2010–2019
Tuku ke Ulo!
ʻOkatopa 2010


Tuku ke Ulo!

ʻI hotau māmani ʻoku fakautuutu ai e taʻe fai totonú, ʻoku mahuʻinga ke hoko e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻoku fakatefito ʻi he tui fakalotú ko e konga ia ʻo e meʻa ʻoku tau malangaʻi ki he kakaí.

Ne u toki fakafiefiaʻi e hoko hoku ʻaho fāʻeleʻí he māhina kuo ʻosí. Naʻe foaki mai ʻe hoku uaifi ko Melé ha meʻaʻofa ki hoku ʻahó, ko ha CD ʻo ha ngaahi hiva ʻo e ʻamanaki leleí mo e tuí ne hivaʻi ʻe ha fefine hiva ʻiloa Pilitānia ko Viela Lini ʻa ia ne ueʻi ai e loto ʻo ʻene kau fanongó he ngaahi ʻaho faingataʻa ʻo e Tau Lahi Hono Ua ʻa Māmaní.

ʻOku ʻi ai e ʻuhinga ne foaki mai ai kiate au ʻe hoku uaifí e meʻaʻofá ni. Naʻe kamata hono pomu ʻo Lonitoní ʻi Sepitema 1940 ko e ʻaho ia kimuʻa pea fāʻeleʻi aú.1 Naʻe ʻi falemahaki ʻeku faʻeé ʻo fanongo hono fakamafola he letioó hono pomu ʻo Lonitoní, peá ne fakakaukau ke fakahingoa au ki he tangata fakamafola lea ko hono hingoa ʻuluakí ko Quentin.

Ko e taʻu 93 ʻeni ʻo e fefine hiva ko Viela Liní. ʻI he taʻu kuo ʻosí, ne toe tukuange mai ai ʻene ngaahi hiva taimi ʻo e taú pea tuaiekemo ʻene aʻu ki he tumutumu ʻo e ngaahi hiva manakoa taha ʻi Pilitāniá. Ko kimoutolu ʻoku kiʻi matuʻotuʻa angé te mou manatuʻi e ngaahi hiva hangē ko e “The White Cliffs of Dover.”

Ne ʻi ai ha hiva ko e “When the Lights Go on Again (All over the World),” ne ongo moʻoni kiate au. ʻOku ʻomi ʻe he hivá ha fakakaukau ʻe ua—ʻuluakí, ko e ngaahi lea fakakikite ʻa ha tangata falealea Pilitānia ʻoku pehē: “Kuo mate e ngaahi māmá ʻi ʻIulope kotoa. He ʻikai ke toe fakaulo mai ia ʻi hotau taimí;2” pea ko hono uá, ko e ngaahi pomu ne fai he ngaahi kolo ʻo Pilitāniá hangē ko Lonitoní. Naʻe tamateʻi kotoa e māmá ke faingataʻa hono ʻilo ʻe he kau laku pomú e feituʻu ke pomú. Ne tamateʻi e māmá pea tau puipui e ngaahi matapā sioʻatá.

Ne ʻomi ʻe he hivá ha ʻamanaki lelei ʻe toe fakafoki mai e tauʻatāiná pea toe ulo mai e māmá. Ka kiate kitautolu ʻoku mahino ki ai e fatongia ʻo e Fakamoʻuí mo e Maama ʻo Kalaisí3 ʻi he tau he vahaʻa ʻo e koví mo e leleí, ʻoku mahino lelei leva he ʻahó ni e faitatau ʻa e tau ʻa māmani ko iá mo e fakafepaki ki he meʻa ʻoku totonú. ʻOku mei he Maama ʻo Kalaisí ʻa e lava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá “ke ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví.”4

Kuo teʻeki faingofua hono maʻu pe tauhi ʻa e tauʻatāiná mo e māmá. Talu e Tau ʻi he Langí mo e feinga ʻa e ngaahi mālohi ʻo e koví ke fakaʻaongaʻi e founga kotoa pē ʻe ala lavá ke fakaʻauha e tauʻatāiná pea tamateʻi e māmá. ʻOku toe mālohi ange hono ʻohofi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e totonú mo e tauʻatāina fakalotú.

ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku fie maʻu ke fai hotau lelei tahá ke fakatolonga e māmá pea maluʻi hotau ngaahi fāmilí mo e ngaahi koló mei hono ʻohofi ʻo e moʻoní mo e tauʻatāina fakalotú.

Maluʻi e Fāmilí

ʻOku fakatuʻutāmaki maʻu pē ki he fāmilí ʻa hono toutou ʻohofi ʻe he mālohi ʻo e koví mei he tafaʻaki kotoa pē. Ko hotau tefitoʻi fatongiá ke kumi ki he māmá mo e moʻoní, pea ʻoku totonu ke tau poto ʻi hono maluʻi hotau ngaahi ʻapí mei he kovi ʻo e māmaní he te ne fakaʻauha e tupulaki mo e fakalakalaka fakalaumālié. Ko e ponokalafí ko ha meʻatau ʻokú ne fakaʻauha e angamaʻá. Ko hono mālohí ʻoku takimuʻa ia ʻi hono fakaʻauha e ngaahi tuʻunga moʻui fakaeangamaʻá. ʻOku ʻi ai e ngaahi polokalama TV mo e ʻinitaneti ʻoku fakatuʻutāmaki. ʻOku toʻo ʻe he ngaahi mālohi fakatēvoló ni e māmá mo e ʻamanakí mei he māmaní. ʻOku fakautuutu e tuʻunga ʻo e holo fakalaumālié.5 Kapau he ʻikai ke tau fakaʻauha e koví mei hotau ʻapí mo ʻetau moʻuí, ʻoua naʻa fai ha ofo ʻi ha hoko ha ngaahi fakatamaki te ne veuki ai e nonga ʻa ia ko e pale ʻo e moʻui māʻoniʻoní. Ko hotau ngafá ke ʻi māmaní kae ʻikai ʻo māmani.

Tānaki atu ki aí, ʻoku fie maʻu ke mātuʻaki hiki ʻetau faivelenga ʻi heʻetau tui fakalotu ʻi ʻapí. ʻOku mahuʻinga ʻa e efiafi fakafāmili ‘i ‘api fakauiké, lotu fakafāmili fakaʻahó mo e ako folofolá. ʻOku fie maʻu ke tau fakafeʻiloaki ki hotau ʻapí e ngaahi mītia “māʻoniʻoni, fakaʻofoʻofa, pe ongoongolelei pe feʻunga mo hono vikivikiʻí.”6 Kapau te tau ngaohi hotau ʻapí ko ha feituʻu māʻoniʻoni ke maluʻi ai kitautolu mei he koví, ʻe maluʻi kitautolu mei he ngaahi nunuʻa kovi kuo ʻosi kikiteʻi ʻe he folofolá.

Maluʻi e Koló

Makehe mei hono maluʻi hotau fāmili tonú, ʻoku totonu ke tau hoko ko ha maʻuʻanga maama ki hono maluʻi hotau koló. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē, “Tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá he ʻao ʻo e kakaí, koeʻuhí ke nau mamata ki hoʻomou ngāue leleí, pea fakamālōʻia hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí.”7

Kuo ʻosi fakamatalaʻi hotau ʻahó “ko ha taimi ʻo e tuʻumālie mo e kuonga ʻo e veiveiuá.”8 ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono fakafehuʻia e tefitoʻi tui ki he ivi mo e mālohi ʻo e ʻOtuá, ka ʻoku toe fakasiʻia foki. ʻE anga fēfē haʻatau fakaʻaiʻai e ngaahi ʻulungāanga mahuʻingá ʻi ha founga ʻe ongo atu ai ki he kau taʻe tuí mo e niʻihi ʻoku ʻikai te nau tokanga ki aí ke holoki e fetāʻakí mo e koví?

