2010–2019
Maluʻi ʻo e Angamaʻá
ʻEpeleli 2011


Maluʻi ʻo e Angamaʻá

Teuteu leva ke ke taau ke maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa ʻoku fakatatali atu ʻi he temipale māʻoniʻoni ʻo e ʻEikí.

ʻOku ʻi ai e taimi ʻoku ʻikai faʻa mafakamatalaʻi ai e ongo ʻoku tau maʻú. ʻOku ou lotua ʻe fakamoʻoniʻi atu ʻe he Laumālié ki homou lotó ʻa ho tupuʻanga fakalangí mo ho fatongia taʻengatá. Ko e ʻamanaki leleiʻanga kimoutolu ʻo ʻIsilelí. Ko e ngaahi ʻofefine fili mo fakaʻeiʻeiki kimoutolu ʻo ʻetau Tamai Hēvani ʻofá.

Ne u maʻu ha faingamālie he māhina kuo ʻosí ke u ʻalu ki ha mali temipale ʻa ha finemui ne u ʻiloʻi talu hono fāʻeleʻi. ʻI heʻeku tangutu he loki silá ʻo vakai ki he fetapaki e maama ʻo e temipalé, ne u manatu ai ki he ʻaho ne u ʻuluaki fuofua ai iá. Naʻe fakatui ʻe heʻene faʻeé hano kiʻi kofu hina. Ne u pehē ko e taha ia ʻo e fanga kiʻi pēpē fakaʻofoʻofa taha kuó u mamata aí. Hili ia ne hū mai e finemuí ni ʻokú ne kofu hinehina mai. Naʻe malama hono fofongá pea fiefia. ʻI heʻene hū mai ki he lokí, ne u fakaʻamu ʻe lava ke sioloto atu e finemui kotoa pē ki he momeniti ko iá mo ne faifeinga ke moʻui taau maʻu pē pea tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú mo maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé, ko e teuteu ke ne fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí.

ʻI he tūʻulutui e ongo meʻa malí ʻi he ʻōlita toputapú, ne na maʻu ha ngaahi talaʻofa ʻoku mahulu atu ia ʻi he mahino fakamatelié, ʻa ia te ne faitāpuekina, fakamālohiʻi mo tokoniʻi kinaua ʻi heʻena fononga he matelié. Ko e taha ia ʻo e ngaahi momeniti fakangalongataʻa ne fiefia kotoa ai ʻa e langí. ʻI he vakai e ongo meʻa mali foʻoú ki he ongo sioʻata lalahi he lokí, naʻe fehuʻi ki he tangata malí pe ko e hā ʻokú ne vakai ki ai. Naʻá ne pehē ange, “Ko kinautolu kotoa kuo muʻomuʻa ʻiate aú.” Ne na vakai fakatouʻosi leva ki he sioʻata he tafaʻaki holisi ʻe tahá pea lea loʻimataʻia mai e taʻahine malí, “ʻOku ou mamata kiate kinautolu ʻe muiaki maí.” Naʻá ne mamata ki hono fāmili he kahaʻú—ki hono hakó. ʻOku ou ʻiloʻi naʻe mahino kiate ia ʻa hono mahuʻinga ke tui ki he moʻui angamaʻá mo e angamāʻoniʻoní. ʻOku ʻikai ha meʻa fakaʻofoʻofa ange ke te vakai ki aí, ka ko ha ongo meʻa mali, mateuteu lelei ʻokú na tūʻulutui fakataha he ʻōlita ʻo e temipalé

ʻE teuteuʻi kimoutolu ki he temipalé lolotonga hoʻomou kei ʻi he Kau Finemuí. Te mou maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki ‘oku totonu ke mou maʻu ʻi hoʻomou hoko ko ha ʻofefine pelepelengesi ʻo e ʻOtuá. ʻOku ʻofeina kimoutolu ʻe he Tamai Hēvaní pea ʻokú Ne finangalo ke mou fiefia. Ko e founga ke fakahoko ʻení ko e “ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻo e angamaʻá” 1 pea “pīkitai ki he ngaahi fuakava ‘a ia [kuó ke] faí.”2

ʻE kau finemui, ʻi ha māmani ʻoku fakautuutu ai e angaʻulí, fakaoleoleʻi ai e koví, ngaohikovia ʻo e houʻeiki fafiné pea mo mioʻi ai e ngaahi fatongiá, kuo pau ke mou tuʻu hake ʻo maluʻi kimoutolu, homou fāmilí pea mo kimoutolu kotoa ʻoku mou feohí. Kuo pau ke mou maluʻi ʻa e angamaʻá.

