2010–2019
Ko e Meʻafoaki Fakalangi ʻo e Loto Houngaʻiá
ʻOkatopa 2010


Ko e Meʻafoaki Fakalangi ʻo e Loto Houngaʻiá

Ko e loto houngaʻiá … ʻoku maʻu ia ʻi he fakafetaʻi ki heʻetau Tamai Hēvaní he ngaahi tāpuakí pea kiate kinautolu ʻoku tau feohi mo ia kotoa ʻoku nau ʻomi ki heʻetau moʻuí.

Ko e fakataha fakaʻofoʻofa moʻoni ʻeni. ʻI hono fakanofo au ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻá ku pehē, “Te u toʻo ha fatongia ʻe taha maʻaku. Te u ʻetivaisa ki he Kuaea ʻa e Tāpanekalé. ʻOku ou laukau ʻaki ʻeku kuaeá!

Naʻe tuʻo taha e pehē mai ʻeku faʻeé kiate au, “Tomu, ʻoku ou laukau ʻaki ʻa e ngaahi meʻa kuó ke faí. Ka ʻoku ʻi ai haʻaku kiʻi tokoni ʻe taha kiate koe. Naʻe totonu ke ke nofo pē ʻo piano.”

Ko ia neu ʻalu ki he pianó ʻo tā ha fasi maʻana: “Ko ʻeni ta ʻalu, [ko ʻeni ta ʻalu] ki ha paati faiʻaho.”1 Naʻá ku ʻuma kiate ia peá ne fāʻofua kiate au.

ʻOku ou fakakaukau kiate ia. ʻOku ou fakakaukau ki heʻeku tangataʻeikí. ʻOku ou fakakaukau ki he Kau Taki Māʻolunga kotoa pē kuo nau tākiekina ʻeku moʻuí, mo e niʻihi kehé, ʻo kau ai ʻa e kau uitou —ʻe toko 85 ne u ʻaʻahi ki aí—mo ha moa ki he ʻōvaní, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ko ha kiʻi paʻanga siʻisiʻi pe.

Naʻá ku ʻaʻahi ki ha taha kuo fuoloa e poʻulí. Naʻá ku ʻalu ki he ʻapi ʻoku tauhi ai e kau toulekeleká kuo tuʻuapō, pea pehē mai e tokotaha talitali kakaí, “ʻOku ou tui ʻokú ne mohe, ka naʻá ne talamai ke fakapapauʻi ʻe fafangu ia, he naʻá ne pehē, ‘ʻOku ou ʻiloʻi te ne haʻu.’”

Naʻá ku puke hono nimá; naʻá ne ui hoku hingoá. Naʻá ne ʻāʻā lelei. Naʻá ne puke hoku nimá ki hono loungutú peá ne pehē, “naʻá ku ʻiloʻi te ke haʻu.” Ko e hā meʻa kae ʻikai ke u haʻu ai?

ʻOku ueʻi au ʻe he mūsika fakaʻofoʻofá ʻi he founga tatau.

Siʻi kāinga ʻofeina, kuo tau fanongo he ngaahi pōpoaki fakalaumālie ʻo e moʻoní, ʻamanaki leleí, mo e ʻofá. ʻOku tau fakakaukau kia Sīsū Kalaisi, ko hotau ʻEiki mo e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá Ne fai e fakalelei maʻa ʻetau ngaahi angahalá, kuó ne fakahinohino mai ʻa e founga ke tau moʻui mo lotu ʻakí, pea ʻi Heʻene ngaahi ngāué, ʻokú ne fakaʻaliʻali mai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ngāue tokoní—ʻio, ʻa hoku ʻEiki mo e Fakamoʻui, ko Sīsū Kalaisi.

ʻOku tau lau ʻo kau kiate Ia ʻi he vahe 17 ʻo e tohi ʻa Luké:

“Pea pehē, ʻi heʻene ʻalu ki Selusalemá, naʻe fononga atu ia ʻi Samēlia mo Kāleli.

