2010–2019 թթ․
Երախտագիտության աստվածային պարգևը
Հոկտեմբեր 2010


Երախտագիտության աստվածային պարգևը

Երախտապարտ սիրտ … ունենում ենք, երբ երախտագիտություն ենք հայտնում մեր Երկնային Հորը Իր օրհնությունների համար և մեր շրջապատի մարդկանց՝ այն ամենի համար, որ նրանք բերում են մեր կյանք:

Սա հրաշալի նիստ էր: Երբ նշանակվեցի Եկեղեցու Նախագահ, ես ասացի. «Ես մի հանձնարարություն կվերցնեմ ինձ: Ես կլինեմ Թաբերնաքլի Երգչախմբի խորհրդատուն»: Ես շատ հպարտ եմ իմ երգչախմբով:

Մայրս մի անգամ ինձ ասաց. «Թոմի, ես շատ հպարտ եմ այն ամենով, ինչ դու արել ես: Սակայն քեզ մի դիտողություն պետք է անեմ: Դու պետք է դաշնամուրը չթողնեիր»:

Ես մոտեցա դաշնամուրին և մի համար նվագեցի նրա համար. «Ահա մենք գնում ենք, [ահա մենք գնում ենք] ծննդյան տոնի»:1 Ապա ես համբուրեցի նրա ճակատը, իսկ նա փաթաթվեց ինձ:

Ես մտածում եմ նրա մասին: Ես մտածում եմ հայրիկիս մասին: Ես մտածում եմ բոլոր այն Գերագույն Իշխանավորների մասին, ովքեր ներգործել են ինձ վրա, և մտածում եմ մյուսների մասին, ներառյալ այն 85 այրիներին, որոնց ես այցելում էի փռի համար հավով, իսկ երբեմն էլ մի փոքր գումար նրանց գրպանը դնելով:

Մի գիշեր ես այցելեցի նրանցից մեկին: Կեսգիշեր էր, և ես գնացի ծերանոց, ընդունարանում ինձ ասացին. «Նա պետք է որ քնած լինի, սակայն զգուշացրել է, որ իրեն արթնացնենք, քանի որ ասաց. «Ես գիտեմ, նա կգա»:

Ես բռնեցի նրա ձեռքը. նա տվեց իմ անունը: Նա լրիվ արթուն էր: Նա սեղմեց իմ ձեռքը իր շրթունքներին և ասաց. «Ես գիտեի, որ դու կգաս»: Ինչպե՞ս կարող էի չգալ:

Գեղեցիկ երաժշտությունը դիպչում է ինձ այդ ձևով:

Իմ սիրելի եղբայրներ և քույրեր, մենք ոգեշնչված ելույթներ լսեցինք ճշմարտության, հույսի և սիրո մասին: Մեր մտքերը դարձան դեպի Նա, ով քավեց մեր մեղքերը, ով ցույց տվեց ինչպես ապրել և ինչպես աղոթել, և ով Իր իսկ գործերով ցույց տվեց ծառայության օրհնությունները. Նա մեր Տեր և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսն է:

Ղուկասի գրքի 17-րդ գլխում մենք կարդում ենք Նրա մասին.

«Եվ եղավ՝ երբոր նա Երուսաղեմ էր գնում, ինքը Սամարիայի և Գալիլեայի միջովն էր անցնում:

Եվ նա մի գյուղ մտնելիս, տասը բորոտ մարդիկ պատահեցան նրան, որ հեռվանց կանգնեցին,

Եվ իրանց ձայնը բարձրացրին և ասեցին. Հիսուս՝ Վարդապետ, մեզ ողորմիր:

Եվ երբոր տեսավ՝ ասեց նորանց. Գնացեք ձեր անձերը քահանաներին ցույց տվեք. և եղավ, որ նրանք գնալիս՝ սրբուեցան:

Եվ նրանցից մեկն, երբ որ տեսավ թե բժշկուեցավ, ետ դառավ՝ բարձր ձայնով փառավորում էր Աստուծուն:

Եվ իր երեսի վրա ընկավ նրա ոտների առաջին, և գոհանում էր նորանից. և ինքը Սամարացի էր:

Հիսուսն էլ պատասխանեց և ասեց. Չէ՞ որ տասն էլ սրբուեցան. ապա այն ինն ո՞ւր են:

Ետ դառնողներ չգտնուեցան, որ Աստուծուն փառք տան, բացի այս այլազգին:

Եվ ասեց նորան. Վեր կաց՝ գնա. քո հավատքն ապրեցրեց քեզ»:2

Աստվածային միջամտությամբ այդ բորոտները ազատվեցին դաժան ու դանդաղ մահից, և նրանց նոր կյանք շնորհվեց: Մեկ մարդու կողմից արտահայտված երախտագիտությունը արժանացավ Վարդապետի օրհնությանը, իսկ ինը հոգու անշնորհակալ վերաբերմունքը Նրան հիասթափություն պատճառեց:

Իմ եղբայրներ և քույրեր, արդյո՞ք հիշում ենք, որ շնորհակալություն հայտնենք մեր ստացած օրհնությունների համար: Անկեղծորեն հայտնված շնորհակալությունը ոչ միայն օգնում է մեզ տեսնել մեր օրհնությունները, այլև բացում է երկնքի դռները և օգնում է մեզ զգալ Աստծո սերը:

Իմ սիրելի ընկերը՝ Նախագահ Գորդոն Բ. Հինքլին ասել է. «Երբ երախտագիտությամբ լի եք, դուք չեք լինի մեծամիտ, ինքնահավան և եսասեր. դուք կապրեք ձեզ վայել երախտագիտության ոգով, որը կօրհնի ձեր կյանքը»:3

Աստվածաշնչի Մատթեոսի գրքում մենք երախտագիտության մեկ այլ պատմություն ունենք՝ այս անգամ Փրկչի կողմից դրսևորված երախտագիտության: Երբ Նա երեք օր ճամփորդում էր անապատով, ավելի քան 4 000 մարդ էր հետևում նրան և ճամփորդում Նրա հետ: Նա գթաց նրանց, քանի որ նրանք հնարավոր է երեք օր ոչինչ չէին կերել: Իսկ Նրա աշակերտները հարցրեցին. «Որտեղի՞ց է մեզ այս անապատումը այնչափ հաց, որ այդքան ժողովուրդը կշտացնենք»: Մեզանից շատերի պես, աշակերտները տեսան միայն այն, ինչ չկար:

«Եվ Հիսուսը նորանց ասեց. Քանի՞ հաց ունիք: Նորանք էլ ասեցին, Յոթը, և մի քանի փոքր ձկներ:

Եվ [Հիսուսը] հրամայեց ժողովրդին, որ նստեն:

Եվ այն յոթն հացը և ձկներն առավ, գոհացավ, կտրեց և իր աշակերտներին տվավ, և աշակերտները ժողովրդին»:

Ուշադրություն դարձրեք, որ Փրկիչը շնորհակալություն հայտնեց այն ամենի համար, ինչ իրենք ունեին, և հրաշք տեղի ունեցավ: «Եվ ամենքը կերան և կշտացան. և կտորների ավելացածը յոթը զամբյուղ լիքը վեր առան»:4

Մենք բոլորս էլ ունեցել ենք ժամանակներ, երբ կենտրոնացել ենք ոչ թե մեր օրհնությունների, այլ այն ամենի վրա, ինչ չունենք: Հույն փիլիսոփա Էպիկտիտուսն ասել է. «Իմաստուն մարդը նա է, ով չի վշտանում այն բաների համար, որ չունի, այլ ուրախանում է այն ամենով, ինչ ունի»:5

Երախտագիտությունը աստվածային սկզբունք է: Տերը հայտարարել է Մարգարե Ջոզեֆ Սմիթին տված հայտնության միջոցով.

«Գոհություն հայտնիր Տիրոջը՝ քո Աստծուն, բոլոր բաներում …

Եվ ոչնչով մարդ չի վիրավորում Աստծուն կամ ոչ ոքի հանդեպ նրա ցասումը չի բռնկվում, բացի նրանցից, ովքեր չեն խոստովանում նրա ձեռքը բոլոր բաներում»:6

Մորմոնի Գրքում մեզ ասվում է. «Ապրեք գոհություն հայտնելով ամեն օր, ա՛յն բազում ողորմածությունների և օրհնությունների համար, որոնք [Աստված] շնորհում է ձեզ»:7

Անկախ մեր հանգամանքներից, եթե դադար առնենք և խորհենք մեր օրհնությունների մասին, մեզանից յուրաքանչյուրը կտեսնի, թե երախտապարտ լինելու որքան շատ բան ունի:

Սա երկրի վրա ապրելու համար հրաշալի ժամանակ է: Չնայած որ շատ վատ բաներ կան այսօր աշխարհում, սակայն շատ արդար ու լավ բաներ էլ կան: Կան հաջողակ ամուսնություններ, իրենց զավակներին սիրող և նրանց համար զոհաբերող ծնողներ, մեր մասին հոգ տանող և մեզ օգնող ընկերներ, ուսուցիչներ, որ սովորեցնում են: Մեր կյանքն օրհնված է անհամար ուղիներով:

Մենք կարող ենք բարձրանալ և մյուսներին էլ բարձրացնել, երբ մերժում ենք մնալ բացասական մտքի տիրույթում, և փոխարենը մեր սրտերում երախտագիտություն ենք զարգացնում: Եթե անշնորհակալ լինելը համարվում է լուրջ մեղքերի թվում, ապա երախտագիտությունը իր կարևոր տեղն է գրավում ազնվագույն արժանիքների շարքում: Ինչ-որ մեկն ասել է. «Երախտագիտությունը ոչ միայն մեծագույն արժանիքն է, այլև մյուս արժանիքների ծնողն է»:8

Ինչպե՞ս կարող ենք մեր սրտերում երախտագիտություն զարգացնել: Եկեղեցու վեցերորդ Նախագահ Ջոզեֆ Ֆ. Սմիթը տվել է պատասխանն՝ ասելով. «Երախտապարտ մարդը շնորհակալ լինելու անչափ շատ բան է գտնում աշխարհում, և նրա համար բարին գերազանցում է չարին: Սերը նախանձից ավելի զորեղ է, և լույսը ցրում է խավարը նրա կյանքից»: Նա շարունակել է. «Հպարտությունը կործանում է մեր երախտագիտությունը և այն փոխարինում է եսասիրությամբ: Որքան երջանիկ ենք մենք լինում երախտապարտ և սիրող հոգու ներկայությամբ, և որքան զգույշ պետք է լինենք, որպեսզի աղոթքով լի կյանքի միջոցով երախտագիտություն զարգացնենք Աստծո և մարդու հանդեպ»:9

Նախագահ Սմիթը մեզ ասում է, որ աղոթքով լի կյանքը երախտագիտություն ունենալու բանալին է:

Արդյո՞ք նյութական ունեցվածքը մեզ երջանիկ և երախտապարտ է դարձնում: Հավանաբար, մի պահ: Ինչևէ, փողով չես գնի այն, ինչը խորը և հարատև երջանկություն և երախտագիտություն է բերում. դրանք են՝ մեր ընտանիքները, ավետարանը, լավ ընկերները, մեր առողջությունը, մեր ունակությունները, սերը, որ ստանում ենք մեր մերձավորներից: Դժբախտաբար, սրանք մի քանիսն են այն բաներից, որոնք մենք համարում ենք, որ այդպես էլ պիտի լիներ:

Անգլիացի գրող Ալդուս Հաքսլին գրել է. «Մարդկանց մեծ մասը գրեթե անսահման ունակություն ունի իրերին նայելու այնպես, ասես այդպես էլ պետք է լիներ»:10

Մենք հաճախ հենց այդպես էլ նայում ենք այն մարդկանց, ովքեր ամենաշատն են արժանի մեր երախտագիտությանը: Եկեք չսպասենք այնքան, որ շատ ուշ լինի այդ երախտագիտությունը հայտնելու համար: Մի մարդ խոսելով իր կորցրած սիրելիների մասին, իր ափսոսանքը հայտնեց այսպես. «Ես հիշում եմ այն երջանիկ օրերը, և հաճախ ցանկանում եմ, որ կարողանայի մահացածների ականջին ասել այն երախտագիտության մասին, որին նրանք այնքան արժանի էին և որն այնքան քիչ էին ստանում կյանքում»:11

Սիրելիների կորուստը գրեթե միշտ անխուսափելիորեն ափսոսանք է առաջացնում մեր սրտում: Եկեք հնարավորինս նվազեցնենք նման զգացողությունները՝ հաճախ մեր սերն ու երախտագիտությունը հայտնելով նրանց: Երբեք չգիտենք, թե որքան շուտ կլինի այդ շատ ուշը:

Արդ, երախտապարտ սիրտ ունենում ենք, երբ երախտագիտություն ենք հայտնում մեր Երկնային Հորը Իր օրհնությունների համար և մեր շրջապատի մարդկանց՝ այն ամենի համար, որ նրանք բերում են մեր կյանք: Սա գիտակցված ջանքեր է պահանջում, առնվազն մինչև որ մենք իսկապես սովորում և երախտագիտություն ենք զարգացնում: Հաճախ մենք երախտապարտ ենք լինում և մտադրվում ենք մեր շնորհակալությունը հայտնել, սակայն մոռանում ենք այդ մասին կամ դրան ժամանակ չենք տրամադրում: Ինչ-որ մեկն ասել է. «Երախտագիտություն զգալն ու չարտահայտելը նման է նվերը փաթեթավորելուն և այն չտալուն»:12

Երբ մենք դժվարություններ և խնդիրներ ենք ունենում մեր կյանքում, հաճախ մեզ համար դժվար է կենտրոնանալ մեր օրհնությունների վրա: Սակայն եթե խորը քննենք և ջանասիրաբար փնտրենք, մենք կկարողանանք զգալ և գիտակցել, թե որքան շատ է մեզ տրված:

Ես ձեզ կպատմեմ մի ընտանիքի մասին, որը օրհնություններ գտավ իրենց համար դժվարին ժամանակներում: Այս պատմությունը ես կարդացել եմ տարիներ առաջ և պահել եմ իր մեջ կրող ուղերձի համար: Այն գրվել է Գորդոն Գրինի կողմից և տպվել է ամերիկյան մի ամսագրում ավելի քան 50 տարի առաջ:

Գորդոնը պատմում է, թե ինչպես է մեծացել Կանադայի մի ագարակում, որտեղ ընտանիքի երեխաները դպրոցից տուն էին շտապում, մինչդեռ մյուս երեխաները գնդակ էին խաղում և գնում լողանալու: Նրանց հայրը կարողացել էր երեխաներին հասկացնել, որ իրենց աշխատանքը իրենից արժեք էր ներկայացնում: Դա հատկապես տեղի էր ունենում բերքահավաքից հետո, երբ ընտանիքը տոնում էր Գոհության տոնը, քանի որ այդ օրը հայրը նրանց մեծ նվեր էր տալիս: Նա գրանցում էր այն ամենը, ինչ իրենք ունեին:

Գոհության տոնի առավոտյան նա տանում էր երեխաներին մառան, որտեղ գտնվում էին խնձորի տակառները, ճակնդեղով լի արկղերը, ավազի մեջ հորված գազարը և կարտոֆիլի հսկա կույտերը, այնտեղ էր պահվում նաև ոլոռը, եգիպտացորենը, լոբին, ելակի մուրաբաները և այլ պահածոներ՝ դասավորված դարակների վրա: Նա խնդրում էր, որպեսզի երեխաները դրանք ուշադիր հաշվեին: Այնուհետև նրանք գնում էին ամբար և պարզում, թե քանի տոննա խոտ կա հավաքած և քանի պարկ հացահատիկ ունեն: Նրանք հաշվում էին կովերին, խոզերին, հավերին, հնդուհավերին և սագերին: Նրանց հայրը ասում էր, որ ցանկանում էր պարզել, թե ինչպես են պատրաստված իրենք, սակայն երեխաները գիտեին, որ նա իրականում ցանկանում էր այդ տոնական օրը իրենք գիտակցեին, թե որքան առատորեն է Աստված օրհնել իրենց և բարեհաճորեն նայել իրենց աշխատած ժամերին: Ի վերջո, երբ նրանք նստում էին ճաշի սեղանի շուրջ, որ իրենց մայրն էր պատրաստել, նրանք զգում էին, թե որքան օրհնված են:

Ինչևէ, Գորդոնը նշել էր, որ մեծագույն երախտագիտությամբ է հիշում այն տարվա Գոհության տոնը, երբ կարծես թե ոչինչ չունեին շնորհակալություն հայտնելու համար:

Տարին լավ էր սկսվել՝ նրանք ավելացած խոտ ունեին, շատ սերմ, չորս խոճկորներ, և նրանց հայրը խնայած մի փոքր գումար ուներ, որով կարող էր խոտի ամբարձիչ գնել. դա հրաշալի մեքենա էր, որը շատ ագարակատերեր ուղղակի երազում էին ունենալ: Նաև այդ տարի էլեկտրական հոսանք էր բերվել իրենց քաղաք, չնայած որ իրենք բավարար միջոցներ չունեին իրենց տուն հոսանք բերելու համար:

Մի գիշեր, երբ Գորդոնի մայրը մեծ լվացք էր անում, նրա հայրը ներս մտավ և ինքը ցանկացավ շարունակել լվացքը, խնդրելով, որ կինը հանգստանա և իր գործվածքով զբաղվի: Նա ասաց. «Դու ավելի շատ լվացք ես անում, քան քնում ես: Չե՞ս կարծում, որ արժե տեղի տալ և էլեկտրականություն քաշել»: Այդ հեռանկարից ոգևորված մայրս մի երկու արցունք թափեց հիշելով խոտի ամբարձիչի մասին, որն այդ դեպքում չէին կարող գնել:

Այսպիսով, այդ տարի էլեկտրական լարը նրանց տուն մտավ: Թեպետ դա ինչ-որ անիրական բան չէր, նրանք գնեցին լվացքի մեքենա, որը ամբողջ օրը աշխատում էր, և փայլուն էլեկտրական լամպեր, որոնք կախված էին ամեն սենյակի առաստաղից: Այլևս պետք չէր լամպերի մեջ յուղ լցնել, լամպի պատրույգը կտրել և լամպի մրոտ ապակին լվանալ: Լամպերը մշտապես իրենց տեղը գրավեցին ձեղնահարկում:

Իրենց ագարակ էլեկտրական հոսանք քաշելը գրեթե վերջին լավ բանն էր, որ տեղի ունեցավ այդ տարի: Հացահատիկը նոր էր սկսել աճել, երբ անձրևներ սկսեցին: Երբ ջուրը ի վերջո ետ քաշվեց, ոչ մի ցողուն չէր մնացել: Նրանք կրկին ցանեցին, սակայն նորից անձրևները հարվածեցին բերքին: Նրանց կարտոֆիլը փտել էր հողի մեջ: Նրանք մի քանի կով, բոլոր խոզերը և ևս մի քանի անասուններ, որոնց ցանկանում էին պահել, վաճառեցին շատ ցածր գնով, քանի որ բոլորն էլ ստիպված նույնն էին անում: Այդ տարի նրանց բերքը կազմված էր մի կապ շաղգամից, որը ինչ-որ կերպ դիմացել էր փոթորիկներին:

Կրկին Գոհության տոնն էր: Մայրն ասաց. «Միգուցե այս տարի մոռանանք տոնի մասին: Մենք նույնիսկ սագ չունենք»:

Սակայն Գոհության տոնի առավոտյան Գորդոնի հայրը եկավ մի նապաստակ ձեռքին և խնդրեց իր կնոջը, որ պատրաստի այն: Դժկամորեն նա սկսեց իր գործը՝ ցույց տալով, որ շատ ժամանակ կպահանջվի այդ դժվար եփվող միսը պատրաստելու համար: Երբ այն ի վերջո դրվեց սեղանին մի քանի շաղգամների հետ, երեխաները հրաժարվեցին ուտել: Գորդոնի մայրն արտասվեց, և այդ ժամանակ հայրը մի արտասովոր բան արեց: Նա գնաց և ձեղնահարկից հանեց լամպը, բերեց դրեց սեղանին և վառեց այն: Նա ասաց, որ երեխաները անջատեն էլեկտրական լույսը: Երբ միայն լամպն էր կրկին վառվում, նրանք դժվարությամբ հավատացին, որ առաջ այդքան մութ էր եղել: Նրանք զարմացան, թե ինչպես էին ինչ-որ բան տեսել առանց էլեկտրական պայծառ լույսի:

Ուտելիքը օրհնվեց և բոլորը կերան: Ճաշելուց հետո բոլորը լուռ նստել էին: Գորդոնը գրել է.

