2010–2019
Ko Hono Fakamaʻa ʻo e Loto Ipú
ʻOkatopa 2010


Ko Hono Fakamaʻa ʻo e Loto Ipú

ʻE ʻikai toe lahi ange e loto fiefoaki pea mo e angaʻofa mo e manavaʻofa ʻa e ʻOtuá ka ʻi he fakatomalá.

Ne fai e konifelenisi lahí ni ʻi ha taimi ʻo e puputuʻu mo e faingataʻa ʻo ʻikai ai ʻilo ʻe hotau toʻu tupú pe ʻe anga fēfē ʻenau moʻuí. Kuo fakahā maʻu pē ki he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló e meʻa ke faí he kuo fakatokanga kiate kinautolu ʻi he ngaahi fakahaá ʻe hoko ʻeni.

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá “ke lava ʻa e tangata takitaha ʻo lea ʻi he huafa ʻo e ʻOtua ko e ʻEikí, ʻio ko e Fakamoʻui ʻo e māmaní.”1 ʻI hono toe fakafoki mai ʻo e ngaahi kií, ne ʻi he ʻapí ai e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻi he ngaahi kuí, tamaí, mo e ngaahi fohá.

Ne tuku mai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” he taʻu ʻe hongofulu mā nima kuo hilí he maveuveu ʻa māmaní. Ko e fanongonongo ia hono nima ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí. Ko ha fakahinohino ʻoku ʻaonga ke lau mo muimui ai e Kāingalotu ʻo e Siasí.

ʻOku pehē ʻe hano konga: “Ko kimautolu, ko e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Fakataha Alēlea ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku mau fakahā heni ʻi he loto māluʻia ko e mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefine naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.”2

“Naʻe hāʻele hifo ʻa e ngaahi ʻOtuá ke fakatupu ʻa e tangatá ʻi honau ʻīmisi ʻonautolú, naʻa nau ngaohi ia ʻi he ʻīmisi ʻo e ngaahi ʻOtuá, naʻa nau ngaohi ʻa kinaua ko e tangata mo e fefine.

“Pea naʻe folofola ʻa e ngaahi ʻOtuá: Te tau tāpuakiʻi ʻa kinaua. Pea … te tau pule ke nau fanafanau mo fakatokolahi, pea fakakakai ʻa e māmaní, ʻo ikunaʻi ia.”3

Kuo teʻeki ai fakataʻeʻaongaʻi e fekaú ni.

“Pea te tau siviʻi ʻa kinautolu ʻi he meʻá ni, ke vakai pe te nau fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻe fekau ʻe he ʻEiki ko honau ʻOtuá kiate kinautolú.”4

Ko e taumuʻá ke tau fiefia, he “ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhí ke nau maʻu ʻa e fiefiá.”5

Ne akonaki ʻe Līhai ʻoku tauʻatāina e tangatá pea kuo pau ke nau “tauʻatāina … ke fili maʻanautolu pē kae ʻikai fakamālohiʻi ke ngāue ʻi ha faʻahinga founga, tuku kehe pē ʻi hono tauteaʻi ʻe he fonó ʻi he fuʻu ʻaho lahi mo fakaʻosí.”6

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he lea motuʻa “ʻOku fili e ʻEikí ke kau mo au, kae fili ʻa Lusifā ke fakafepaki kiate au, ka ko ʻeku filí ʻoku mahuʻingá,” ʻa e mālohi ange ʻetau tauʻatāina ke filí he fie maʻu ʻa e tēvoló. ʻOku mahuʻinga e tauʻatāina ke filí. Te tau fakavalevale ʻo tukuange ia, ka he ʻikai lava ke ʻave fakamālohiʻi meiate kitautolu.

ʻOku ʻi ai mo ha kumi ʻuhinga motuʻa. “Ne ʻai ʻe he tēvoló ke u fai ia.” Mole ke mamaʻo! Te ne lava ʻo kākaaʻi mo takihalaʻi koe, ka ʻoku ʻikai hano mālohi ke fakamālohiʻi koe pe ha taha ke maumaufono pe tuku koe ki he maumaufonó.