“Pea ʻi heʻene hū ki he potu kakai ʻe taha, naʻe [fakafetaulaki kiate ia] ʻa e kau tangata kilia ʻe toko hongofulu, pea nau tutuʻu mamaʻo atu.

“Pea naʻa nau kalanga leʻo lahi ʻo pehē, Sīsū, ʻEiki, ke ke ʻaloʻofa mai kiate kimautolu.

“Pea ʻi heʻene mamatá, naʻá ne pehē kiate kinautolu, Mou ō ʻo fakahā ʻa kimoutolu ki he kau taulaʻeikí. Pea pehē, ʻi heʻenau ʻalú naʻe fakamaʻa ʻa kinautolu.

“Pea naʻe foki mai honau toko taha, ʻi heʻene mamata kuo fakamoʻui iá, ʻo ne fakamālō ʻaki ʻa e leʻo lahi ki he ʻOtuá,

“ʻO fakafoʻohifo ia ki hono vaʻé, ʻi he fakafetaʻi kiate ia: ka ko e Samēlia ia.

“Pea lea ʻa Sīsū, ʻo pehē ange, ʻIkai naʻe fakamaʻa ʻa e toko hongofulu? ka kofaʻā ʻa e toko hivá?

“ʻOku ʻikai ʻiloa ke foki mai ha taha ke fakamālō ki he ʻOtuá, ka ko e mulí ni pē.

“Peá ne pehē kiate ia, Tuʻu hake, peá ke ʻalu: kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tuí.”2

Ne fakamoʻui e kau kiliá mei he maté ʻo nau maʻu ha faingamālie foʻou ke moʻui ʻi ha tokoni fakalangi. Ne maʻu e tāpuaki mei he ʻEikí ha tokotaha ne fakahā e loto-houngaʻiá, peá Ne mamahi ʻi he toko hiva ne ʻikai loto-houngaʻiá.

ʻE kāinga, ʻoku tau manatuʻi nai ke fakamālōʻia e ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻú? ʻOku ʻikai ngata ʻi he tokoni ʻetau fakamāloó ke tau ʻiloʻi hotau ngaahi tāpuakí, ka ʻokú ne fakaava e ngaahi matapā ʻo e langí ʻo tau ongoʻi e ʻofa ʻa e ʻOtuá.

Ne pehē ʻe hoku kaungāmeʻa ʻofeina ko Palesiteni Kōtoni B. Hingikelií, “ʻI hoʻomou moʻui loto houngaʻiá, ʻoku ʻikai ke mou moʻui fie ʻeiki, hohaʻa mo siokita, ʻoku mou maʻu e loto houngaʻia ʻoku tāu ke ʻamoutolú pea mou monūʻia ai.”3

ʻOku toe ʻi ai e fakamatala ki he loto houngaʻiá ʻi he Tohi Tapú he tohi ʻa Mātiú, pea naʻe folofola ʻaki ia ʻe he Fakamoʻuí. Ne muimui ai ha kakai ʻe toko 4,000 tupu ʻi he ʻaho ʻe tolu ʻo ʻEne fefonongaʻaki he toafá. Naʻá Ne ʻofa kiate kinautolu he naʻe teʻeki ke nau kai ʻi ha ʻaho ʻe tolu. Ka ne fehuʻi ʻe Heʻene kau ākongá, “Te tau maʻu mei fē ʻi he toafá ni ʻa e mā lahi, ke fakamākona ʻaki ʻa e fuʻu kakai peheni?” Hangē ko ha tokolahi ʻo kitautolu, naʻe mamata pē ʻa e kau ākongá ki he tafaʻaki ʻoku siʻisiʻí.

“Pea pehē ʻe Sīsū kiate kinautolu, ʻOku fiha hoʻomou foʻi maá? Pea pehē [ʻe he kau ākongá], ʻOku fitu, mo e fanga kihiʻi ika.

“Pea fekau ʻe [Sīsū] ki he kakaí ke nofo ki he kelekelé.

“Pea toʻo ʻe ia ʻa e foʻi mā ʻe fitú mo e ngaahi iká, pea fai ʻa e fakafetaʻi, pea tofitofi ia, ʻo ʻatu ki heʻene kau ākongá, pea tufaki ʻe he kau ākongá ki he kakaí.”

Fakatokangaʻi naʻe houngaʻia e Fakamoʻuí ʻi he meʻa ne nau maʻú—pea hoko ai ha mana. “Pea naʻa nau kai kotoa pē, pea mākona ai: pea nau tānaki ʻa e toenga kaí pea fonu ai ʻa e kato ʻe fitu.”4

Kuo tau aʻusia kotoa ha taimi ʻoku tau tokanga ai pē ki he meʻa ʻoku ʻikai ke tau maʻú, kae ʻikai ki hotau ngaahi tāpuakí. Ne pehē ʻe he filōsefa Kalisi ko ʻĒpikitaitusí (ʻĒpiki-tai-tusi), “Ko e tangata potó ʻa ia ʻoku ʻikai mamahi he meʻa ʻoku ʻikai ke ne maʻú, ka ʻoku fiefia ʻi he meʻa ʻokú ne maʻú.”5

Ko e tefitoʻi moʻoni fakalangi e loto houngaʻiá. Ne pehē ʻe he ʻEikí ʻi ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá:

“Ke ke fakafetaʻi ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē. …

“Pea ʻoku ʻikai ha meʻa ʻoku fakatupu houhau ai ʻa e tangatá ki he ʻOtuá, pe ʻoku ʻikai ha taha kuo tupu hono houhaú ki ai, ka ko kinautolu ʻoku ʻikai ke fakamoʻoniʻi ʻa e kau mai hono toʻukupú ʻi he meʻa kotoa pē.”6

ʻOku talamai ʻi he Tohi ʻa Molomoná ke tau “fakafetaʻi fakaʻaho koeʻuhí ko e ngaahi ʻaloʻofa mo e ngaahi tāpuaki lahi kuo foaki [ʻe he ʻOtuá] kiate kimoutolú.”7

Ko e hā pē hotau tūkungá, ʻoku lahi e meʻa ke tau fakafetaʻi aí kapau te tau tuʻu hifo ʻo fakalaulauloto ki hotau ngaahi tāpuakí.

Ko ha taimi fakaʻofoʻofa ʻeni ke tau ʻi māmani ai. Neongo ʻoku lahi e ngaahi fehālaaki ʻi māmani he ʻahó ni, ka ʻoku lahi mo e ngaahi meʻa totonu mo leleí. ʻA e ngaahi nofo-mali fiefia, mātuʻa ʻoku ʻofa mo feilaulau maʻa ʻenau fānaú, kaungāmeʻa tokanga mo tokoní, kau faiako ʻoku nau faiako. Lahi e ngaahi founga ʻoku tāpuakiʻi ai ʻetau moʻuí.

Te tau lava ke fakaleleiʻi kitautolu, pea pehē ki he niʻihi kehé foki, ʻi he taimi ʻoku tau fakafisi ai ke nofo mo ha fakakaukau koví pea tau fakatupu ʻi hotau ngaahi lotó ʻa e ʻulungāanga ʻo e loto fakamāloó. Kapau ʻe lau fakataha ʻa e loto taʻefakamāloó mo e ngaahi angahala mamafá, tā ʻe lau fakataha leva ʻa e loto fakamāloó ia mo e ngaahi ʻulungāanga fakaʻeiʻeiki tahá. Ne pehē ʻe ha taha “ʻoku ʻikai ngata he maʻongoʻonga taha ʻa e loto houngaʻiá kae tupu mei ai e ngaahi ʻulungāanga lelei kehe.”8