Ko e fehuʻi mahuʻinga ʻaupito ʻeni. Fakakaukau ki he palōfita ko Molomona mo ʻene mamahí ʻi heʻene pehē, “Kuo fēfē nai ʻa hoʻomou liʻaki ʻa e Sīsū ko iá,ʻa ia naʻe tuʻu mo e ongo toʻukupu ʻoku mafao mai ke tali ʻa kimoutolú!”9 Naʻe tonu pē e mamahi ia ʻa Molomoná pea naʻe tuku ki hono foha ko Molonaí ke ne fakamatalaʻi ʻa e “talanoa fakamamahi ʻo e fakaʻauha ʻo [hono] kakaí.”10

ʻOku ou maʻu e ʻamanaki leleí mei heʻeku ngaahi aʻusia fakatāutaha ʻo e moʻuí mo e fengāueʻaki mo e kakai kehekehe ʻi māmaní. ʻOku ou tui ʻe tolonga e māmá mo e moʻoní ʻi hotau kuongá. ʻI he ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻoku tokolahi ha kakai ʻoku nau hū ki he ʻOtuá pea taliui kiate Ia ʻi heʻenau angafaí. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau tui ʻoku ʻi ai ha fakaakeake fakamāmani lahi ʻo e tuí.11 ʻI heʻemau hoko ko e kau taki ʻo e Siasí kuo mau faʻa fakataha mo ha kau taki ʻo e ngaahi tui fakalotu kehé pea ʻilo ʻoku faitatau ʻi ha fakavaʻe mahuʻinga ʻoku fakalaka atu ia he ngaahi faikehekehe ʻo e tui fakalotú pea fakatahaʻi ai kitautolu ʻi heʻetau fakaʻamu ki ha sosaieti ʻoku lelei angé.

ʻOku tokolahi ha kakai ʻoku nau kei fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga fakaeangamaʻá. Kae ʻoua naʻa maʻuhala ai: he ʻoku toe lahi pē mo e kakai ia ʻoku nau feinga tūkuingata ke fakaʻauha fakatouʻosi e tuí mo ha faʻahinga tākiekina fakalotu ʻi he sosaietí. ʻOku ʻi ai ha kakai kovi ʻoku nau ngāue ʻaki, puleʻi, pea fakaʻauha e sosaietí ʻaki e faitoʻo kona tapú, ponokalafí, ngaohi kovia fakasekisualé, kaihaʻa tangatá, kaihaʻá mo e ngaahi ngāue taʻe faitotonú. Ko e mālohi mo e tākiekina ʻa e kakaí ni ʻoku fuʻu mālohi neongo ʻenau tokosiʻí.

ʻOku hokohoko atu pē ʻa e tau he vahaʻa ʻo e kakai tuí mo kinautolu ʻoku feinga ke toʻo e lotú mo e ʻOtuá mei he moʻui ʻa e kakaí.12 ʻOku tokolahi ha kau taki he ʻahó ni ʻoku nau fakaʻikaiʻi e fakakaukau mahuʻinga ʻa e māmaní ʻoku fakatefito he ngaahi moʻoni faka-Kalisitiané pe faka-Siú. ʻOku nau pehē ʻoku ʻikai ha faʻahinga taumuʻa ia ki he meʻa ʻoku totonú.13 ʻOku nau tui ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻatā ha ngaahi taumuʻa fakalotu ia.14

Neongo iá, ʻoku kei tokolahi pē ha kakai ʻoku fai lelei mo angatonu. Ko e Maama ʻo Kalaisí ʻokú ne tataki honau konisēnisí, ʻoku kehe pē ia mei he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku tau ʻilo mei he folofolá ko e Maama ʻa Kalaisí ko e “Laumālie [ko ia] ʻokú ne foaki maama ki he tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní.”15 ʻOku foaki mai ʻa e māmá ni “koeʻuhí ko e lelei ʻa māmani kotoa pē.”16 Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ko ha “maʻuʻanga fakahinohino fakalaumālie ia ʻe taha, ʻa ia ʻoku maʻu ʻe kitautolu hono kotoa mo e toenga ʻo e kakai ʻi māmaní.”17 Ko e ʻuhinga ia ʻoku ʻikai tali ai ʻe he kakai tokolahi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa mahuʻingá ni neongo hono moʻoni fakalotú ka ʻoku ʻikai ke nau teitei loto ke poupouʻi. ʻI heʻetau lau ʻia Mōsaia he Tohi ʻa Molomoná, “ʻoku ʻikai ko ha meʻa maheni ʻene hoko ke fie maʻu ʻe he leʻo ʻo e kakaí ha meʻa ʻoku fehangahangai mo e meʻa ʻoku totonú; ka ʻoku lahi ʻa e fie maʻu ʻe he konga siʻi ange ʻo e kakaí ha meʻa ʻoku taʻetotonú.” Naʻe fakatokanga mai ʻa Mōsaia “pea ʻo ka hoko ʻa e taimi ʻa ia ʻe fili ai ʻe he leʻo ʻo e kakaí ʻa e angahalá, ko e taimi ia ʻe toki tō ai kiate kimoutolu ʻa e ngaahi tautea ʻa e ʻOtuá.”18