ʻOku haʻu fakataha e fiefia lahi tahá mo e ngaahi ʻahiʻahi fakatuʻutāmaki tahá, ʻi hono maʻu ʻo e mālohi ke fakatupu ha moʻuí. Ko ha tāpuaki fakalangi e moʻui matelié mo e malava ke fakatupu ha ngaahi moʻui kehé. ʻI hono ngāue ʻaki totonu e mālohí ni, te tau ofi ange ai ki heʻetau Tamai Hēvaní mo maʻu ha fiefia kakato. ʻOku ʻikai ko ha konga tupukoso pē ʻeni ʻo e palani ʻo e fiefiá. Ko e kií ia—ʻa e kī koiá.

ʻE uesia hotau ikuʻanga taʻengatá ʻe haʻatau fakaʻaongaʻi e mālohí ni ʻo fakatatau ki he ngaahi fono taʻengatá pe ko haʻatau siʻaki hono taumuʻa fakalangí. “ʻIkai ʻoku mou ʻilo ko e faletapu ʻo e ʻOtuá ʻa kimoutolu, pea ʻoku nofoʻia ʻa kimoutolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá?”7

ʻOku maʻu ha ongoʻi tauʻatāina, ʻi he fili ha taha ʻi heʻene loto ki ai ke fie talangofua ki heʻetau Tamaí mo hotau ʻOtuá mo fakahā ia ʻi he lotu kiate Ia.

ʻI heʻetau talangofuá ʻe lava ke tau fiefia ʻi he ngaahi mālohí ni ʻi he fuakava ʻo e malí. ʻE tupulaki ʻetau fānaú, hotau fāmilí, mei he matavai ʻo e moʻuí. Ka ʻi ai maʻu pē e feʻofaʻaki ʻa e husepānití mo e uaifí, maʻu ai e fiemālié he kotoa ʻetau moʻuí.

Ka ʻikai maʻu ʻe ha taha e ngaahi tāpuakí ni he moʻui matelié, ko e talaʻofá te nau maʻu ia ʻi he maama kahaʻú.

Ko e ʻofa moʻoní ʻoku toki ngāue ʻaki pē e mālohi ki he fakatupu ʻo ha moʻuí ʻi hono fakahā kakato ʻo e ʻofá hili ha palōmesi ke anganofo ʻo taʻengata, ha ouau fakalao, mo e hili e sila ʻi he temipalé. Kuo pau ke toki fakahoko pē ia ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine, ko e husepāniti mo e uaifi, mo e taha ko hoto hoa taʻengatá. ʻOku tala mahino ʻeni ʻi he ongoongoleleí.

ʻOku tau tauʻatāina ke ʻoua ʻe tali e ngaahi fekaú, ka ʻe lelei ange ke tau tokanga ʻi he taimi ʻoku fakamahinoʻi mai ai ʻi he ngaahi fakahaá, hangē ko e “ʻoua naʻá ke.”

ʻOku meheka e filí ʻi he taha kotoa ʻoku ʻi ai hono mālohi ke fakatupu ha moʻuí. ʻOku ʻikai lava ia ʻe Sētane; he ʻikai ke ne malava. “ʻOkú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá.”8 ʻOkú ne feinga ke holoki hono ngāue ʻaki ʻi he māʻoniʻoní ʻa e mālohi ke fakatupu ha moʻuí ʻi hono fakataueleʻi koe ke ke angaʻulí.

Ne ngāue ʻaki ʻe he ʻEikí ʻa e “ʻoku tatau ʻa e” ke fokotuʻu ha fakatātā ʻe mahino ki Hono kau muimuí, hangē ko e:

“ʻOku tatau ʻa e puleʻanga ʻo e langí mo e tangata fakatau.”9

“ʻOku tatau ʻa e puleʻanga ʻo e langí mo e koloa kuo fufū ʻi ha ngoue.”10

ʻOku tatau e mālohi ʻo e ponokalafí ʻi hotau kuongá ni mo ha mahaki fakaʻauha ʻoku mafola ʻi māmani ʻo moʻua ai ha niʻihi, ʻoku nau feinga taʻetuku ke ʻohofi e ʻapí, ʻo lahi ʻene fou ʻi he husepānití mo e tamaí. Meʻapango ʻoku faʻa fakatuʻutāmaki fakalaumālie hono nunuʻá. ʻOku feinga ʻa Lusifā ke veteki e “palani lahi ʻo e huhuʻí,”11 ʻa e “palani lahi ʻo e fiefiá.”12

ʻOku tuli, pea ʻe tuli maʻu pē ʻe he ponokalafí e Laumālie ʻo Kalaisí mo ne fakafeʻatungiaʻi e fetuʻutaki ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo ʻEne fānaú pea maumauʻi e vā fetuʻutaki ʻa e husepānití mo e uaifí.

ʻOku maʻu ʻe he lakanga fakataulaʻeikí e mālohi taupotu tahá. Te ne lava ʻo maluʻi koe mei he mālohi ʻo e ponokalafí. Ka talangofua ha taha, ʻe fakahinohino ia ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ʻi he founga ke fakangata ʻaki hono ʻulungāanga ʻakí pe hano maʻunimā iá. ʻOku maʻu e mafai ko iá ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí pea ʻoku totonu ke fakafepakiʻi e tākiekina koví.

ʻOku mau fai atu ha fakatokanga ki he Kāingalotu ʻo e Siasí ke nau ʻā hake pea mahino e meʻa ʻoku hokó. Mātuʻa, mou ʻāʻā, tokanga telia naʻa uesia homou fāmilí ʻe he angakoví ni.

ʻOku tau akoʻi e tuʻunga moʻui angamaʻa ʻe maluʻi ai kitautolu mei he ngaahi fakakaukau hala ʻa Sētane kau ki he malí. Kuo pau ke mahino kiate kitautolu ʻoku hala ka fakalotoʻi kimoutolu ke fai ha fetuʻutaki ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku tau ʻilo mei he Tohi ʻa Molomoná “kuo teʻeki ai hoko ʻa e faiangahalá ko e fiefia.”13

ʻOku pehē ʻe ha niʻihi ne mahino pē he teʻeki fāʻeleʻi kinautolú e ngaahi ʻahiʻahi ke angaʻuli mo anga fakakakano. Mole ke mamaʻo! Manatu, ko e ʻOtuá ʻetau Tamai Hēvaní.

Ne palōmesi ʻa Paula “ʻE ʻikai te ne tuku [ʻe he ʻOtuá] ke lahi hono ʻahiʻahiʻi ʻa kimoutolú ʻi he meʻa te mou faʻa faí; ka ʻi he ʻahiʻahí ʻe tofa foki ʻe ia ʻa e hala ke hao aí, koeʻuhí ke mou faʻa kātakiʻi ia.”14 ʻE lava ʻo fakangata pea ikunaʻi e maʻunimaá pea mavahe mei he meʻa ʻoku ʻikai tāu mo ha taha Siasí. Hangē ko e fakatokanga ʻa ʻAlamaá, kuo pau ke tau “leʻo mo lotu maʻu ai pē.”15

Ne fakatokanga mai ʻa ʻĪsaia, “ʻE malaʻia ʻa kinautolu ʻoku ui ʻa e koví ko e lelei, mo e leleí ko e kovi; ʻoku ui ʻa e poʻulí ko e maama, mo e māmá ko e poʻuli; ʻoku ui ʻa e koná ko e melie, mo e melié ko e kona!”16

Ne u ʻaʻahi ki ha ʻapiako ʻi ʻAlapakūkei ʻi he ngaahi taʻu kuohilí. Ne talamai ʻe he faiakó hono ʻomi ʻe ha tamasiʻi ha kiʻi pusi ki he kalasí. Fakakaukau angé ki hono fakahohaʻasi ai e meʻa kotoa. Naʻá ne fekau ke ne pukepuke e pusí ʻi muʻa he fānaú.

Ne sai e meʻa kotoa ka ko e toki fehuʻi hake ʻe ha taha, “Ko e pusi tangata pe fefine?”

Ne ʻikai loto e faiakó ke hoko atu ki ai, ʻo ne pehē ange, “ʻOku ʻikai mahuʻinga ia. Ka ko e kiʻi pusi.”

Ka nau vili taʻeʻunua pē. Faifai ne hiki hake ʻe ha kiʻi tamasiʻi hono nimá mo pehē ange, “ʻOku ou ʻilo e founga ʻe ʻiloʻi aí.”

Ne pehē ange faiakó, “Te ke ʻilo fēfē?”

Ne taliange ʻe he tamasiʻí, “Tau hikinimaʻi!”

Mahalo te ke kata he talanoá ni, ka kapau he ʻikai ke tau tokanga, ʻoku ʻi ai ha niʻihi te nau tali mo poupouʻi hono hikinimaʻi ke fakalaoʻi e angaʻulí, ʻo pehē tokua te ne liliu e taumuʻa ʻo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá mo natulá. ʻE faingataʻa ke fakamālohiʻi ha lao ke fakafepakiʻi ʻa natula. Hangē ko ʻení, ʻe uesia nai e lao ʻo e kalavité ʻo ka hikinimaʻi?

ʻOku fakatou ʻi ai e fono fakaeangamaʻa mo fakatuʻasino “naʻe tuʻutuʻuni pau ʻi he langí kimuʻa ʻi he teʻeki ai ke ʻai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní” ʻa ia he ʻikai lava ke liliu.17 ʻOku toutou hā he hisitōliá ʻe ʻikai liliu e ngaahi tuʻunga moʻui angamaʻá ʻe ha fetauʻaki pe ʻi hano pālotiʻi. He ʻikai hanga ʻe hano fakalaoʻi ʻo ha meʻa ʻoku hala pe koví ʻo taʻofi ʻa e mamahi mo e ngaahi tautea ʻe hoko aí, ʻo hangē tofu pē ko e pau ke muimui mai e poʻulí ʻi he ʻahó.

ʻOku tau vilitaki ke nofo he halá neongo e fakafepakí. Te tau pikitai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fono pe ouau ʻo e ongoongoleleí. Ka maʻu hala ʻi he loto ki ai pe ʻikai, ʻoku tatau pē. He ʻikai lava ke tau liliu; pea he ʻikai ke tau liliu ʻa e tuʻunga moʻui angamaʻá. ʻOku tau hē vave mei he halá ʻi heʻetau talangataʻa ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. Ka ʻikai ke tau maluʻi pea lehilehiʻi e fāmilí, ʻe mole leva hotau sivilaisé mo e tauʻatāiná.

“Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou haʻisia, ʻo ka mou ka fai ʻa e meʻa ʻoku ou lea ʻakí; ka ʻo ka ʻikai te mou fai ʻa ia ʻoku ou lea ʻakí, ʻoku ʻikai hamou talaʻofa.”18

ʻOku maʻu ʻe he taha kotoa pē ʻoku fakapōpulaʻi ʻe he faiangahalá, loto halaiá, pe angakoví ʻa e kī ki he matapaá. ʻOku ui e kií ko e “fakatomalá.” He ʻikai lava ke puke koe ʻe he filí kapau ʻokú ke ʻilo hono fakaʻaongaʻí. ʻOku lahi ange e mālohi ʻo e fakatomalá mo e fakamolemolé ʻi he mālohi ʻo e tēvoló. Ka ʻoku maʻunimā koe ʻe ha ʻulungāanga taʻetaau ʻoku fakatuʻutāmaki, kuo pau ke ke taʻofi ia. ʻE akoʻi koe ʻe he kau ʻāngeló,19 pea tataki koe ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí he ngaahi taimi faingataʻá.