Ko e hā ʻa e angamaʻa pea ko e hā ʻa e tokotaha maluʻi?“Ko e angamaʻá ko ha sīpinga ia ʻo e fakakaukaú mo e ʻulungāangá ʻoku fakatefito ʻi he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga maʻa mo māʻolungá. ʻOku kau ai e moʻui maʻá mo e haohaoá. 3 Pea ko e hā ʻa e tokotaha maluí? Ko e tokotaha maluí, ko ha taha ʻokú ne maluʻi, pāletuʻa mo ʻaofi ha meʻa. 4Ko ia, ʻi hoʻomou hoko ko e tokotaha maluʻi ʻo e angamaʻá, te mou maluʻi ai ʻa e moʻui maʻá he ʻoku toputapu e mālohi ke fakatupu ʻa e moʻui matelié pea ko ha mālohi fungani ia kuo pau ke maluʻi kae ʻoua kuó ke mali. ʻOku fie maʻu e angamaʻá ki he takaua mo e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Te mou fie maʻu ʻa e tataki ko iá kae lava ke mou folaua lelei e māmani ʻoku mou nofo aí. ʻOku fie maʻu e angamaʻá ki he hū ki he temipalé. Pea ʻoku fie maʻu ia ka te taau ai ke tuʻu ʻi he ʻao ʻo e Fakamoʻuí. ʻOku mou teuteu he taimí ni ki he taimi ko iá. ʻOku mahuʻinga ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻoku maʻu ʻi he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú . ʻE hanga ʻe hono moʻuiʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he tohí ʻo fakamālohia mo tokoniʻi koe ke ke “[taau mo e puleʻangá].”5

Ne fili ha kau finemui mei ʻAlapaini ʻi ʻIutā he faʻahitaʻu māfaná, ke nau “taau mo e puleʻangá.” Ne nau fili ke fakatefito ʻenau tokangá ʻi he temipalé ʻaki ʻenau lue mei he Temipale Teleipa ʻIutaá ki he Temipale Sōlekí, ʻa ia ne maile ʻe 22, ʻo hangē ko ia ne fai ʻe ha taha ʻo e kau paioniá ko Sione Lou Moila. Ko Misa Moilá ko ha tufunga sima naʻe ui ʻe he palōfita ko Pilikihami ʻIongí ke ngāue ʻi he Temipale Sōlekí. Naʻá ne lue lalo he uike takitaha ʻi ha maile ʻe 22 mei hono ʻapí ki he temipalé. Ko e taha ʻo ʻene ngāué ke tongitongi e kupuʻi lea ko e “Māʻoniʻoni ki he ʻEikí” ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo e Temipale Sōlekí. Naʻe ʻikai faingofua pea naʻe lahi ha ngaahi faingataʻa ke ne ikunaʻi. Ne aʻu ki ha taimi ne ʻakahi ai ʻe haʻane pulu ʻa hono vaʻé. Naʻe pau ke tuʻusi hono vaʻé he naʻe ʻikai ke moʻui. Ka naʻe ʻikai taʻofi ai ia mei heʻene tukupā ki he palōfitá ke ne ngāue ʻi he temipalé. Naʻá ne faʻu hano vaʻe loi pea hili ha ngaahi uike siʻi mei ai naʻá ne toe lue lalo pē ʻi he maile ʻe 22 ki he temipalé ke fai e ngāue kuó ne tukupā ke faí.6

Naʻe fili e kau finemui ʻi he Uooti Sita Hila Onó, ke nau lue lalo he mamaʻo tatau pē maʻá ha taha ʻo ʻenau ngaahi kuí pea mo ha taha kuó ne ueʻi fakalaumālie kinautolu ke nau kei moʻui taau pē ke hū he temipalé. Ne nau ako he uike takitaha ʻi he Mutualé ʻi heʻenau lue laló mo nau vahevahe ʻa e meʻa kuo nau akó pea mo e ngaahi ongo ʻoku nau maʻu ki he temipalé.

Ne kamata ʻaki ha lotu ʻenau lue lalo hengihengia ki he temipalé. Ne ongo kiate au ʻenau lototoʻá ʻi he kamata ʻenau lué. Kuo nau mateuteu lelei pea naʻa nau ʻiloʻi kuo nau mateuteu. Naʻe tukutaha ʻenau tokangá ʻi heʻenau taumuʻá. Naʻe hanga ʻe heʻenau foʻi laka kotoa pē ʻo fakataipe mai ʻa kimoutolu mo e teuteu ʻoku mou fai he taimí ni ke hū ki he temipalé. Kuo kamata hoʻomou ako fakatāutahá ʻaki e lotu fakatāutaha fakaʻahó, lau fakaʻaho ʻo e Tohi ʻa Molomoná pea mo hoʻomou ngāueʻi e Fakalakalaka Fakatāutahá.

ʻI he hokohoko atu e lue lalo ʻa e kau finemuí ni, naʻe ʻi ai ha ngaahi meʻa naʻá ne tohoakiʻi ʻenau tokangá ka naʻa nau tokanga taha pē ki heʻenau taumuʻá. Naʻe ongoʻi ʻe ha niʻihi kuo kamata ke fepulopulasi honau vaʻé pea ongoʻi ʻe ha niʻihi kuo kamata ke mamahi honau tuí, ka naʻa nau kei lue pē. Ko kimoutolú, ʻoku lahi ha ngaahi tohoaki, mamahi pe tūkiaʻanga ʻi homou hala ki he temipalé, ka ʻoku mou kei lototoʻa mo ʻalu pē. Naʻe mapeʻi e hala ne fononga ai e kau finemuí ni ʻe heʻenau kau takí, ʻa ia kuo nau ʻaʻeva mo taki e halá pea mo fakapapauʻi e founga malu mo hangatonu taha ke fou aí. ʻOku fakaʻilongaʻi homou halá pea ʻe lava ke ke ʻiloʻi pau naʻe ʻikai ngata pē he ʻaʻeva ʻa e Fakamoʻuí he halá, ka te Ne toe ʻaʻeva foki ai mo koe — ʻi he foʻi laka kotoa pē.

Naʻe ʻi he hala ko ʻeni ki he temipalé ha ngaahi tamai, faʻē, kau mēmipa ʻo e fāmilí mo ha kau taki lakanga fakataulaʻeiki ke nau maluʻi kimoutolu. Ko ʻenau ngāué ke fakapapauʻoku ʻoku malu mo hao e tokotaha kotoa pē mei he fakatuʻutāmakí. Ne nau fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe he sino ʻo e finemui kotoa pē ha vai pea mo ha meʻakai ke pukepuke ʻaki hono iví. Naʻe ʻi ai ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ne ʻoatu ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí mo ha feituʻu ke nau mālōlō mo inu ai. ʻE kau finemui, ʻe hoko hoʻomou ngaahi tamaí, faʻeé, kau pīsopé mo ha tokolahi kehe ko homou kau tauhi ʻi hoʻomou ʻaʻeva ʻi he hala ki he temipalé. Te nau fai atu ha ui fakatokanga mo tataki homou halá pea kapau te ke lavea pe mamahiʻia pe hē mei he halá, te nau tokoniʻi koe.

Ne ongo kiate au he fakaʻosiʻosi ʻenau fonongá, ʻi he omi honau ngaahi tuongaʻané mo ha kau talavou mo e kaungāmeʻá ke poupouʻi e kau finemui ko ʻení. Naʻe hanga ʻe ha tuongaʻane ia ʻe taha ʻo fafa hono tuofefine ne fepulopulasi hono vaʻé, ke fakaaʻu ʻene fononga ki he temipalé. ʻI he aʻusia ʻe he kau finemuí ni ʻenau tamuʻá, ne nau fetāngihi heʻenau takitaha aʻu ki he temipalé ʻo ala atu ki he maka toputapu ko iá mo fai ha tukupā fakalongolongo ke moʻui taau maʻu pē ke hū ki he temipalé.

Ko e lue lalo ko ia ki he temipalé, ko ha fakatātā ia ʻo e moʻuí. Ne tuʻu e ngaahi mātuʻá mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke maluʻi kinautolu ʻi honau halá. Ne nau faiange ha tokoni mo ha poupou. Naʻe femaluʻiʻaki mo fepoupouʻaki e kau finemuí. Ne mālieʻia e kau talavoú ʻi he toʻa, lotoʻaki mo e ivi ʻo e kau finemuí. Naʻe fua ʻe he tuongaʻané ʻa e tuofefine naʻe laveá. Naʻe fiefia fakataha e ngaahi fāmilí mo honau ngaahi ʻofefiné ʻi he aʻu ʻenau fonongá ki he temipalé pea nau fakafoki hao kinautolu ki ʻapi.

Ke mou nofo ʻi he hala ʻo e temipalé, kuo pau ke mou maluʻi hoʻomou angamaʻa fakafoʻituituí, angamaʻa ʻo e niʻihi kehé pea mo e kakai ʻe niʻihi ʻoku mou feohí. Ko e hā hono ʻuhingá? Naʻe akonaki ʻa Molomona ʻi he Tohi ʻa Molomoná ko e angamaʻá mo e anga māʻoniʻoní ʻa e“meʻa mahuʻinga mo lelei taha ʻi he meʻa kotoa pē.”7

Ko e hā ha meʻa te mou takitaha lava ʻo fai ke mou maluʻi ai e angamaʻá? ʻOku kamata ia ʻi hoʻo tui te ke lava ʻo fai ha liliu. ʻOku kamata ia ʻi hoʻo fai ha tukupā. ʻI heʻeku kei talavoú, ne u ako ai ʻoku ʻi ai ha ngaahi fili ʻe fie maʻu ke fai tuʻo taha pē. Ne u tohi ʻeku lisi ʻo e ngaahi meʻa te u fai maʻu peé pea mo e meʻa he ʻikai ke u teitei faí. Ne kau ai e ngaahi meʻa hangē ko e: talangofua ki he Lea ʻo e Potó, lotu fakaʻaho, totongi ʻeku vahehongofulú, mo tukupā ke ʻoua naʻá ku teitei liʻaki lotu. Ne u fai tuʻo taha pē ʻa e fili ko iá pea ʻi he taimi ne hoko mai ai ha momeniti ke u fai ha filí, ne u ʻiloʻi e meʻa ke u faí he ne u ʻosi fakapapauʻi ia ki muʻa. Ka pehē mai hoku kaungāmeʻa he akó, “Kiʻi inu tuʻo taha pē, he ʻikai hano maumau,” ne u kata pē mo pehē ange, “Ne u ʻosi fakapapauʻi ʻi hoku taʻu hongofulu mā uá he ʻikai ke u fai ia.” ʻE tokoni hono fai ki muʻa hoʻo ngaahi filí ke ke maluʻi ai ho angamaʻá. ʻOfa pē te mou takitaha hiki ha lisi ʻo e ngaahi meʻa te mou fai maʻu peé pea mo e ngaahi meʻa he ʻikai ke mou teitei faí. Peá ke moʻui ʻaki e lisi ko iá.

ʻOku ʻuhinga foki hono maluʻi ʻo e angamaʻá ke molumalu maʻu pē ʻa e vala ʻokú ke tuí, hoʻo leá, hoʻo tōʻongá mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e mītia fakasōsialé. ʻOku ʻuhinga hono maluʻi ʻo e angamaʻá he ʻikai ke ke teitei text ha faʻahinga lea pe fakatātā ki he kau talavoú ʻe iku mole ai meiate kinautolu ʻa e Laumālié, honau mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pe ko honau angamaʻá.ʻOku ʻuhinga ia oku mahino kiate koe ʻa e mahuʻinga ʻo e angamaʻá mo ke ʻiloʻi ko ho sinó ko ha temipale pea ʻoku ʻikai fakaʻaongaʻi e mālohi ʻo e fakatupú ki muʻa he malí.ʻOku mahino ʻokú ke maʻu ha mālohi toputapu ʻoku ʻi ai hano fatongia māʻoniʻoni ke ʻomi ai e ngaahi laumālie kehe ki he māmaní ke nau maʻu ha sino maʻa honau laumālie taʻengatá. ʻOku kau mai ki he mālohi ko ʻení mo ha laumālie ʻo ha taha kehe. ʻOkú ke leʻohi ha meʻa ʻoku “mahuʻinga ange ia ʻi he ngaahi maka koloá.” 8 Faivelenga. Talangofua. Teuteu leva ke ke taau ke maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa ʻoku fakatatali atu ʻi he temipale māʻoniʻoni ʻo e ʻEikí.

Ki he ngaahi faʻē ʻoku fakafanongo mai he pōní, ko e faʻifaʻitakiʻanga mahuʻinga taha koe ki hoʻo fānau fefiné ʻi he teunga tāú mo e angamaʻá—fakamālō atu.ʻOua naʻá ke teitei momou ke akoʻi ange ko e ngaahi ʻofefine fakaʻeiʻeiki kinautolu ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻikai fakatefito honau mahuʻingá ʻi he matamatalelei fakaesinó.ʻAi ke nau sio ʻokú ke tā maʻu pē e sīpinga totonu ʻo e meʻa ʻokú ke tui ki aí ʻi hoʻo tōʻonga mo e fōtunga fakatāutahá. 9Ko e kau maluʻi kimoutolu ʻo e angamaʻá.

Ne u toe kaka he uiké ni ʻi he Ensign Peak [Moʻunga ʻEnisainí].Naʻe kei hengihengia pea ne u vakai mei he foʻi māʻolunga ko iá ki he Moʻunga ʻo e Fale ʻo e ʻEikí—ʻa e Temipale Sōlekí—pea naʻe toe mahino lelei ange. Naʻe foaki ʻe he kau paioniá ʻenau meʻa kotoa pē ke nau omi ki he tumuʻaki ʻo e ngaahi moʻungá ke ta lava ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé pea sila ko ha ngaahi fāmili taʻengata. Taʻu ʻe fāngofulu ʻo e feilaulaú, ngāue mateakí mo e lue lalo mei ʻAlapaini ki he temipalé—ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ne nau tui ʻo hangē ko kimoutolú! Ne nau tui ki ha palōfita. Ne nau tui kuó ne mamata mo fefolofolai mo e ʻOtuá mo Hono ʻAlo ʻofaʻangá. Ne nau tui ki he Fakamoʻuí.Ne nau tui ki he Tohi ʻa Molomoná. Ko e ʻuhinga ia ne nau lava ai ʻo lea, “ʻOku mau tui ki he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻoku mau ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa kotoa pē, kuo mau kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻa lahi, pea ʻoku mau ʻamanaki ke mau lava o kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”10 Ne nau kātekina ha ngaahi meʻa lahi pea te tau lava foki ʻo fai pehē. ʻOku tau tui ki he Tefito ʻo e Tui fika hongofulu mā tolú, he ko e ngaahi meʻa ia te tau taau ai ke hūu ki he temipalé pea tuʻu ʻi ha ʻaho he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní—kuo fakamoʻoniʻi, maʻa mo silaʻi kinautolu. ʻE fie maʻu ai ke ke “[taau mo e puleʻangá]” pea ke ke teuteu he taimí ni mo maʻu ha lototoʻa te ke lava ʻo fai e ngaahi meʻa ʻoku faingataʻá.

Kau finemui, ʻoku mou kau ki ha ngāue maʻongoʻonga!ʻOku ʻikai ke mou tuēnoa!ʻI hoʻomou maluʻi homou angamaʻá mo e moʻui maʻá, te mou maʻu ai ha ivi.ʻI hoʻomou tauhi hoʻomou ngaahi fuakavá, ʻe tataki mo maluʻi kimoutolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní.ʻE ʻākilotoa kimoutolu ʻe he kau ʻāngeló. Naʻe fakamanatu mai ʻe Palesiteni Monisoni, “Manatuʻi ʻoku ʻikai ko kitautolu pē ʻoku lele ʻi he lova lahi ko ʻeni ʻo e moʻuí; ʻoku ʻi ai ʻetau totonu ke maʻu e tokoni ʻa e ʻEikí.”11 Teuteu ki he ʻaho ko ia te mou toe omi ai ki he fale ʻo e ʻEikí kuo mou taau mo mateuteu ke fai e ngaahi fuakava toputapú. ʻI hoʻomou maluʻi homou angamaʻá, te mou fie kumi ai ki he Fakamoʻuí ʻi hono fale māʻoniʻoní.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea mo Hono ʻAlo ʻofaʻangá, ʻa ia ko hotau Huhuʻi ko Sīsū Kalaisí, pea ʻoku fakafou ʻi he huhuʻí mo e mālohi ʻo ʻEne Fakalelei taʻe fakangatangatá ʻa hono tākiekina mo maluʻi kimoutolu ʻi homou hala ki he temipalé mo hoʻomou toe foki ki Hona ʻaó. ʻOku ou lotua ʻe fakamālohia fakatāutaha kimoutolu ki he ngāue ʻe hoko atu he momeniti mahuʻinga taha ko iá. Moʻui ke ke aʻusi ae ʻaho ko ia ne lea ki ai e Tohi ʻa Fakahaá, ʻa ia te ke “ʻaʻeva … ʻi he kofu hinehina [koeʻuhí ʻokú ke] ʻaonga.”12ʻI he huafa ʻo Sīsūu Kalaisí, ʻēmeni.