2010–2019
“Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá”: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá
ʻOkatopa 2010


“Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá”: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá

ʻOku hanga ʻe hono ako e hisitōlia ʻo e Fineʻofá ʻo ʻomi ha fakaʻuhinga mo e fakamatala fekauʻaki mo kitautolu ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga mo e kau muimui ʻo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Ko e fakatahá ni ko ha meʻaʻofa ia ki he ngaahi ʻofefine kotoa ʻo e Tamai Hēvaní ʻoku nau fie ako ki Heʻene fakakaukaú mo Hono finangaló mo ʻiloʻi honau fatongia ʻi Heʻene palaní. Kuó u ʻaʻahi atu ki ha tokolahi ʻo kimoutolu he taʻu kuo ʻosí pea kuo ongo ki hoku lotó ʻeku mātā homou fofongá, fāʻofua atu mo kakata pea tangi fakataha mo kimoutolu mo fakafanongo ki hoʻomou mamahí, fiefiá mo e lavameʻá. ʻOku ʻikai mafakamatalaʻi homou mahuʻingá pea ʻoku ʻafioʻi kimoutolu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. ʻI hoʻomou hoko ko e ngaahi ʻo fafiné, ʻo e ʻOtuá, ʻoku mou teuteu ai ki ha ngaahi ikuʻanga taʻengata pea ʻoku ʻi ai hamou ʻiloʻiʻanga ʻo e fefiné, natula mo e fatongia ke fai. ʻE makatuʻunga e lavameʻa ʻa e ngaahi fāmilí, tukui koló mo e Siasí ni, mo e palani mahuʻinga ʻo e fakamoʻuí ʻi hoʻomou faivelengá. Ngaahi tokoua ʻofeina, ‘oku mau ʻofa atu mo lotua kimoutolu!

ʻOku tau lolotonga aʻusia fakatāutaha e moʻui matelié. ʻOku fakafofongaʻi ʻe ha ongo fafine ne mau toki feʻiloaki ʻa e founga moʻui faivelengá. ʻOku nofo ha fefine ʻe taha ʻi Palāsila lotoloto. Ko hono fale piliki kulokula fakaʻofoʻofá, ʻoku tuʻu ia ʻi ha konga ʻapi ʻumea kula ʻo ʻātakaiʻi ʻe ha holisi piliki kulokula pea ko ha maluʻanga mo ha hūfangaʻanga ia mei he māmaní. ʻOku poto ʻene fānaú hono hivaʻi e hiva Palaimelí pea ʻoku tautau he holisi hono ʻapí e ʻū tā ʻo e Fakamoʻuí, temipalé mo e kau palōfita ʻa e ʻOtuá ko e kosi mei he makasini Liahoná. Naʻá ne fai mo hono husepānití ha feilaulau fakatāutaha ke na sila ʻi he temipalé kae lava ke fāʻeleʻi ʻena fānaú ʻi he fuakavá. Naʻá ne talamai naʻá ne hokohoko lotua ke foaki ange ʻe he ʻEikí ha ivi mo ha tataki fakalaumālie feʻunga ke ne ʻohake ʻaki ʻene fānaú ʻi he maama, moʻoni mo e mālohinga ʻo e ongoongoleleí.

ʻOku nofo toko taha e fefine ʻe tahá ʻi ha kiʻi fale siʻisiʻi he fungavaka fika 80 ʻo ha fale ʻi Hongo Kongo. ʻOkú ne fepaki mo ha ngaahi faingataʻa fakaesino ka ʻokú ne fiefia heʻene tauʻatāiná. Ko ia pē hono fāmilí ʻoku kau ki he Siasí. ʻOku fokotuʻu ʻi ha funga laupapa ʻene ngaahi folofolá, tohi lēsoni Fineʻofá mo ha ʻū tohi kehe ʻa e Siasí. Kuó ne faʻufaʻu ha nofoʻanga ʻoku fonu Laumālie ʻi hono ʻapí peá ne hoko ko ha maama ki he tokotaha kotoa pē ʻi hono koló.

Fakatokangá

ʻOku mau ʻiloʻi ʻoku nofo ha kau fafine tokolahi ʻi ha ngaahi tūkunga fakamālohi pe fakatuʻutāmaki. ʻOku fiekaia maʻu pē ha niʻihi pea pau ke lototoʻa fakaʻaho ha niʻihi ke hoko atu ʻenau tuí neongo ʻa e loto mamahí mo hono lavakiʻi kinautolu ʻe he niʻihi kehé. Koeʻuhí ʻoku tau moʻui he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e māmaní, ʻoku hā mai mei he feituʻu kotoa pē ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e faingataʻaʻiá. ʻOku hulu fau e ngaahi talatupuʻa mo e maʻuhala fekauʻaki mo e mālohinga, taumuʻa mo e tuʻunga ʻo e kau fafine Siasí. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he ngaahi talatupuʻa tuʻuloá ʻoku siʻi ange hotau mahuʻingá ʻi he houʻeiki tangatá, ʻoku tau angalelei ka ʻoku tau taʻeʻilo, pea neongo pe ko e hā te tau faí, he ʻikai pē ke tau feʻunga ke tali lelei kitautolu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. Hangē ko e lea ʻa e ʻAposetolo ko Pitá, ʻe “ʻiate kimoutolu ʻa e kau akonaki loi, ʻa kinautolu ʻe ʻomi fakafūfū ʻa e ngaahi hē fakamalaʻiá, ʻo fakafisiʻi ʻa e ʻEikí naʻá ne fakatau ʻa kinautolú.”1

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e meʻa ʻoku hokó:

“He vakai, ʻi he ʻaho ko iá te ne [Sētane] tekelili ʻi he loto ʻo e fānau ʻa e tangatá, pea ueʻi hake ʻa kinautolu ke nau ʻita ki he meʻa ʻoku leleí.

Pea te ne fakafiemālieʻi ʻa e loto ʻo e niʻihi kehé, pea kākaaʻi fakaoloolo ʻa kinautolu ke nau fiemālie fakakakano pea nau pehē: ʻOku lelei ʻa e meʻa kotoa pē ʻi Saione; ʻio ʻoku tuʻumālie ʻa Saione, ʻoku lelei ʻa e meʻa kotoa pē,—pea ʻoku kākaaʻi peheʻi ʻe he tēvoló ʻa honau laumālié, pea tataki fakaoloolo hifo ʻa kinautolu ki heli.

“Pea vakai, ʻokú ne tohoakiʻi atu ʻa e niʻihi kehé ʻi heʻene fakahekehekeʻi ʻa e niʻihi kehé, mo tala kiate kinautolu ʻoku ʻikai ha heli; pea ʻokú ne pehē kiate kinautolu: ʻOku ʻikai ko e tēvolo au, he ʻoku ʻikai ha taha pehē—pea ʻoku pehē ʻene fanafana ʻi honau telingá, kae ʻoua kuó ne puke ʻa kinautolu ʻaki ʻa ʻene ngaahi sēini fakamanavahē.”2

ʻI ha māmani ʻo e kumi totonú, fakatonuhiaʻí, taʻemahuʻingaʻiá, mo e fakatauvelé, ko e ngaahi ʻofefine ko ē ʻo e ʻOtuá ʻa ē ʻoku ʻikai ke nau tokanga, lotua, mo maʻu e ueʻi fakalaumālié, ʻoku fakautuutu ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e hoko ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he folofolá ko e “kau fafine fakavalevalé”3 ʻa ia ʻoku nau hū ki ha “ngaahi ʻotua kehe.”4 Ko e fakamamahí, he ʻoku tui ange e kau fafine tokolahi ki he talatupuʻá ʻo lahi ange ʻi he moʻoní, ko e ola ia ʻo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí mo e ngaahi tokāteline hala manakoa ʻo e māmaní. ʻOku hā ʻa e ʻikai ke nau fenāpasi mo e palani ʻa e ʻOtuá, he ngaahi fakatotolo ko e tokolahi ʻoku ʻikai ke nau fakahoko e ngaahi meʻa mahuʻinga hangē ko e lotú mo e lau folofolá. Kuo folofola tonu ʻa e ʻEikí ko e kuongá ni ko ha “ʻaho ʻeni ʻo e fakatokanga, pea ʻikai ko ha ʻaho ʻo e ngaahi lea lahi.”5

Naʻe Fokotuʻu e Fineʻofá Ko ha Maluʻanga mo e Hūfangaʻanga

Ne fakamafaiʻi ʻe he ʻOtuá e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke ne fokotuʻutuʻu e kau fafine ʻo e Siasí, ke lava ʻo tokangaʻi, akonekina mo tataki fakalaumālie ai Hono ngaahi ʻofefiné ʻi he kuonga faingataʻa ko ʻení. ʻOku ui e kautaha ko ʻeni kuo fili fakalangi mo tataki ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ko e Fineʻofá.

Ko e taumuʻa ʻo e Fineʻofá ke teuteuʻi e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá ki he ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá ʻi heʻenau fakatupulaki ʻa e tuí mo e anga-māʻoniʻoni fakatāutahá, fakamālohia e fāmilí mo e ʻapí pea fekumi ʻo tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá.

ʻOku fakamaʻalaʻala mai ʻe he Fineʻofá ʻetau ngāué mo fakatahaʻi kitautolu ko e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻoku taukaveʻi ʻEne palaní. ʻI he kuonga ko ʻeni ʻo e maʻuhalá, puputuʻú mo e tohoakí, ʻoku hoko e Fineʻofá ko ha kāpasa mo ha tataki ke ne akoʻi e moʻoní ki he kau fafine faivelengá. ʻOku fekumi e kau fafine angatonú he ʻahó ni ke maʻu ha fakahā fakafoʻituitui ke matuʻuaki ʻaki e tohoakí, fakafepakiʻi ʻaki e koví mo e fakaʻauha fakalaumālié pea mo mavahe hake mei he fakatamaki fakatāutahá ʻaki hono fakatupulaki ʻenau tuí, fakamālohia e fāmilí pea mo tokoni ki he niʻihi kehé.

Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá

Kuo lotua, ʻaukai, fakalaulauloto, mo faleʻi kitautolu ʻe heʻetau kau palesitenisií, mo e kau palōfitá, kau tangata kikite mo maʻu fakahaá ke tau ʻilo e meʻa ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau faí ke tokoniʻi Hono ngaahi ʻofefiné ke mālohi ʻi he fehangahangai mo e “fakatuʻutāmaki ʻa ia ʻe hoko mai ki he kakai ʻo e māmaní.”6 Kuo ʻomi e talí ʻoku totonu ke ʻiloʻi mo ako e kau fafine ʻo e Siasí mei he hisitōlia ʻo e Fineʻofá. ʻOku fakamālohia ʻa e fakavaʻe ʻoku ʻiloʻi ʻaki kitautolú pea mo e mahuʻinga ʻo e kau fafine faivelengá, ʻe hono ʻiloʻi e hisitōlia ʻo e fineʻofá.

ʻIkai ngata aí, ʻoku kei fakakakato pea ʻe maʻu atu ke tau fakaʻaongaʻi he taʻu foʻoú, ha hisitōlia ʻo e Fineʻofa ʻo e Siasí. ʻI heʻetau ʻamanaki atu ki hení, ʻoku lahi ai e tokanga ʻoku fai ki he hisitōlia ʻo e Fineʻofá ʻo hangē ko e peesi ʻa e faiako ʻaʻahí ʻi he Liahona. Kuo hoko ʻa hono teuteuʻi ʻo e hisitōliá ko ha aʻusia fakalaumālie mo ha fakahā.

ʻI heʻetau ako ki he hisitōlia ʻo e Fineʻofá, kuo tau ʻilo ai ne vīsone mo fakataumuʻa ʻa e ʻEikí ke ʻoua naʻa hoko e Fineʻofá ko ha fakataha fakatupu fiemohea pē he Sāpaté. Naʻá Ne tokaimaʻananga ki ha meʻa ʻoku maʻongoʻonga ange mei haʻanau hoko pē ko ha kautaha ʻa e houʻeiki fafiné pe kulupu fakafiefia makehé.

Naʻá Ne fakataumuʻa ke tokoni ʻa e Fineʻofá ke langaki hake Hono kakaí mo teuteuʻi kinautolu ki he ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé. Naʻá Ne fokotuʻu e kautahá ni ke ngāue ai Hono ngaahi ʻofefiné ke fenāpasi mo ʻEne ngāué pea ke nau tokoni ʻi hono langa Hono puleʻangá mo fakamālohia e ngaahi ʻapi ʻo Saioné.

ʻOku Akoʻi Mai ʻe he Hisitōliá Ko hai Kitautolu

ʻOku tau ako hotau hisitōliá ke tau ʻiloʻi ai kitautolu. ʻOku ʻi ai ha kau fafine lelei he funga ʻo e māmaní ʻoku nau vivili ke ʻiloʻi pe ko hai kinautolu, fakamahuʻingaʻi kinautolu pea mo honau mahuʻingá. ʻOku hanga ʻe hono ako mo fakahoko e hisitōlia ʻo e Fineʻofá ʻo ʻomi ha fakaʻuhinga mo e fakamatala fekauʻaki mo kitautolu ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga mo e kau muimui ʻo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku hoko ʻetau faivelengá mo ʻetau tokoní ko ha ngaahi fakaʻilonga ʻo ʻetau uluí mo e tukupā ke manatu mo muimui kiate Iá. ʻI he kamataʻanga ʻo e fakafoki mai ʻa Hono Siasí ʻi Siulai ʻo e 1830, naʻe fili ai ʻe he ʻEikí ʻa e fuofua taki fefiné mo Ne fakahā kiate ia, “Tokanga ki he leʻo ʻo e ʻEiki ko ho ʻOtuá, ka u lea kiate koe, ʻe ʻEma Sāmita, ko hoku ʻofefine; he ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate koe, ko kinautolu kotoa pē ʻoku tali ʻa ʻeku ongoongoleleí ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻa kinautolu ʻi hoku puleʻangá.”7

ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he hisitōlia ʻo e Fineʻofá ʻoku ʻafioʻi ʻe he Tamai Hēvaní Hono ngaahi ʻofefiné. ʻOkú Ne ʻofeina kinautolu mo ʻoange hanau fatongia pau, pea kuó Ne folofola mai mo tataki kinautolu ʻi honau misiona he matelié. ʻIkai ngata aí, ʻoku langaki hake mo fakamahino ʻe he hisitōlia ʻo e Fineʻofá ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai e houʻeiki fafiné mo fakahaaʻi ʻenau founga ngāue fakataha mo e kau taki lakanga fakataulaʻeiki faivelengá.

ʻOku Akoʻi Mai ʻe he Hisitōliá e Meʻa ke Tau Faí

ʻOku tau ako hotau hisitōliá ke ʻilo ai e meʻa ke tau faí. ʻOku tau ako mei hotau hisitōliá ʻe founga ke teuteu ai ki he ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá. Kuo fatongiaʻaki maʻu pē ʻe he houalotu Fineʻofá ʻa hono fokotuʻutuʻu e ivi ʻo e kau fafine ʻi he uōtí mo e ngaahi kolo ʻo Saioné. ʻOku fakafou ʻi he ngaahi fakataha ʻa e Fineʻofá, ngāue ʻa e faiako ʻaʻahí mo ʻena fetākinimá, ʻa hono akonekina, tokangaʻi mo tataki fakalaumālie e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻi honau ngafa ʻi he ngāue mo e puleʻanga ʻo e ʻEikí. ʻOku vaheʻi e kau palesiteni Fineʻofa ʻo e uōtí mo e koló ke tataki e ngāue ko iá.

ʻI ha fakataha peheni he taʻu ʻe taha kuohilí, naʻe fanongonongo ai ha ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e ngaahi fakataha ʻa e Fineʻofá. ʻOku mau fiefia ke lipooti atu kuo tali lelei ʻe he kau palesitenisī mo ha kau fafine tokolahi ʻo e Fineʻofá he ngaahi uōtí mo e kolo he funga māmaní, ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ko iá mo e laumālie ʻoku ʻomi aí. Ko ha meʻa fakafiefia ke mamata ki he ivi foʻou ʻoku hā mei he taumuʻa mo e ngāue fakahisitōlia ʻo e Fineʻofá. Kuo mau mātā foki e tupulaki ʻo e anga fakaʻeiʻeikí, ʻiloʻi kitá mo e mahuʻinga ʻo e Fineʻofá ʻi hono ui pe fanongonongo e ngaahi fakataha kotoa ʻa e Fineʻofá ʻi he tuʻunga lolotongá—, ko e ngaahi fakataha ʻa e Fineʻofá. ʻOku mau mātā ha tupulaki ʻi he tuí mo e angatonu fakatāutahá, ʻi hono fakamālohia ʻo e fāmilí mo e ʻapí pea mo ha tokoni lahi ange ʻoku fai ʻe he kau Fineʻofá ʻi hono fakahoko totonu e ngaahi fakataha ʻa e Fineʻofá. Ko e ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē fekauʻaki mo e ngaahi fakataha, faiako ʻaʻahi mo e ngāue kehe ʻa e Fineʻofá, ʻoku fakavaʻe ia ʻi he hisitōlia ʻo e Fineʻofá pea fakangofua ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí.