ʻOku ʻikai mo ha toe meʻa ʻe hā ange ai e manavaʻofa, angalelei, mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ka ko e fakatomalá. ʻOku mahino nai kiate koe e mālohi faifakamaʻa ʻo e Fakalelei ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí? Naʻá Ne folofola, “He vakai, ko au ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala;20 Naʻe totongi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he ngāue ʻo e ʻofa fakalangi ko iá ʻa e moʻua ʻo ʻetau ngaahi angahalá ke ʻoua naʻa tau totongi ia.

ʻOku ʻi ai e founga ke foki ai ʻa kinautolu ʻoku holi moʻoni ki aí. ʻOku tatau ʻa e fakatomalá mo ha koa fō. Naʻa mo e ʻuli ʻoku taumaʻú, ʻe maʻa ia.

ʻOku maʻu ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa e faitoʻo ke toʻo ʻaki e ngaahi ʻīmisi fakalilifu ʻo e ponokalafí mo e ongoʻi halaiá. ʻOku maʻu ʻe he lakanga fakataulaʻeikí e mālohi ke fakaʻatā kitautolu mei he tākiekina ʻe fai ʻe heʻetau tōʻongá, neongo ʻene piki maʻú. Te ne lava ʻo fakamoʻui e ngaahi fehālaaki ʻo e kuohilí.

ʻOku ʻikai mo ha lea fakaʻofoʻofa mo fakafiemālie ange ʻi hono kotoa ʻo e fakahaá ka ko ʻeni: “Vakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai.”21

Taimi ʻe niʻihi, ko e konga faingataʻa taha ʻo e fakatomalá, neongo e hili ange ʻo e vete hiá mo e totongi fakafokí, ko hono fakamolemoleʻi kitá. Kuo pau ke ke ʻilo ko e fakamolemolé ko e fakamolemole.

“Ka fakatomala maʻu pē ʻa hoku kakaí te u fakamolemoleʻi ʻa kinautolu ʻi heʻenau ngaahi angahala kiate aú.”22

Ne fakamatala ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ki ha fefine loto fakatomala ne feinga ke mavahe mei he moʻui angaʻulí. Naʻá ne fehuʻi e meʻa naʻe totonu ke faí.

Naʻá ne talaange ki he fefiné ke lau mei he Fuakava Motuʻá e fakamatala kia Lote mo hono uaifi ne liliu ko e pou māsimá.23 Naʻá ne ʻeke ange leva, “Ko e hā e lēsoni ʻokú ke ako mei he vēsí ni?”

Naʻá ne taliange, “ʻE fakaʻauha ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ʻoku faiangahalá.”

Mole ke mamaʻo! Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sāmita, ko e lēsoni kiate koe mo e fefine loto fakatomalá ko e “ʻoua ʻe sio kimui!”24

Mahalo ko e founga faingofua mo mālohi taha ke fakaʻehiʻehi ai mo faitoʻo ʻaki e ponokalafí, pe ha toe angaʻuli, ke tukunoaʻi ia pea fakaʻehiʻehi mei ai. Toʻo mei he ʻatamaí ha fakakaukau taʻetaau ʻoku feinga ke nofo ai. Ko hoʻo fili pē ke ke moʻui maʻá, ko hoʻo fakapapauʻi ia hoʻo tauʻatāina ke fili naʻe foaki ʻe he ʻOtuá. Pea hangē ko e faleʻi ʻa Palesiteni Sāmitá, “ʻOua ʻe sio ki mui.”

ʻOku ou palōmesi atu ʻoku hanga mei muʻa ʻa e melino mo e fiefia maʻau mo ho fāmilí. Ko e aofangatuku māʻolunga taha ʻo e ngāue kotoa pē ʻi he Siasí ke fiefia ʻa e tangatá mo hono uaifí mo e fānaú ʻi ʻapi. ʻOku ou tuku atu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí, kiate kimoutolu ʻoku fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa fakamanavaheé ni, ke mou ʻilo ʻa e fakamoʻui ʻoku ʻomai ʻe he lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻEikí. ʻOku ou fakamoʻoniʻi ʻa e mālohí ni ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.