ʻI hotau māmani ʻoku fakautuutu ai e taʻe fai totonú, ʻoku mahuʻinga ke hoko e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻoku fakatefito ʻi he tui fakalotú ko e konga ia ʻo e meʻa ʻoku malangaʻi ki he kakaí. ʻOku totonu ke ʻoange ha faingamālie ki he kakaí ke nau kau hono tālangaʻi e ngaahi meʻa ʻoku fakatefito he tui fakalotú. ʻOku lahi e ngaahi fonua ʻoku ʻikai fakaʻatā ʻe he laó ke fai hano aleaʻi e ngaahi meʻa fakalotú, ka ʻoku ʻikai totonu ke tukunoaʻi.19

Ko e tui fakalotú ko ha maʻuʻanga maama, ʻilo, mo e poto pea kau lelei ki he sosaietí ʻi ha founga fakaofo kapau ʻe talangofua ki he anga totonú koeʻuhí he te nau fie taliui ki he ʻOtuá.20

ʻOku ʻi ai ha tefitoʻi moʻoni fakalotu ʻe ua te ne fakatātaaʻi atu e meʻá ni.

ʻUlungāanga Faitotonu ʻOku Fakatupu ʻe he Taliui ki he ʻOtuá

ʻOku kamata ʻaki e tefito ʻo e tui hono hongofulu mā tolú ʻa e, “ʻOku mau tui ʻoku totonu ke faitotonu.” Ko e faitotonú ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e tui fakalotú pea ko e taha ia ʻo e ngaahi fono tefito ʻa e ʻOtuá.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuohilí lolotonga ʻeku kei loea ʻi Kalefōniá, ne haʻu haku kaungāmeʻa ne u faʻa loea maʻana pea ʻoku ʻikai ke tau tui fakalotu tatau ʻo ne vēkeveke ke fakaʻaliʻali mai ha tohi naʻá ne maʻu mei he taha ʻo e kau pīsope ʻo e Siasí ʻi ha uōti ofi mai. Naʻe tohi ʻa e pīsopé ne ʻi ai ha mēmipa naʻe ngāue kimuʻa ki hoku kaungāmeá, naʻá ne ʻave ha koloa mei he feituʻu ne ngāue aí ʻo ne tala ʻoku sai pē ia he ko e koloa ne hulu. Kae hili ʻene hoko ko ha mēmipa angatonu ʻo e Siasí pea feinga ke muimui ʻia Sīsū Kalaisí, naʻá ne ʻilo naʻe hala e meʻa naʻá ne faí. Ne faʻo ʻi he tohí ha paʻanga mei he tangatá ke totongi e koloa naʻá ne ʻavé pea pehē foki ki he totongi tupú. Naʻe fakafiefia ki hoku kaungāmeʻá ʻa e lava ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku ʻikai totongí ʻo tokoniʻi e tangatá ni ʻi heʻene feinga ke fakalelei mo e ʻOtuá.