«Հին լամպի աղոտ լույսի ներքո մենք կրկին սկսեցինք պարզորոշ տեսնել …

Դա հրաշալի ճաշ էր: Նապաստակը հնդուհավի համ ուներ, իսկ շաղգամը մեր համտեսած ամենահամեղ կերակուրն էր …

… Չնայած շատ պակաս բաներին, մեր տունը այնքան հարուստ էր մեզ համար»:13

Իմ եղբայրներ և քույրեր, երախտագիտություն հայտնելը հաճելի և պատվավոր է. երախտագիտությամբ գործելը մեծահոգություն և ազնվահոգություն է. իսկ մշտապես մեր սրտերում երախտագիտությամբ ապրել նշանակում է երկնքին դիպչել:

Այս առավոտ եզրափակելով իմ խոսքը ես աղոթում եմ, որ այն ամենից բացի, ինչի համար երախտապարտ ենք, մենք մեր երախտագիտությունը հայտնենք մեր Տեր և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսին: Նրա փառահեղ ավետարանը պատասխանում է կյանքի մեծագույն հարցերին՝ որտեղի՞ց ենք մենք գալիս: Ինչո՞ւ ենք այստեղ: Մահանալուց հետո ո՞ւր է գնում մեր հոգին: Այդ ավետարանը խավարի մեջ ապրողներին հանում է դեպի աստվածային ճշմարտության լույսը:

Նա սովորեցրեց մեզ, ինչպես պետք է աղոթել: Նա սովորեցրեց մեզ, ինչպես պետք է ապրել: Նա սովորեցրեց մեզ, ինչպես պետք է մեռնել: Նրա կյանքը սիրո ժառանգություն է: Նա բժշկեց հիվանդներին, Նա բարձրացրեց հարստահարվածներին, Նա փրկեց մեղավորներին:

Ի վերջո, նա միայնակ մնաց: Առաքյալներից ոմանք կասկածեցին, մեկը դավաճանեց Նրան: Հռոմեացի զինվորները խոցեցին Նրա կողը: Կատաղի ամբոխը խլեց Նրա կյանքը: Դեռևս Գողգոթայի բլրից հնչում են Նրա կարեկցող խոսքերը. «Հայր, թողիր դորանց, որովհետև չգիտեն թե ի՛նչ են անում»:14

Ո՞վ էր «հարվածների տեր և ցավի տեղեակ» այս Մարդը:15 «Ո՞վ է այդ փառաց Թագավորը»,16 այս տերերի Տերը: Նա մեր Վարդապետն է: Նա մեր Փրկիչն է: Նա է Աստծո Որդին: Նա է Մեր Փրկության հեղինակը: Նա կանչում է՝ «Իմ ետևից եկեք»:17 Նա հրահանգում է. «Գնա, դու էլ այնպես արա»:18 Նա աղերսում է. «Իմ պատվիրանքները պահեցեք»:19

Եկեք հետևենք Նրան: Եկեք ընդունենք Նրա օրինակը: Եկեք հնազանդվենք Նրա խոսքերին: Այդ դեպքում, մենք նրան կտանք երախտագիտության աստվածային նվերը:

Իմ անկեղծ, սրտառուչ աղոթքն է, որ մենք մեր անձնական կյանքում արտացոլենք երախտագիտության այդ զարմանահրաշ արժանիքը: Թող այն ներթափանցի մեր հոգու խորքը՝ այժմ և ընդմիշտ: Մեր Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի սուրբ անունով, ամեն:

  1. John Thompson, “Birthday Party,” Teaching Little Fingers to Play (1936), 8.

  2. Ղուկաս ԺԷ.11–19:

  3. Teachings of Gordon B. Hinckley (1997), 638.

  4. Տես Մատթեոս ԺԵ.32–38; շեշտադրումն ավելացված է:

  5. The Discourses of Epictetus; with the Encheiridion and Fragments, trans. George Long (1888), 429.

  6. Վարդապետություն և Ուխտեր 59, 7, 21:

  7. Ալմա 34.38:

  8. Cicero, in A New Dictionary of Quotations on Historical Principles, sel. H. L. Mencken (1942), 491.

  9. Joseph F. Smith, Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 263.

  10. Aldous Huxley, Themes and Variations (1954), 66.

  11. William H. Davies, The Autobiography of a Super-Tramp (1908), 4.

  12. William Arthur Ward, in Allen Klein, comp., Change Your Life! (2010), 15.

  13. Վերցված է՝ from H. Gordon Green, “The Thanksgiving I Don’t Forget,” Reader’s Digest, Nov. 1956, 69–71:

  14. Ղուկաս ԻԳ.34:

  15. Եսայիա ԾԳ.3:

  16. Սաղմոս ԻԴ.8:

  17. Մատթեոս Դ.19:

  18. Ղուկաս Ժ.37:

  19. Հովհաննես ԺԴ.15: