2010–2019
‘Amanaki Leleí
ʻEpeleli 2011


‘Amanaki Leleí

ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻamanaki lelei ʻi he Fakaleleí ʻo fakaivia kitautolu ʻaki ha ʻilo taʻengata.

Ne tupu hake homau fāmilí he vahefonua toafa ʻo e fakatonga ʻo ʻIutaá. ʻOku tātātaha ke ʻuha pea ko e ʻamanaki lelei pē ʻoku faí ke ʻi ai ha hauhau feʻunga ki he teuaki ʻo e taimi ʻafu ʻi he faʻahitaʻu māfana ka hokó. ʻOku tatau pē taimi ko iá mo e taimí ni, ʻo mau ʻamanaki atu ki ha ʻuha pea mau ʻaukai ke ʻuha he taimi faingataʻá.

ʻOku ʻi ai ha talanoa ki ha kuitangata naʻá ne ʻave hono mokopuna tangata taʻu nimá ke na lue ʻo ʻeva he koló. Ne na iku ai ki ha kiʻi falekoloa he hala lahí ʻo na tuʻu ai ke kumi ha kapa lēmani ke na inu. Ne tuʻu atu ha kā mei ha siteiti kehe he falekoloá pea hifo atu e fakaʻulí ki he tangataʻeikí. Ne tuhu e tangata solá ni ki ha konga ʻao he langí peá ne fehuʻi ange, “ʻOku ke pehē ʻe ʻuha?”

Ne tali ange ʻe he tangataʻeikí, “ʻOfa pē ke pehē, ʻikai maʻaku ka koeʻuhí ko e tamasiʻí ni. Kuó u ʻosi sio au he ʻuhá.”

Ko e ʻamanaki leleí ko ha ongo ia ʻokú ne ʻomi ha fakakoloa ki heʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku fakaʻuhingaʻi ia “ko e ongo ko ia … ʻe iku lelei e meʻa hono kotoa.” ʻI he taimi ʻoku tau ʻamanaki lelei aí, ʻoku tau “hanganaki fiefia atu … ʻi he holi ʻo e lotó mo e loto falala” (dictionary.reference.com/browse/hope). Ko ia ai, ʻoku ʻomi ʻe he ʻamanaki leleí ha ongoʻi nonga makehe ki heʻetau moʻuí ʻi heʻetau hanganaki fiefia atu ki he ngaahi meʻa ʻo e kahaʻú.

ʻOku tau faʻa ʻamanaki he taimi ʻe niʻihi ki ha ngaahi meʻa ʻoku siʻisiʻi pe ʻikai lava ke tau pule ki ai. ʻOku tau ʻamanaki ʻe lelei e ʻeá. ʻOku tau ʻamanaki ke hoko vave mai e faʻahitaʻu matalá. ʻOku tau ʻamanaki pē ʻe ikunaʻi ʻe he timi sipoti ʻoku tau saiʻia taha aí ʻa e Ipu ʻa Māmaní, Feʻauhi ʻAkapulu Faka-ʻAmeliká (Super Bowl) pe ko e Feʻauhi Peisipoló.

ʻOku ʻai ʻe he faʻahinga ʻamanaki lelei peheé ke mahuʻingamālie ʻetau moʻuí pea faʻa iku ia ki ha tōʻonga ʻoku angakehe pea fakalouʻakau. Hangē ko ʻení, ʻoku manako ʻeku tamai-he-fonó ʻi he sipotí ka ʻokú ne tui lahi kapau he ʻikai ke ne sio televīsone he tau ʻa e timi pasiketipolo ʻokú ne saiʻia taha aí, ʻe ala ikuna leva ʻene timí. ʻI heʻeku kei taʻu 12, ne u vilitaki pē ke u tui e ongo kiʻi sitōkeni ʻuli tatau ki he vaʻinga peisipolo kotoa pē ʻa e toʻu tupú (Little League), ko e ʻamanaki atu te mau ikuna. Naʻe hanga ʻe heʻeku faʻeé ʻo fekau ke tuku e sitōkení he fakafaletolo ʻi mui homau ʻapí.

ʻE lava ke hoko ʻetau ngaahi ʻamanakí he taimi ʻe niʻihi ko ha ngaahi fakaʻānaua ʻokú ne ueʻi mo tataki kitautolu ke tau ngāue. Kapau ʻoku tau ʻamanaki atu ke toe sai ange ʻetau akó, ʻe lava ke aʻusia e ʻamanaki ko iá ʻi he ako mālohí mo e feilaulaú. Kapau ʻoku tau fie vaʻinga ʻi ha timi ʻoku mālohi, ʻe lava ke iku hoko e fakaʻamu ko iá ʻi he fakamālohisinó, ngāue fakatahá mo e lavameʻá.

Ko Lousa Pēnisitaá ko ha tokotaha ako fakatoketā ʻi ʻIngilani ne ʻi ai ʻa ʻene ʻamanaki lahi. Naʻá ne fie hoko ko e fuofua tangata ke ne leleʻi e maile ʻe tahá ʻi loto he miniti ʻe faá. ʻI he konga ki muʻa ʻo e senitulu 20, ne tatali loto vēkeveke ai e kau ʻatelitá ki he ʻaho ʻe maumauʻi ai e lekooti ko e miniti ʻe faá. Ne meimei maumauʻi ia ʻe ha kau lele tuʻukimuʻa he ngaahi taʻu lahi kimui aí, ka naʻe kei tuʻu pē ʻa e lekooti ko e miniti ʻe faá. Naʻe tukupā ʻa Pēnisitā ʻo ne fakamālohisino lahi mo ʻamanaki pē te ne aʻusia ʻene taumuʻá ko hono fokotuʻu ha lekooti foʻou he māmaní. Ne kamata ke veiveiua e kakai manako sipotí pe ʻe toe maumauʻi koā e taimi ko e miniti ʻe faá. Naʻe vavaloʻi ʻe ha kau mataotao he sipotí tokua he ʻikai malava ʻe he sino ia ʻo e tangatá ʻo leleʻi e vave ko iá ʻi he lōloa ko iá. ʻI ha ʻaho ʻaoʻaofia, ko e ʻaho 6 ia ʻo Mē 1954, ne hoko ai e misi ʻa Lousa Pēnisitaá! Naʻá ne kolosi he tepí ʻi he miniti ʻe 3:59.4, ʻo ne fokotuʻu ai e lekooti foʻou he māmaní. Naʻe hoko ʻene ʻamanaki lelei ke maumauʻi e lekooti miniti ʻe faá ko ha fakaʻānaua, ʻa ia naʻe lavaʻi ʻo fakafou he fakamālohisinó, ngāue mālohí mo e mateakí.

ʻE lava ke ueʻi hake ʻe he ʻamanaki leleí ʻetau ngaahi fakaʻānauá mo poupouʻi kitautolu ke tau aʻusia e ngaahi fakaʻānaua ko iá. Ka ʻoku ʻikai ke tau ikuna he ʻamanakí ʻataʻatā pē. Kuo lahi ha ngaahi ʻamanaki lelei kuo ʻikai aʻusia kae hilifakia pē he hakau ʻo e fakaʻamú ko e tupu mei he fakapikopikó.

ʻI heʻetau hoko ko e mātuʻá, ʻoku fakatefito ʻetau ngaahi ʻamanaki fisifisimuʻa tahá ʻi heʻetau fānaú. ʻOku tau ʻamanaki te nau tupu hake ʻo moʻui fakapotopoto mo angatonu. ʻE lava ke mōlia e faʻahinga ʻamanaki ko iá ʻo kapau he ʻikai ke tau hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei. ʻOku ʻikai ʻuhinga e ʻamanakí ia ke pehē ʻe tupu hake ai ʻetau fānaú ʻi he anga-māʻoniʻoni. Kuo pau ke tau feohi mo kinautolu ʻi he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatupulakí. Kuo pau ke tau akoʻi kinautolu ke nau lotu. Kuo pau ke tau lau mo kinautolu ʻa e folofolá mo akoʻi kiate kinautolu e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí. Ko e toki taimi pē ia ʻe lava ke aʻusia ai ʻetau ngaahi ʻamanaki fisifisimuʻa tahá.

Kuo pau ke ʻoua naʻa tau teitei tuku ke hanga ʻe he lotofoʻí ʻo ʻai ke siva ʻetau ʻamanakí. Naʻe tohi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá “ʻoku totonu [ke ne] keli ʻi he ʻamanaki lelei” (1 Kolinitō 9:10). ʻOku hanga ʻe hono ngāueʻi ʻo e ʻamanakí ʻo fakakoloaʻi ʻetau moʻuí mo tokoni ke tau hanganaki fiefia atu ki he kahaʻú. Tatau ai pē pe ʻoku tau palau ha ngoueʻanga ke tō pe palau ʻi he moʻuí, ʻoku mahuʻinga ke tau maʻu e ʻamanaki leleí ʻi heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

ʻI he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ko e ʻamanaki leleí ko e holi ia Hono kau muimuí ke nau maʻu e fakamoʻui taʻengatá ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

Ko e ʻamanaki lelei ʻeni kuo pau ke tau maʻú. Ko e meʻa ia ʻoku tau makehe ai mei he toenga ʻo e māmaní. Naʻe naʻinaʻi ʻa Paula ki he kau fuofua muimui ʻo Kalaisí ke nau “nofo teu pē ke talia ʻa e tangata kotoa pē ʻe ʻekea ʻa kimoutolu ki hono ʻuhinga ʻo e ʻamanaki lelei ʻoku ʻiate kimoutolú” (1 Pita 3:15).

ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻamanaki lelei ʻi he Fakaleleí ʻo fakaivia kitautolu ʻaki ha ʻilo taʻengata. ʻOku makatuʻunga leva he ʻilo ko iá ʻa ʻetau malava ʻo sio fakalaka atu mei he kuongá ni ki he talaʻofa ʻo e taʻengatá. ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke tau ʻefihia pē ʻi he ʻatamai pukupuku ʻo e ʻamanaki launoá. ʻOku tau tauʻatāina ke hanganaki atu ki ha nāunau fakasilesitiale, kuo silaʻi kitautolu ki hotau fāmilí mo e ngaahi ʻofaʻangá.

ʻI he ongoongoleleí, ʻoku meimei ke kāinga pē ʻa e tuí mo e ʻofa faka-Kalaisí. Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa: “Ko e ʻamanaki leleí ko e vaʻe ia ʻe taha ʻo ha sea veʻe-tolu, fakataha mo e tuí mo e ʻofa faka-Kalaisí. ʻOku nau fokotuʻu maʻu ʻetau moʻuí neongo e ngaahi faingataʻa te tau fetaulaki mo iá.” (Dieter F. Uchtdorf, “Ko e Mālohi Taʻefakangatangata ʻo e ʻAmanaki Leleí,” Liahona, Nōvema 2008, 21).

Naʻe tohi ʻe Molonai ʻi he vahe fakaʻosi ʻo e Tohi ʻa Molomoná:

“Ko ia, kuo pau ke ʻi ai ʻa e tuí; pea kapau ʻoku pau ke ʻi ai ʻa e tuí ʻoku pau ke ʻi ai foki mo e ʻamanakí; pea kapau ʻoku pau ke ʻi ai ʻa e ʻamanakí ʻoku pau ke ʻi ai foki mo e manavaʻofá.

“Pea kapau ʻe ʻikai te mou maʻu ʻa e manavaʻofá ʻe ʻikai teitei faʻa fakamoʻui ʻa kimoutolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá; pea ʻe ʻikai foki faʻa fakamoʻui ʻa kimoutolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá kapau ʻoku ʻikai te mou maʻu ʻa e tuí; pe ʻoku ʻikai foki ke faʻa fakamoʻui ʻa kimoutolu kapau ʻoku ʻikai te mou maʻu ʻa e ʻamanakí” (Molonai 10:20–21).

Kuo ako mai ʻa ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “ʻOku fakamaʻunga e tuí ʻia Sīsū Kalaisi. ʻOku fakatefito e ʻamanaki leleí ʻi he Fakaleleí. ʻOku hāsino e ʻofa faka-Kalaisí ʻi he ‘ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí.’ ʻOku lalanga fakataha ʻa e ngaahi ʻulungāanga ko ʻení ʻe tolu ʻo hangē ha ʻū tuʻoni afo ʻi ha maeá, pea he ʻikai faʻa fakamavahevaheʻi maʻu pē kinautolu. ʻOku nau hoko ko hotau fehokotakiʻanga ki he puleʻanga fakasilesitialé” (“A More Excellent Hope,” Ensign, Feb. 1997, 61).

ʻI he kikite ʻa Nīfai ʻo kau kia Sīsū Kalaisi ʻi hono fakaʻosi ʻene lekōtí, naʻá ne tohi ʻo pehē, “Ko ia, kuo pau ke mou vivili atu ki muʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa, mo ha ʻofa ki he kakai fulipē” (2 Nīfai 31:20).

Ko e “ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa” ko ʻeni ʻoku lea ki ai ʻa Nīfaí, ko e ʻamanaki lelei ia ʻi he Fakaleleí, ʻa e fakamoʻui taʻengata ʻoku malava ke hoko ʻi he feilaulau ʻa hotau Fakamoʻuí. Kuo tataki ʻe he ʻamanaki leleí ni ha kau tangata mo fafine ʻi he ngaahi kuongá ke nau fai ha ngaahi meʻa fakaofo. Naʻe ʻalu fano holo e kau ʻAposetolo ʻo e kuonga muʻá ʻi he māmaní ʻo fakamoʻoni kau kiate Ia pea iku foaki ʻenau moʻuí ʻi Heʻene ngāué.

Ne liʻaki ʻe ha kāingalotu paionia tokolahi ʻo e Siasí ʻa honau ngaahi ʻapí, fakafonu honau lotó ʻaki e ʻamanaki leleí mo e tuí ʻi heʻenau fononga fakahihifo he ngaahi Konga Fonua Tokaleleí ki he Teleʻa Sōlekí.

ʻI he 1851, naʻe kau ai ʻa Mele Mula Mētoki ki he Siasí ʻi Sikotilani ʻokú ne uitou ʻi hono taʻu 67. Ko ha kiʻi fefine naʻe nounou ʻo fute ʻe fā ʻinisi ʻe fitu (mita ʻe 1.2) pea ʻikai aʻu hono mamafá ki he pāuni ʻe 90 (kilokalami ʻe 41) pea ʻi ai ʻene fānau ʻe toko valu, ka ko e ono pē naʻe moʻui ʻo matuʻotuʻá. Koeʻuhí ko ʻene tupu siʻisiʻí naʻe ui fakalaulaunoa ia ʻe heʻene fānaú mo e makapuná ko e “Kiʻi Kuifefiné.”

Naʻe kau foki ʻa ʻene tama-tangata ko Sione Mētokí mo hono uaifí ki he Siasí pea nau ō ki ʻIutā ʻi he 1852 mo ʻena fānau iiki ʻe toko ua. Neongo e ngaahi faingataʻaʻia e fāmili ʻo Sioné, ne ʻosi ha taʻu ʻe fā mei ai naʻá ne ʻoatu ha paʻanga feʻunga ki heʻene faʻeé ke ne lava ʻo fakataha mo e fāmilí ʻi Sōleki Siti. Naʻe lahi ange e ʻamanaki lelei ʻa Melé ʻi hono kiʻi lahí, ko ia naʻá ne kamata ai e fononga faingataʻa fakahihifo ki ʻIutaá ʻi hono taʻu 73.

Hili ʻene folau lelei mai ʻi he Tahi ʻAtalanitiká, naʻá ne iku ʻo kau fakataha ai mo e Kaungā Fononga ʻa e Saliote Toho Lalo ʻa Mātiní. ʻI he ʻaho 28 ʻo Siulaí ne kamata fononga fakahihifo ai e kau paionia ko ʻeni ne toho lalo pē ʻenau salioté. ʻOku ʻiloa e faingataʻaʻia ʻa e kaungā fonongá ni. ʻI he kulupu ʻe toko 575 ko ʻení, ne meimei ke mate ai ha vahe-fā ʻe taha ki muʻa pea nau toki tūʻuta ki ʻIutaá. Ne mei tokolahi ange ʻa e maté kapau naʻe ʻikai ke fokotuʻu ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ha feinga fakahaofi moʻui ʻo fekauʻi atu ai ha ngaahi saliote mo e nāunau ke kumi e siʻi Kāingalotu ko ʻeni kuo maʻutangī he sinoú.

Naʻe mālōlo ʻa Mele Mētoki he ʻaho 2 ʻo ʻOkatopa 1856 ofi atu ki Siminī Loki ʻi Nepulasikaá. Naʻá ne siʻi tōtau ai he ongosiá, mokosiá mo e faingataʻa ʻo e fonongá. Ne ʻikai pē toe siʻi lava ʻe hono sinó ʻo matuʻuaki e ngaahi faingataʻa fakatuʻasino ne fetaulaki mo e Kāingalotú. ʻI he momeniti fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí, naʻá ne fakakaukau ai ki hono fāmilí ʻi ʻIutā. Ko e kupuʻi lea fakaʻosi ne fai ʻe he fefine paionia faivelengá ni ko e, “Tala kia Sione, ne u maté ʻoku hanga pē hoku matá ki Saione.” (Vakai, Kenneth W. Merrell, Scottish Shepherd: The Life and Times of John Murray Murdoch, Utah Pioneer [2006], 34, 39, 54, 77, 94–97, 103, 112–13, 115.)

ʻOku fakasino mai ʻe Mele Mula Mētoki, ʻa e ʻamanaki lelei mo e tui ne fakahoko ʻe ha tokolahi ʻo e kau fuofua paionia ne lototoʻa ʻo fononga fakahihifó. Ko e fononga fakalaumālie ʻoku fai he ʻaho ní, ʻoku ʻikai toe siʻi ange ʻa e ʻamanaki lelei mo e tui ia ʻoku fie maʻu ki aí, ʻi he meʻa ko ia ne fie maʻu ʻe he kau fuofua paioniá. Mahalo pē naʻa kehekehe ʻetau ngaahi tukupaá ka ʻoku lahi tatau pē hotau ngaahi faingataʻá.

ʻOku ou lotua ʻe tataki kitautolu ʻe heʻetau ʻamanaki leleí ke tau aʻusia kotoa ʻetau ngaahi fakaʻānaua māʻoniʻoní. ʻOku ou lotua ʻe fakamālohia ʻe he Fakaleleí ʻa ʻetau tuí mo e ʻofa faka-Kalaisí pea mo ʻomi ha ʻilo taʻengata ki heʻetau moʻui he kahaʻú. ʻOku ou lotua ke tau maʻu e ʻamanaki lelei ngingila mo haohaoá ni, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.