Fakakaukau ki he maama mo e moʻoni ʻoku maʻu mei he mahuʻinga ʻo e faitotonú ʻa ia ʻoku fakatefito he tui faka-Kalisitiané pe faka-Siú. Fakakaukau ki he mālohi ʻo ha sosaieti kapau he ʻikai kākā e toʻu tupú he ʻapiakó, faitotonu e kakai lalahí he ngāueʻangá pea tauhi totonu ʻenau ngaahi fakapapau ʻo e malí. Ko e tefito ʻo e fakakaukau ki he faitotonú ʻoku fakatefito ia he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku fakamahuʻingaʻi e faitotonú ʻe he ngaahi tui kehé mo e ngaahi tohi fakahisitōliá. Naʻe pehē ʻe ha tangata faʻu maau ko Lōpeti Paane, “Ko e tangata faitotonú, ko e fakatupu maʻongoʻonga taha ia ʻa e ʻOtuá.”21 ʻOku ongoʻi ʻe he kakai tuí ʻoku nau taliui ki he ʻOtuá ʻi he meʻa kotoa pē, ko ʻenau faitotonú. Ko e ʻuhinga ia ne fakatomala ai e tangata mei Kalefōniá mei heʻene taʻe faitotonu ne fakahoko kimuʻá.

ʻI ha lea he foaki mataʻitohi he taʻu kuo ʻosí, ne vahevahe ai ʻe Keleitoni Kulisitianiseni, ko ha palōfesa mei Hāvaati pea ko ha taki ʻi he Siasí, ha talanoa moʻoni ki hano kaungāngāue mei ha fonua kehe ne ako ki he temokalatí. Naʻe fakaʻohovale ki he kaungāmeʻa ko ʻení e fuʻu mahuʻinga ʻa e lotú ki he temokalatí. Naʻá ne pehē, ʻi ha sosaieti ʻoku akoʻi kei siʻi ai e tangataʻi fonuá ke taliui ki he ʻOtuá ʻi he faitotonú mo e angatonú, te nau talangofua ki he lao mo e tuʻutuʻuni ʻo e ngaahi moʻoni fakatemokalatí neongo ʻoku ʻikai fakamālohiʻi. ʻI he ngaahi sosaieti ʻoku ʻikai fakahoko ai ení, he ʻikai pē ke tokolahi feʻunga e kau polisí ia ki hono fakamālohia e faitotonú.22

ʻOku mahino ‘e hoko ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga fakaeangamaʻá, ʻi heʻene fekauʻaki mo e faitotonú, ko ha meʻa mahuʻinga ʻi hono fokotuʻu e māmá mo e moʻoní pea fakatupulaki e sosaietí pea ʻoku totonu ke fakamahuʻingaʻi ia ʻe kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu e tuí.

Lau e Fānau Kotoa ʻa e ʻOtuá ko e Kāinga

Ko e fakatātā hono ua ki he founga ʻe kau lelei ai e tui fakalotú ki he sosaietí pea ʻave e māmá ki he māmaní, ko e fatongia ʻo e tui fakalotú ke lau kotoa e fānau ʻa e ʻOtuá ko e kāinga.

ʻI he senituli ʻe ua kuohilí ne lahi ha ngaahi kautaha fakalotu ne nau takimuʻa hono fakahaofi mo tokoniʻi ʻa kinautolu ne fakamamahiʻí koeʻuhi he naʻe tui honau kāingalotú naʻe ngaohi ʻa e taha kotoa pē ʻi he ʻīmisi mo e tatau ʻo e ʻOtuá.23 Ko ha sīpinga lelei ʻa Viliami Uilipafoosi, ko ha tangata falealea Pilitānia naʻá ne takimuʻa ʻi hono fakahalaʻi e puke fakamālohi ʻo fakatau atu e kau pōpulá ʻi Pilitānia Lahi.24 ʻOku fakamatalaʻi ʻe he himi fakaʻofa ko e “Amazing Grace,” pea mo e faiva ʻoku hingoa tatau pē mo ia, ʻa e ongo ne maʻu ʻi he konga kimuʻa ʻo e ngaahi taʻu 1800 mo e ngāue lototoʻa naʻá ne faí. Ne kau e ngāue taʻe tuku ʻa Uilipafōsí he ngaahi fuofua sitepu ki hono taʻofi e faʻahinga ngāue fakamamahi, fakamālohi, taʻe ʻofa, mo taʻe totonu ko ʻení. Naʻá ne kau fakataha ʻi he ngāué ni mo ha kau taki kehe, ʻi hono fulihi e fakakaukau ʻa e kakaí. Naʻá ne tui ʻoku totonu ke fakatefito e akó mo e puleʻangá he meʻa ʻoku totonú.25 “Naʻá ne … moʻui ʻaki e meʻa ne tui ki aí, ki he tupulaki fakaeangamaʻá mo fakalaumālié, ʻo tatau ai pē pe ko hono maluʻi e faʻunga ʻo e nofo-malí, pe fakafepakiʻi e fefakatauʻaki ʻo e pōpulá pe ko hono taukaveʻi ʻo e ʻAho Sāpaté.”26 Naʻá ne tokoni ʻaki e kotoa hono iví ke fakatahatahaʻi e kau taki fakalotu mo fakasōsiale ʻo e fonuá ke nau fakafepakiʻi fakafonua ʻa e koví.27

ʻI he kamata mai hotau Siasí, ko e tokolahi taha ʻo e kāingalotú naʻa nau fakafepakiʻi e nofo pōpulá.28 Ko ha ʻuhinga mahuʻinga ʻeni, fakataha mo ʻetau tui fakalotú, ki heʻenau fepaki mo e fakamamahí mo e kau fakatangá ʻo aʻu ki he tuʻutuʻuni ʻa Kōvana Poakesi ʻo Mīsulí ke fakaʻauha kinautolú.29 ʻI he 1833 ne maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ha fakahā ʻo pehē, “ʻOku ʻikai totonu ke pōpula ha tangata ki ha tokotaha kehe.”30 ʻOku mahuʻinga ki heʻetau tokāteliné ʻa e tukupā ke tauʻatāina e lotú pea lau e kakai kotoa pē ko e foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

Ko e ongo sīpinga ʻeni ʻo e hoko ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku fakatefito he tuí ko e fakavaʻe ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe mohu tāpuekina ai e sosaietí. ʻOku nau lahi fau. ʻOku totonu ke tau kau fakataha ʻi hono poupouʻi e kakai lelei mo angatonú ke tokoni ki hono toe fokotuʻu e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻoku totonú ʻa ia ʻe tāpuekina kotoa ai e koló.

Tuku ke u fakamahino atu ʻoku totonu ke ongoʻi ʻa e leʻo kotoa pē ʻi he puleʻangá. Pea ʻoku ʻikai totonu ke taʻofi e ngaahi fakakaukau fakalotú mo fakaʻatamaí. Ko ia ai, ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻamanaki ʻe tali lelei pe tuʻunga māʻolunga e ngaahi meʻá ni neongo naʻe tupu mei he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalotú. Ka ʻoku mahino ko e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko iá ʻoku totonu ke toe vakaiʻi ʻi honau tuʻunga leleí.

‘E lava ke hoko ‘a e fakavaʻe ko ia ʻetau tokāteline ki he totonú ko ha sīpinga lelei ki he māmaní pea ko ha mālohi ke ne fakatahatahaʻi ʻa e totonú mo e tui kia Sīsū Kalaisí. ʻOku totonu ke tau maluʻi hotau fāmilí pea kau fakataha mo e kakai lelei kotoa, he takimuʻa ʻi hono fai e meʻa kotoa te tau lavá ke maluʻi ʻaki ʻa e māmá, ʻamanaki leleí, mo e tōʻonga ʻoku totonu ʻi hotau ngaahi koló.

Kapau te tau fakatou moʻui pea talaatu e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, te tau muimui leva kia Sīsū Kalaisi ko e maama moʻoni ʻo e māmaní. Te tau lava ke hoko ko ha mālohi ki he māʻoniʻoní ʻi he teu ki he Hāʻele ʻAnga Ua mai hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui, ko Sīsū Kalaisí. ʻOku tau hanganaki atu ki he ʻaho fakaʻofoʻofa ko iá ko e taimi ʻe “tauʻatāina ai e lotó ʻo hiva ʻi he toe ulo mai ʻa e māmá ki māmani kotoa.”31 ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. Vakai, Richard Hough and Denis Richards, The Battle of Britain: The Greatest Air Battle of World War II (1989), 264.

  2. ʻOku pehē ko e lea ne fai ʻe Sir Edward Grey. Vakai, “When the Lights Go On Again (All over the World),” wikipedia.org.

  3. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:11–13. Ko e Maama ʻa Kalaisí ʻa e “maama ʻa ia ʻoku ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻa ia ʻoku foaki ʻa e moʻuí ki he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻa ia ko e fono ʻoku puleʻi ʻaki ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē” (veesi 13). Ki ha mahino lahi ange fekauʻaki mo e Maama ʻo Kalaisí pea mo e kehekehe ʻi he Maama ʻo Kalaisí mo e Laumālie Māʻoniʻoní, vakai, Boyd K. Packer, “Ko e Maama ʻa Kalaisí” Liahona, ʻEpeleli 2005, 8–14.

  4. Molonai 7:19.

  5. Vakai, Jacques Barzun, From Dawn to Decadence: 500 Years of Western Cultural Life (2000), 798.

  6. Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:13.

  7. Mātiu 5:16.

  8. Roger B. Porter, “Seek Ye First the Kingdom of God” (talk given at Cambridge University Ward, Cambridge Massachusetts Stake, Sept. 13, 2009).

  9. Molomona 6:17.

  10. Molomona 8:3.

  11. Vakai, John Micklethwait and Adrian Wooldridge, God Is Back: How the Global Revival of Faith Is Changing the World (2009).

  12. Vakai, Diana Butler Bass, “Peace, Love and Understanding” (review of God Is Back, by John Micklethwait and Adrian Wooldridge), Washington Post National Weekly Edition, Jul. 27–Aug. 2, 2009, 39.

  13. Vakai David D. Kirkpatrick, “The Right Hand of the Fathers,” New York Times Magazine, Dec. 20, 2009, 27.

  14. Vakai Kirkpatrick, “The Right Hand of the Fathers,” 27. Naʻe akoʻi ʻe Robert P. George ko ʻetau maʻu e fakaʻuhinga totonú mo e tauʻatāina ke filí pe ko ʻetau maʻu e taʻe totonú mo e pule fakamālohí.

  15. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:46.

  16. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:48.

  17. Boyd K. Packer, Liahona, ʻEpeleli 2005, 8.

  18. Mōsaia 29:26–27.

  19. Vakai, Margaret Somerville, “Should Religion Influence Policy?” www.themarknews.com/articles/1535-should-religion-influence-policy.

  20. Vakai, Zhao Xiao, “Market Economies with Churches and Market Economies without Churches,” 2002, www.danwei.org/business/churches_and_the_market_econom.php. ʻOku taukaveʻi ʻe he tokotaha Siaina ngāue fakapuleʻanga ʻi he tuʻunga fakaʻēkonomiká ʻoku fie maʻu ha fakamālohia fakaeangamaʻa ke taʻofi e kakaí mei he loí mo hono fakalaveaʻi e niʻihi kehé.

  21. “The Cotter’s Saturday Night,” ʻi he Poems by Robert Burns (1811), 191.

  22. Vakai, Clayton M. Christensen, “The Importance of Asking the Right Questions” (commencement speech, Southern New Hampshire University, Manchester, N.H., May 16, 2009).

  23. Vakai, Sēnesi 1:26.

  24. Vakai, William Hague, William Wilberforce: The Life of the Great Anti-Slave Trade Campaigner (2007), 352–56.

  25. Vakai, Hague, William Wilberforce, 104–5.

  26. Hague, William Wilberforce, 513.

  27. Vakai, Hague, William Wilberforce, 107–8.

  28. Vakai, James B. Allen mo Glen M. Leonard, The Story of the Latter-day Saints, 2nd ed. (1992), 93, 120, 202.

  29. Vakai, Leonard J. Arrington and Davis Bitton, The Mormon Experience: A History of the Latter-day Saints, 2nd ed. (1992), 48–51; vakai foki, Clyde A. Milner and others, The Oxford History of the American West (1994), 362: “Proslavery settlers and politicians persecuted them mercilessly.”

  30. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:79..

  31. Ko e laine fakaʻosi ʻi he foʻi hiva, “When the Lights Go On Again (All Over the World).”