu peá ne fiefia ke ʻiloʻi naʻe ʻi ai e kau mēmipa faivelenga kehe ne nau tuʻu ʻi mui ʻiate ia. Naʻe mei faingofua pē ke ʻalu mo e kulupu tokolahí ki he lotu Palotisaní. Naʻá ne fakapapau ke ne fakahaaʻi ko hai ia pea fai hono lelei tahá. 12

Fokotuʻu Ha Ngaahi Taumuʻa Totonu

ʻOku fekauʻaki ʻeku faleʻi hono tolú mo e niʻihi ʻo e ngaahi taumuʻa ʻoku totonu ke ke fakakaukauʻí. Fakafuofua ko e taimi tatau pē naʻe ʻi Siapani ai ʻa ʻEletā Peuli mo e Kau Tau Tahí, naʻe ʻi Siapani ai foki mo Palesiteni Poiti K. Peeka mo e Laulā Puná ʻi he ngataʻanga ʻo e Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní.

ʻI heʻene lea ʻi he kātoangaʻi ʻo e taʻu 100 ʻo e seminelí ʻi he ʻaho 22 ʻo Sānuali ʻo e taʻu ní, naʻá ne fakamatalaʻi ai ko ha taimi faʻufaʻu ʻeni ʻi heʻene moʻuí. 13 ʻI he taʻu 2004 ne u ʻalu mo Palesiteni Peeka mo e niʻihi kehe ki Siapani. Ne faingamālie ke ne toe vakaiʻi e ngaahi meʻa naʻá ne fouá mo fakakaukau loto ki he ngaahi aʻusia mo e ngaahi fili ʻe niʻihi naʻá ne fakahoko he taimi ko iá. Naʻá ne fakahā ha niʻihi ʻo kinautolu lolotonga ʻene lea ko ʻeni ʻi he seminelí. Tuʻunga ʻi heʻene fakangofuá te u vahevahe mo kimoutolu ha ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo kehe.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Peeka ʻene ngaahi aʻusia ʻi he kiʻi motu ofi ki he matāfanga ʻo ʻOkinauá. ʻOkú ne fakakaukau ko ʻeni hono moʻunga ʻi he maomaonganoá. Kuo fakaloloto ʻene tui ki he ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí ʻe heʻene teuteu fakatāutahá mo e feʻiloaki mo e kāingalotu kehé. Ko e meʻa ne teʻeki ke ne maʻú ko hono fakapapauʻí—ko ha ʻilo fakapapau ʻo e meʻa kuó ne ʻosi ongoʻí naʻe moʻoni ia.

Naʻe maʻu ʻe he tokotaha hiki piokālafi ʻa Palesiteni Pēká ʻa e meʻa ne hokó: “Naʻe fehangahangai ia mo e fakapapau ʻo e nonga naʻá ne fekumi ki aí, naʻá ne fehangahangai mo e fakalilifu ʻo e tau mo e taʻehalaiá. ʻI heʻene fie maʻu ke toko taha pē mo maʻu ha taimi ke fakakaukau aí, naʻá ne kaka ʻi ha ʻaho ʻe taha, ʻo māʻolunga ange ʻi he ʻōsení. Naʻá ne ʻilo ai ha tuʻunga fale ʻo ha taha masiva kuo ʻauha, pea ofi mai pē ai ʻene ngoue pateta kuo liʻakí. Pea naʻá ne vakai ki he sino ʻo ha faʻē mo ʻene ongo tamaiki kuo ʻosi fakapoongi pea fakatākoto ʻi he lotolotonga ʻo e ʻuluʻakau kuo maté. Naʻe fonu hono lotó ʻi he mamahi pea fio ʻaki e ongoʻi ʻofa ki hono fāmilí mo e ngaahi fāmili kotoa pē ʻi heʻene mamata ki he meʻá ni.” 14

Naʻá ne toki hū ki ha kiʻi fale ne langa fakavavevave ʻo ne fakakaukau ki ai, fifili, mo lotu. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Peeka ʻi heʻene fakakaukau ki he meʻa ne hokó ko e meʻa ia te ne ui ko ha aʻusia ha fakapapauʻi fakalaumālie. Naʻá ne ongoʻi e ueʻi fakalaumālie ki he meʻa ʻoku totonu ke ne fai ʻi heʻene moʻuí. Ka naʻe ʻikai haʻane fakakaukau ʻe ui ia ki ha fatongia māʻolunga mo māʻoniʻoni ʻa ia ʻokú ne maʻu he taimi ní. Ko ʻene vīsoné ke hoko ko ha faiako, ʻo fakamamafaʻi e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá ne fakapapau te ne moʻui angatonu.