Kuo fatongia ʻaki maʻu pē ʻe he Fineʻofá ke kau atu ki he ngāue ʻo e fakamoʻuí. Talu mei he kamataʻanga ʻo e Siasi kuo toe fakafoki maí, mo e ʻuluaki ʻi ai, ʻalu fakamuimuitaha pea mo tokoni maʻu pē ʻa e kau fafiné ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko fakaʻahó. ʻOku ʻalu atu e kau fafiné mei he Fineʻofá ʻo ngāue ʻi he Palaimelí, Kau Finemuí, Lautohi Faka-Sāpaté mo e ngaahi tafaʻaki kehé pea ʻoku nau hoko ko ha fakaʻilonga ʻo e māmá mo e angamaʻá ki he toʻu tangata kei tupu haké. ʻOku hanga ʻe he tokoni fakatāutahá ʻo langaki hake ʻa e fefine taki taha pea fakatupu ʻe he tokoni fakataha ʻoku fai ʻe ha kau fafine ʻe laui milioná, ha mālohi lahi ʻo e tuí ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻOku hā he hisitōliá ko e talu mei hono Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí mo e takimuʻa e kau fafiné ʻi hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí pea kuo hokohoko atu ʻenau fai ʻení ʻi heʻenau ngāue fakafaifekaú, teuteuʻi e kau finemuí mo e talavoú ke ngāue fakafaifekaú, fakaafeʻi honau kaungāmeʻá, kaungāʻapí mo e fāmilí ke nau ʻinasi he ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. ʻOku tau ako foki mei he hisitōliá naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ngaahi fakataha ʻa e Fineʻofá ke fakahinohinoʻi e kau fafiné ʻi heʻenau teuteu atu ki he temipalé. ʻOku kei hokohoko atu pē he ʻahó ni e kau ʻa e hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé he ngaahi tefitoʻi tufakanga ʻo e Fineʻofá.

ʻOku tokoniʻi e kau fafiné ʻe heʻetau ʻilo ki hotau taumuʻa fakahisitōliá ke nau ako ke fakamuʻomuʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingá ke “ʻoua naʻa ʻoatu ha paʻanga ki he meʻa ʻa ia ʻoku taʻe-ʻaongá, pe ko [ʻenau] ngāué ke fetongiʻaki ʻa e meʻa ʻa ia ʻoku ʻikai fakafiemālié.”8 Kuo maʻu maʻu pē ʻe he Fineʻofá ʻa e fatongia ʻo hangē ko ia ne akonekina ʻe he ʻAposetolo ko Paulá—ke akoʻi ki he kau finemuí ke anga fakapotopoto, fakaʻutoʻuta lelei mo angamaʻa mo akonekina ʻa kinautolu ʻoku malí ke ʻofa honau ngaahi husepānití, ʻofa heʻenau fānaú, mo fakamālohia honau ngaahi ʻapí.9 ʻOku akonekina kitautolu ʻe he hisitōlia ʻo e Fineʻofá ke tau tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻa ia te nau fakahaofi mo fakahaohaoaʻi kitautolú mo e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke tau hoko ai ʻo fakafalala fakatāutaha pē kiate kitautolú mo ʻaonga ʻi he puleʻanga ʻo e ʻEikí.

Kuo hoko maʻu pē ko ha kaveinga tuʻuloa ʻi hotau hisitōliá, ko e kau fafine ko ia ʻoku nau fakaʻaongaʻi e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku nau ngāue ʻi he tataki fakalaumālie ʻa e ʻEikí mo maʻu ha fakahā ki honau fatongiá ʻi heʻenau moʻuí.