Te tau tanumaki fēfē ʻa e loto-fakafetaʻí? Ne tali ki ai ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita, Palesiteni hono ono ʻo e Siasí. Naʻá ne pehē: “ʻOku lahi e meʻa ke fakamālō ai ʻa e tangata loto-fakafetaʻí, pea kiate ia ʻoku lahi ange e leleí he koví.ʻOku mālohi ange ʻa e ʻofá ʻi he fuaʻá, pea tuli ʻe he māmá ʻa e fakapoʻulí mei heʻene moʻuí.” Naʻá ne hoko atu ʻo pehē: “ʻOku fakaʻauha ʻe he fielahí ʻetau loto houngaʻiá pea fetongi ʻaki ia ʻa e siokitá. ʻOku tau fiefia ange ke nofo mo ha taha ʻoku loto-fakafetaʻi mo ʻofa, pea ʻoku totonu ke tau ʻulungāanga ʻaki e loto-fakafetaʻi ki he ʻOtuá mo e tangatá ʻo fakafou ʻi he moʻui faʻa lotu!”9

ʻOku talamai ʻe Palesiteni Sāmita ko e kī ki hono maʻu e loto houngaʻiá ko ha moʻui faʻa lotu.

ʻOku ngaohi nai kitautolu ʻe he koloa fakaemāmaní ke tau fiefia mo houngaʻia? Mahalo ʻe lau mōmeniti pē. Ka ʻoku ʻikai lava ʻe he paʻangá ʻo fakatau e ngaahi meʻa ʻokú ne ʻomi ʻa e fiefia lahi mo tolongá mo e loto houngaʻiá: hotau fāmilí, ʻa e ongoongoleleí, kaungāmeʻa leleí, ʻetau moʻui leleí, ngaahi meʻa ʻoku tau lavá, ʻa e ʻofa ʻoku tau maʻu meiate kinautolu ʻoku tau feohí. Meʻapango ko e niʻihi ia e ngaahi meʻa ʻoku tau fakaʻapiʻí.

Ne tohi ʻe he taha faʻutohi ko ʻAlotasi Hakisilī ʻo pehē, “ʻOku malava e kakai tokolahi ke taʻehoungaʻia ʻi he ngaahi meʻa ʻoku maʻú.”10

ʻOku tau faʻa taʻehoungaʻia ʻi he kakai ʻoku totonu ke tau fakahoungaʻí. ʻOua naʻa tau tatali ke tōmui ʻetau fakahā e fakamāloó. Ne fakamatala ha tangata ki ha niʻihi ne ʻofa ai kuo nau mālōlō: “ʻOku ou manatu ki he ngaahi ʻaho fakafiefia ko iá mo faʻa fakaʻamu ne u lava ʻo fakamālō ki he kau pekiá ʻo fakahaaʻi ʻa e loto houngaʻia ko ia ne totonu ke nau maʻu ʻi heʻenau kei moʻuí ka naʻe ʻikaí.”11

ʻOku tau faʻa fakaʻiseʻisa ʻi ha mālōlō ʻa kinautolu ʻoku tau ʻofa aí. Tau fakasiʻisiʻi e ngaahi ongo ko iá ʻaki ʻetau fakahā maʻu pē ʻetau ʻofa mo e houngaʻia kiate kinautolú. ʻOku ʻikai ʻaupito ke tau ʻilo e taimi ʻe tōmui aí.

Ta ʻoku maʻu e loto houngaʻiá ʻi he fakafetaʻi ki heʻetau Tamai Hēvaní he ngaahi tāpuakí mo kinautolu ʻoku tau feohí he tokoni ki heʻetau moʻuí. ʻOku fie maʻu ke tau feinga kae ʻoua kuo tau ʻiloʻi moʻoni mo fakatupu ʻa e loto houngaʻiá. ʻOku tau faʻa ongoʻi houngaʻia pea fakataumuʻa ke fakahā kae ngalo pe ʻikai pē ke fakahoko. ʻOku pehē ʻe he tokotaha ʻoku hangē ʻa e ongoʻi loto houngaʻia kae ʻikai fakahaá ko ha kofukofu ha meʻaʻofa kae ʻikai foaki.12

ʻOku faʻa faingataʻa ke tau sio ki hotau ngaahi tāpuakí ʻi heʻetau fetaulaki mo e faingataʻá pea mo e palōpalema. Ka kapau te tau fekumi fakamātoato, ʻe lava ke tau ongoʻi mo ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo e ngaahi meʻa kuo foaki maʻatautolú.

Te u vahevahe atu e fakamatala ki ha fāmili ne maʻu honau ngaahi tāpuakí he lotolotonga ʻo e faingataʻá. Ne u lau fuoloa ʻeni peá u tauhi koeʻuhí ko e pōpoaki ʻokú ne ʻomí. Ne hiki ia ʻe Gordon Green pea hā ʻi ha makasini ʻAmelika he taʻu ʻe nimangofulu kuo hilí.

ʻOku fakamatala ʻa Gordon ki heʻene tupu hake ʻi ha faama ʻi Kānata, mo e pau ke fakavave ki ʻapi mo hono ngaahi tokouá kae nofo pē fānau kehé ʻo vaʻinga ʻi ʻapiako. Ka ne tokoni ange ʻenau tamaí ke mahino e mahuʻinga ʻo ʻenau ngāué. Ne moʻoni ʻaupito ʻeni hili e taimi ututaʻú heʻenau fakafiefiaʻi e Thanksgiving, he naʻe fie maʻu ke nau fakamāʻopoʻopo he ʻaho ko iá e meʻa ne nau maʻú.

ʻI he pongipongi ko iá, te ne ʻave kinautolu ki he lalo falé ʻa ia ne fonu hono ngaahi laupapá he ʻū kapa ʻāpele, piitiluti, kāloti, ʻū tangai pateta, mo e piisi, koane, piini, seli, fuamelie kuo fakatolonga. Ne nau lau fakalelei e meʻa kotoa. Pea nau ʻalu ki he feleokó ʻo fikaʻi pe ko e toni mohuku mo e keleni ʻe fiha aí. Ne nau lau e fanga pulú, puaká, moá, pīpií mo e kuusí. Ne fie maʻu ʻe heʻenau tamaí ke ʻilo ʻenau mateuteú, ka ko e moʻoní naʻá ne loto ke nau ʻiloʻi he ʻaho kai lelei ko iá hono tāpuekina kinautolu ʻe he ʻOtuá mo ʻEne fakapaleʻi ʻenau ngāue lahí. ʻI he faifai pea nau nofo hifo ʻo maʻu e meʻatokoni kuo teuteu ʻe heʻenau faʻeé, ne nau ongoʻi e ngaahi tāpuakí.

Ka ne pehē ʻe Gordon ko e Thanksgiving naʻá ne manatuʻi lelei tahá ʻa e taʻu ko ia ne hangē ʻoku ʻikai ha meʻa ke nau fakafetaʻi aí.

Ne kamata lelei e taʻú: ne toe ʻenau mohukú, lahi e tengaʻi ʻakaú, fānganga puaka ʻe fā; pea fakahaofi heʻenau tamaí ha kiʻi sēniti ke fakatau mai ʻaki ha mīsini fetuku mohuku—naʻe fakaʻamu ki ai e kau faama tokolahi. Ko e taʻu foki ia ne aʻu ai e ʻuhilá ki honau koló—ka ne ʻikai ke nau ʻuhila he naʻe ʻikai ha paʻanga ke totongi ʻaki.

Pō ʻe taha ne fō ai e faʻē ʻa Kōtoni, pea hū mai ʻene tamaí ʻo fō kae kole ki ai ke mālōlō ʻo niti. Naʻá ne talaange, “Lahi ange ho taimi foó ho taimi mohé. ʻOkú ke pehē ʻoku totonu ke ʻai haʻatau ʻuhila?” Neongo e fiefia hono uaifí he foʻi fakakaukaú, ka ne tō hono loʻimatá he fakakaukau atu ʻe ʻikai lava ʻo fakatau e mīsini uta mohukú.

Ne aʻu mai e ʻuhilá ki honau halá he taʻu ko iá. Ne nau fakatau mai ha mīsini fō neongo naʻe ʻikai fēfē fau, ka naʻe ngāue ʻaho kakato ʻiate pē pea ulo mo e ngaahi foʻi ʻuhila. Ne ʻikai ha toe maama ke fakafonu lolo, vavae ke kosi, meʻa fakamanava ke fakamaʻa. Ne ʻave e ʻū maama tuʻú ki he loki ʻi ʻolungá.

Ko e meʻa lelei taha ia ne hoko he taʻu ko iá ko e ʻi ai ʻenau ʻuhilá. Ne ʻuha ʻi he kamata pē ke ʻasi hake e ngoué he kelekelé. ʻI he maha hifo ʻa e vaí kuo ʻikai toe ʻi ai ha ngoue ia. Ne nau toe tō, kae toe ʻuha lahi pē ʻo maumauʻi. Naʻe pala e patetá he pelepelá. Ne fakatau maʻamaʻa atu ʻenau ongo pulu mo e kotoa e fanga puaká mo e fanga monumanu kehe ne nau loto ke tauhí, he naʻe fai e meʻa tatau ʻe he kakai kehé. Ko e meʻa pē ne nau maʻu he taʻu ko iá ko e tēnipi ne hao he ʻuhá.

Ne toe hoko mai mo e Aho ʻo e Fakafetaʻí [Thanksgiving]. Ne talaange ʻe heʻenau faʻee, “Mahalo ʻe sai ange ke tuku e taʻú ni. He ʻoku ʻikai ha pato ʻe toe.”

Ka ʻi he pongipongi ʻo e Fakafetaʻí [Thanksgiving], ne ʻasi ange e tamai ʻa Kōtoni mo ha lāpisi ʻo kole ki hono uaifí ke ne haka. Naʻá ne ʻai pē mo laulau ʻe fuoloa hono haká he ʻoku fefeka. Ne ʻikai fie kai e fānaú ia ʻi hono tuku mai he tēpilé mo ha ngaahi foʻi tēnipi. Ne tangi e faʻē ʻa Kōtoni, pea fai ʻe heʻene tamaí ha meʻa ne ngali kehe. Naʻá ne ʻalu hake ki he loki ʻi ʻolungá ʻo ʻomai ha maama tuʻu ʻo tutu. Naʻá ne talaange ki he fānaú ke tāmateʻi e ʻuhilá. ʻI he toe ulo ʻa e maama tuʻú, ne ʻikai ke nau tui naʻe fakapoʻuli pehē kimuʻa. Ne nau fifili pe naʻe lava fēfē ke nau sio ki ha meʻa taʻe ʻi ai e maama ʻuhilá.

Naʻe tāpuakiʻi e meʻakaí, pea nau kai hono kotoa. ʻI heʻene ʻosí, ne nau tangutu fakalongolongo pē. Ne tohi ʻe Kōtoni:

“Ne toe mahino ange ʻemau vakaí he ulo siʻi ʻa e maama tuʻu motuʻá. …

“Naʻe ifo e meʻatokoní. Ne ifo tatau e lāpisí mo ha pīpī, pea mau molūʻia he turnip. …

“… Neongo e masiva [homau ʻapí] …, ka [kiate] kimautolú ne mau koloaʻia.”13

ʻE kāinga, ke fakahā ʻa e loto houngaʻiá ko e angalelei mo fakaʻapaʻapa, ko e angaʻofa pea fakaʻeiʻeiki ke moʻui lotofakafetaʻi, ka ke moʻui ʻaki ʻo taʻengata ʻa e loto houngaʻiá, ʻe aʻu ia ki langi.

Ko ʻeku lotú ia he fakaʻosi ʻeku lea he pongipongi ní ke fakalahi atu ki he ngaahi meʻa ʻoku tau houngaʻia aí, fakatauange ke tau fakahā ʻetau houngaʻia ki hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻomi ʻe Heʻene ongoongolelei nāunauʻiá ʻa e tali ki he ngaahi fehuʻi mahuʻinga taha ʻo e moʻuí: Naʻa tau haʻú mei fē? Ko e hā ʻoku tau ʻi heni aí? ʻOku ʻalu hotau laumālié ki fē ʻi heʻetau maté? ʻOku ʻomi ʻe he ongoongolelei ko iá e maama ʻo e moʻoni fakalangí kiate kinautolu ʻoku ʻi he fakapoʻulí.

Naʻá Ne akoʻi kitautolu he founga ʻo e lotú. Naʻá Ne akoʻi e founga ʻo e moʻuí. Naʻá ne akoʻi ʻa e founga ke tau mate aí. Ko ʻEne moʻuí ko e tukufakaholo ʻo e ʻofá. Naʻá Ne fakamoʻui e mahakí; tokoniʻi e masivá; fakahaofi e tokotaha faiangahalá.

Ko hono moʻoní, naʻá Ne tuʻu tokotaha pē. Ne ʻikai faʻa tui e kau ʻAposetolo ʻe niʻihi; lavakiʻi Ia ʻe he tokotaha. Ne fakamonuka ʻe he kau sōtia Lomá hono vakavaká. Ne toʻo ʻe he kakai angakoví ʻEne moʻuí. Ka ʻoku kei ongo mei he moʻunga ko Kolokotá ʻEne ngaahi lea ʻofá, “ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí.”14

Ko hai e “tangata ko ʻeni ʻo e ngaahi mamahí, … pea maheni mo e loto-mamahí?15 Ko hai e Tuʻi ko ʻeni ʻo e nāunaú,”16 ʻa e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeikí? Ko hotau ʻEikí ia. Ko hotau Fakamoʻuí ia. Ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá. Ko Ia ʻa e Tupuʻanga ʻo Hotau Fakamoʻuí. ʻOkú Ne pehē mai, “Muimui ʻiate au.”17 ʻOkú ne akoʻi mai, “ʻAlu koe peá ke fai pehē pē.”18 ʻOkú ne kole mai, “Tauhi ʻeku ngaahi fekaú.”19

Tau muimui ʻiate Ia. Tau faʻifaʻitaki ki Heʻene tā sīpingá. Tau talangofua ki Heʻene ngaahi folofolá. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau ʻoange ai ʻa e meʻaʻofa ʻo e loto houngaʻiá kiate Ia.

Ko ʻeku lotu fakamātoató ia ke tau fakahā ʻi heʻetau moʻui fakatāutahá ʻa e ʻulungāanga fakaʻofoʻofa ʻo e loto houngaʻiá. ʻOfa ke hū ia ki hotau lotó, ʻi he taimí ni pea taʻengata. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. John Thompson, “Birthday Party,” Teaching Little Fingers to Play (1936), 8.

  2. Luke 17:11–19.

  3. Teachings of Gordon B. Hinckley (1997), 638.

  4. Vakai, Mātiu 15:32–38; pea toki tānaki atu e fakamamafá.

  5. The Discourses of Epictetus; with the Encheiridion and Fragments, trans. George Long (1888), 429.

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:7, 21.

  7. ʻAlamā 34:38.

  8. Cicero, ʻi he A New Dictionary of Quotations on Historical Principles, sel. H. L. Mencken (1942), 491.

  9. Joseph F. Smith, Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 87.

  10. Aldous Huxley, Themes and Variations (1954), 66.

  11. William H. Davies, The Autobiography of a Super-Tramp (1908), 4.

  12. William Arthur Ward, ʻi he Allen Klein, comp., Change Your Life! (2010), 15.

  13. Toʻo mei he H. Gordon Green, “The Thanksgiving I Don’t Forget,” Reader’s Digest, Nov. 1956, 69–71.

  14. Luke 23:34.

  15. ʻĪsaia 53:3.

  16. Saame 24:8.

  17. Mātiu 4:19.

  18. Luke 10:37.

  19. Sione 14:15.