Naʻe hoko mai ia kiate ia ʻi ha founga mātuʻaki makehe kuo pau ke ne kumi hano uaifi angatonu peá na ʻohake fakataha ai ha fānau tokolahi. Naʻe fakatokangaʻi ʻe he sōtia kei talavoú ni ko e ngāue maʻuʻanga moʻui kuó ne filí te ne ʻomi ha totongi feʻunga pea ʻe fie maʻu ke vahevahe ʻe hono hoa fakaʻofoʻofá ʻa e ngaahi meʻa tatau ʻokú na fakamuʻomuʻá mo loto fiemālie ke moʻui ʻo ʻikai maʻu e ngaahi meʻa fakatuʻasino ʻe niʻihi.

ʻOku ou manatu ki he ngaahi ongoʻi ʻofa ne u maʻu heʻeku ʻiloʻi naʻá ne mā ʻi heʻene hoko ko e Taki Māʻolunga foʻoú ke ʻalu mo e tokotaha ʻo e kau Taki māʻolungá ki ha fakataha ʻa e kau taki ʻo e Siasí koeʻuhí naʻe ʻikai hano sote hina lelei ke ne tui.

ʻOku ou vahevahe ʻa e fakamatala moʻoni ko ʻení mo kimoutolu koeʻuhí ʻoku faʻa fakatefito ʻetau ngaahi taumuʻá ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fakamahuʻingaʻi ʻe he māmaní. ʻOku faingofua moʻoni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingá ki he kāingalotu kuo nau maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻuí. Ke ke angatonu. Langaki ha fāmili. Kumi ha founga totonu ke tokonaki ai. Ngāueʻi ho uiuiʻí. Teuteu ke feʻiloaki mo e ʻOtuá.

Naʻe ako ʻaki ʻe he Fakamoʻuí, “… ko e moʻui ʻa e tangatá ʻoku ʻikai ʻi hono lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻokú ne maʻú” (Luke 12:15). Naʻá Ne toki fakaʻaongaʻi ha talanoa fakatātā:

“Naʻe fua ʻo lahi ʻaupito ʻa e fonua ʻo e tangata koloaʻia ʻe toko taha:

“Pea fifili ia ʻi hono lotó, ʻo pehē, Ko e hā te u faí, he ʻoku ʻikai ha potu ke fetuku ki ai ʻeku ngaahi fuá?

“Peá ne pehē, Te u fai ʻeni: te u vete hifo ʻa hoku ngaahi feleokó, ʻo langa ke lalahi; pea te u fetuku ki ai ʻa ʻeku ngaahi fua kotoa pē mo ʻeku koloá.

“Pea te u pehē ki hoku Laumālié, kuo fokotuʻu maʻau ʻa e ngaahi meʻa lelei lahi ki he taʻu lahi; ke ke fiemālie pē, ʻo kai, mo inu, mo fiefia.

“Ka naʻe pehē ʻe he ʻOtuá kiate ia, Ko e vale koe, ʻe toʻo ʻiate koe ʻi he pooni ʻa ho laumālié: pea ʻe hoko ko e ngaahi meʻa ʻa hai ʻa ia kuó ke tokonakí?

“Pea ʻoku pehē ia ʻa ia ʻokú ne fokotuʻu koloa maʻaná, ka ʻoku ʻikai maʻu-meʻa ki he ʻOtuá” (Luke 12:16–21).

Langa ʻa e Fonua mo e Kolo ʻOkú ke Nofo Aí

Ke tānaki atu ki he ngaahi ʻulungāanga fakatāutahá, tuʻunga leleí, mo e ngaahi filí, kapau ʻokú ke fie hoko ko e toʻu tangata ʻokú ke fie maʻú, te ke langa e fonua mo e kolo ʻokú ke nofo aí. ʻE fie maʻu ʻe ho toʻu tangatá, hangē ko e Toʻu Tangata Maʻongoʻonga tahá, ke maluʻi ʻa e angatonú mo e tauʻatāina ke lotú. Ko e tukufakaholo faka-Siu pe faka-Kalisitiané ʻa ia kuo tukufakaholo mai kiate kitautolú ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene mahuʻingá, ka ʻoku toe mahuʻinga foki ki he palani ʻetau Tamai ʻi Hēvaní. ʻOku fie maʻu ke tau fakatolonga ia ki he ngaahi toʻu tangata he kahaʻú. ʻOku fie maʻu ke tau fakataha mo e kakai leleí, kau ai ʻa kinautolu mei he ngaahi tui fakalotu kotoa pē—tautefito kiate kinautolu ʻoku nau ongoʻi haʻisia ki he ʻOtuá ʻi honau ʻulungāangá. Ko e kakai ʻeni ʻe mahino kiate kinautolu ʻa e ʻuhinga ʻoku tau talanoa ai he efiafí ni kau ki he “ko e hā pē ho fatongiá, fai pē ho lelei tahá.” ʻE fakaʻilongaʻi ʻe he lavameʻa ola lelei ʻo e ngaahi tuʻunga moʻui mahuʻinga faka-Siu pe faka-Kalisitiané mo e tauʻatāina ke lotú homou toʻu tangatá ko e toʻu tangata maʻongoʻonga ia ʻoku fie maʻu ke ʻi aí.

Koeʻuhí ko e ngaahi faingataʻa ʻoku ʻi he māmaní he ʻaho ní, ʻoku hohaʻa ʻaupito ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻokú ke kau fakapotopoto ʻi he ngāue fakapolitikale ʻi he fonua ʻokú ke nofo aí. ʻOku tuʻu ʻatā ʻa e Siasí mei he ngaahi feʻauhi fakapolitikalé pea ʻikai poupou ki ha kau fili fakafofonga pe ngaahi faʻahi (parties). Ka ʻoku mau ʻamanaki ʻe kau kakato e kāingalotú ʻi hono poupouʻi e kau fili fakafofongá mo e ngaahi faʻahi ʻoku nau fili ki aí ʻo fakatefito ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni te ne maluʻi ha puleʻanga leleí. ʻOku mahino ʻetau tokāteliné: “ʻoku totonu ke kumi faivelenga” kiate kinautolu ʻoku “angatonu” mo “anga-fakapotopoto” (T&F 98:10). “Ko e taimi ʻoku pule ai ʻa e kau fai angahalá, ʻoku tangi ʻa e kakaí” (T&F 98:9). ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻoku totonu ke ongoʻi haʻisia ʻe he taha kotoa pē ke fili.

ʻI he ngaahi siteiti ko ia ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻoku ʻi ai e ngaahi kulupú ʻoku totonu ke ke maheni mo e ngaahi kaveingá mo e kau fili fakafofongá peá ke kau kakato ki ai. Hangē ko ʻení, ʻe fakahoko e fili ʻa e ngaahi kulupu ʻi ʻIutā mo ʻAitahō maʻá e ngaahi faʻahi kehekehe ʻo kamata he uiké ni pea ʻe aʻu ki he kongaloto ʻo ʻEpelelí. Kapau te ke ʻi ai, ʻe ngofua ke ke kau ki ai. ʻOku mau ʻamanaki te mou takitaha vakaiʻi ʻa e taimi fili ki hoʻomou faʻahi takitaha ʻoku mou fili ki aí pea ongoʻi e fatongia ke kau ki aí. ʻOku mau ʻamanaki ʻe moʻoni ʻeni ki he tangataʻi fonua kotoa pē, ʻo tatau pē ki he kāingalotú mo kinautolu ʻoku ʻikai siasí ʻi he ngaahi siteiti mo e fonua kotoa ʻe fakahoko ai e filí. Kuo fuʻu mamafa ʻa e totongi ʻo e tauʻatāiná pea kuo fuʻu lahi ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e ʻikai ke kau ki ai ha tangataʻi fonua ke ne ongoʻi ʻoku nau lava ʻo tukunoaʻi honau fatongiá.

Kātaki ka mou fakatokangaʻi ange ʻoku mau falala ʻaupito kiate kimoutolu. ʻOku tui moʻoni ʻa e kau taki ʻo e Siasí te mou lava ʻo langa ʻa e puleʻangá ʻo ʻikai tatau ia mo e toʻu tangata kimuʻá. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hoʻomou maʻu ʻemau ʻofá mo e falalá, ka mo ʻemau ngaahi lotú mo e ngaahi tāpuakí. ʻOku mau ʻilo ʻoku mahuʻinga ʻa e lavameʻa homou toʻu tangatá ki he hokohoko atu hono fokotuʻu ʻo e Siasí mo e tupu ʻo e puleʻangá. ʻOku mau lotua ke mou fai pē homou lelei tahá: ʻi hoʻomou fakaʻehiʻehi mei he fakangalingalí, ngāue ʻo fakatatau mo homou anga totonú, fokotuʻu e ngaahi taumuʻa totonú, pea langa ʻa e fonua mo e kolo ʻoku mou nofo aí.

ʻOku ou fakaʻosi ʻaki ʻeku fakamoʻoni fakatāutaha ki hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi hono meʻangāueʻaki ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe mamata ʻa Siosefa Sāmita ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi. Ko ʻetau Tamai ʻi Hēvaní ko ha Tamai ʻofa, ʻoku ʻi ai ʻEne palani ʻokú ne tāpuakiʻi ʻaki ʻEne fānaú takitaha. Ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí pea ko ʻEne Fakaleleí ko e meʻa moʻoni ia ne hoko ʻi he hisitōliá kotoa. ʻOku ngāue mai mo e Laumālie Māʻoniʻoní mo fai ha fakamoʻoni ki he Tamaí mo e ʻAló. ʻI he ngaahi meʻá ni ʻoku ou fakamoʻoni ko e taha au ʻo e kau fakamoʻoni ʻa e Fakamoʻuí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. David O. McKay, ʻi he Francis M. Gibbons, David O. McKay: Apostle to the World, Prophet of God (1986), 45; vakai foki, “Pres. McKay Speaks to Pioneer Stake Youth,” Church News, Sept. 21, 1957, 4.

  2. Ko Michael Otterson koe talēkita pule ia ʻo e Potungāue Fetuʻutaki mo e Kakaí ʻa e Siasí.

  3. Vakai, Joseph Foxman, In the Shadow of Death (2011), 10.

  4. Fakataha mo Abraham Foxman ʻi hono ʻōfisí ʻi Niu ʻIoke Siti, Niu ʻIoke, ʻi he ʻaho 14 ʻo Sune 2011.

  5. Mark L. Staker, “Remembering Hiram, Ohio,” Ensign,, Oct. 2002, 35, 37.

  6. Vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 27.

  7. “Tauhi ʻa e Moʻoní,” Ngaahi Himí, fika 157.

  8. L. Tom Perry, hiki mei he vitiō Special Witnesses of Christ (DVD, 2003).

  9. Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko Ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú [2004], 123; vakai, peesi 137–52.

  10. Vakai, Elizabeth Stuart, “Internet Addiction Harming Marriage,” Deseret News, July 20, 2011, http://www.deseretnews.com/article/700164510/Internet-addiction-harming-marriage.html.

  11. Mark Brent, ʻi he “The Public Forum,” The Salt Lake Tribune, July 27, 2011, A16.

  12. Vakai, Thomas S. Monson, “Pole Ke Tuʻu toko Taha,” Liahona, Nōvema 2011, 61–62; vakai foki, Heidi Swinton, To the Rescue: The Biography of Thomas S. Monson (2010), 96–97.

  13. Vakai, Boyd K. Packer, “How to Survive in Enemy Territory,” Commemorating 100 Years of Seminary broadcast, Jan. 22, 2012, http://seminary.lds.org/history/centennial/eng/how-to-survive-in-enemy-territory/.

  14. Lucile C. Tate, Boyd K. Packer: A Watchman on the Tower (1995), 58–59.