ʻOku Fakatahaʻi ʻe he Hisitōliá e Kau Fafine Faivelengá

ʻOku tau ako hotau hisitōliá he ʻoku faaitaha ai e kau fafine faivelengá. Ko e hisitōlia ʻo e Fineʻofá ko ha talanoa fonu Laumālie ia ʻo ha kau fafine toʻa, faivelenga mo taʻeueʻia. ʻI he hoko e Fineʻofá ko e konga ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí kuo toe fakafoki maí, ʻoku lava ke ʻiloa ai kinautolu ʻi ha puleʻanga ʻe 170 tupu. ʻE lava ke foaki ki he fefine matuʻotuʻa kotoa pē ʻi māmani he Siasi ʻo e ʻEikí ha ngaahi fatongia mamafa mo mahuʻinga.

ʻOku ako e fānau fefine mo e kau finemui ʻi he Siasí ke fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ʻi he polokalama Tui ki he ʻOtuá mo e Fakalakalaka Fakatāutahá, ke tukutaha ai ʻenau tokangá ʻi he temipalé mo honau fatongia he kahaʻú. ʻOku hokohoko atu ʻenau fakalakalaka he Fineʻofá ki he ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé mo e moʻui taʻengatá ʻaki hono fakatupulaki ʻenau tuí mo e angatonu fakatāutahá, fakamālohia ʻo e fāmilí mo e ʻapí pea mo fekumi ʻo tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. ʻOku ako e kau fafine faivelengá ke fai ʻeni pea ʻoku siʻi ke ʻilolahia pe fakalāngilangiʻi e ngāue ʻoku nau faí. ʻOku hoko iá koeʻuhí ʻoku tupulaki e Fineʻofá ʻi he akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia naʻe folofola ko e taimi ʻoku foaki ai ʻetau koloá (pe feilaulaú) ʻi he fūfūnakí, ʻe fakapaleʻi fakahāhā leva kitautolu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní.10

ʻOku fakafou ʻi he hisitōlia mo e ngāue ʻo e Fineʻofá ʻetau fehokotaki mo ha feohi fakatokoua fakaemāmani lahi, ko ha ngaahi ʻofefine kei talavou, toulekeleka, koloaʻia, masiva, ako pe taʻeako, tāutaha pe ʻosi mali, pea mālohi mo taʻeueʻia ʻo e ʻOtuá.

ʻE Lava ke Tokoni Hono ʻIloʻi e Hisitōliá ke Tau Liliu

ʻOku tau ako hotau hisitōliá he ʻoku tokoni ia ke tau liliu. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai fekauʻaki e mahuʻinga ʻo e hisitōliá ia mo hono ngaahi ʻahó, taimí mo e feituʻú. ʻOku mahuʻingá he ʻokú ne akoʻi mai e ngaahi tefitoʻi moʻoni, ngaahi taumuʻa mo e sīpinga ke tau muimui ki aí mo tau ʻiloʻi ai ko hai kitautolu, meʻa ke tau faí pea mo tau faaitaha ai ʻi hono fakamālohia ʻo e ngaahi ʻapi ʻo Saioné pea langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻE lava ʻe he Fineʻofá he taimi ʻoku fakalele ai ʻi ha founga fakalaumālié, ke ne fetongi ʻa e manavasiʻí, veiveiuá mo e siokitá ʻaki ʻa e tuí, ʻamanaki leleí mo e ʻofa faka-Kalaisí. ʻI heʻetau ʻunuaki ki muʻa e ngāue ʻa e ʻEikí, ʻe hokohoko atu ai pē hono tohi e hisitōlia ʻo e Fineʻofá ʻe he kau fafine faivelenga ʻi he funga ʻo e māmaní. ʻOku fakamālohia ʻe he ʻEikí e Fineʻofá ʻi he lolotongá ni mo teuteuʻi ha kahaʻu nāunauʻia maʻa Hono ngaahi ʻofefiné.

ʻOku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Naʻe toe fakafoki mai ki he māmaní ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ongoongoleleí, ʻa e ongoongo fakafiefia ʻo hotau tupuʻangá mo ʻetau taumuʻá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.