2010–2019
ʻOku Fakaofo e Houʻeiki Fafine ʻo e Siasí!
ʻEpeleli 2011


ʻOku Fakaofo e Houʻeiki Fafine ʻo e Siasí!

ʻOku tupu e konga lahi ʻo ʻetau ngaahi lavameʻa ʻi he Siasí mei he ngāue taʻesiokita ʻa e houʻeiki fafiné.

Naʻe tohi ‘e he tangata faʻu tohi mo faihisitōlia ko Uālesi Sitekinaá ʻo kau ki he hiki mo e tānaki fakataha ʻo e kau Māmongá ki he Teleʻa Sōlekí. Naʻe ʻikai ke ne tali ʻetau tui fakalotú, peá ne fakaangaʻi e ngaahi meʻa lahi; ka naʻe ongo kiate ia ʻa e mateaki mo e loto toʻa e fuofua kāingalotu hotau Siasí, tautefito ki he houʻeiki fafiné. Naʻá ne pehē, “Naʻe fakaofo honau houʻeiki fafiné.”1 ʻOku ou toe fakaongo atu ʻa e fakakaukau ko iá he ʻahó ni. ʻOku fakaofo hotau houʻeiki fafine ʻi he Siasí!

Naʻe tuku ʻe he ʻOtuá ʻi he loto ʻo e kakai fefiné ha ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua ʻo e mālohí, angamaʻá, ʻofá, mo e loto fie feilaulau ke ʻohake ʻa e ngaahi toʻu tangata ʻo ʻEne fānau fakalaumālie ʻi he kahaʻú.

ʻOku fakamahinoʻi ʻe ha fakatotolo ʻa e ʻIunaiteti Siteití kimuí ni mai “ʻoku tui lahi [ʻa e kakai fefine ʻo e ngaahi tui fakalotu kotoa pē] ki he ʻOtuá” ʻo kau atu ki he ngaahi fakatahaʻanga fakalotú ʻo laka ange ia ʻi he houʻeiki tangatá. “ʻOku nau anga fakalotu ange kinautolu ʻi he meimei tafaʻaki kotoa pē.”2

Ne ʻikai ke u ofo au he ola ko ʻení, tautautefito ki heʻeku fakakaukau atu ki he fatongia taʻemafakatataua ʻo e ngaahi fāmilí mo e houʻeiki fafine ʻi heʻetau tui fakalotú. ʻOku mahino ʻetau tokāteliné: Ko e houʻeiki fafiné ko e ngaahi ʻofefine ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate kinautolu. ʻOku tuʻunga tatau ʻa e uaifí mo e husepānití. ʻOku fie maʻu ki he nofo malí ha hoa ngāue kakato ʻoku ngāue fakataha ai ʻa e uaifí mo e husepānití ke feau e ngaahi fie maʻu ʻa e fāmilí.3

ʻOku tau ʻiloʻi hono lahi ʻo e ngaahi tukupā maʻá e houʻeiki fafiné, tautautefito kiate kinautolu ʻoku feinga ke moʻui ʻaki e ongoongoleleí.

Tukufakaholo ʻo e Kau Fafine Paioniá

Ko ha ʻulungāanga maʻongoʻonga ia ʻi he moʻui ʻa ʻetau ngaahi kui paioniá ko e tui ʻa e houʻeiki fafiné. Ko e natula faka-ʻOtua ia ʻo e houʻeiki fafiné ʻa ʻenau maʻu ʻa e meʻafoaki mo e fatongia lahi ange ki ʻapi mo e fānaú mo hono tokangaʻi kinautolu ai pea ʻi he ngaahi ʻātakai kehé. Naʻe ongo ki he lotó ʻa e fakakaukau atu ki he tui ko ʻeni ʻa e kau fafiné ʻo nau loto fiemālie ke tuku honau ʻapí ka nau kolosi he ngaahi potu tokaleleí ki ha feituʻu taʻeʻiloa. Kapau te tau tuhuʻi atu honau ʻulungāanga mahuʻinga tahá, ko ʻenau tui taʻeveiveiua ko ia ki he ongoongolelei kuo toe fakafoki mai ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

Ko ha tukufakaholo mahuʻinga lahi ki he Siasí ʻa e ngaahi fakamatala ki he loto toʻa ʻa e kau fafine paionia ko ʻení ʻi he meʻa ne nau feilaulauʻi mo lavaʻí. ʻOku ongo kiate au ʻa e fakamatala ʻa ʻIlisapesi Siakisoni ʻa ia ne mālōlō hono husepāniti ko ʻĒloné hili e kolosi fakamuimuitaha ʻa e Kau Fononga Sāliote Tohotangata ʻa Mātiní ʻi he Vaitafe Palaté. Naʻá ne tohi ʻo pehē:

“He ʻikai ke u feinga ke fakamatala e ngaahi ongo naʻá ku maʻu ʻi heʻeku hoko ko ha uitou ne ʻi ai haʻane fānau ʻe toko tolu, ʻi he ngaahi tūkunga fakamamahi ko ʻení. … ʻOku ou tui … ʻe lau ʻoku fakamāʻoniʻoniʻi au ʻe heʻeku faingataʻaʻia koeʻuhí ko e Ongoongoleleí ke u lelei ai. …

“Naʻá ku [tangi] ki he ʻEikí, …ʻa Ia kuó Ne talaʻofa te Ne hoko ko ha husepāniti ki he uitoú, mo e tamai ki he tamai maté. Ne u tangi kitae Ia pea naʻá Ne tokoniʻi au.”4

Naʻe pehē ʻe ʻIlisapesi naʻá ne hiki e hisitōliá maʻanautolu ne nau foua e ngaahi tūkunga tataú, mo e ʻamanaki ʻe loto fiemālie ʻa e ngaahi toʻu tangata ʻo e kahaʻú ke nau faingataʻaʻia mo feilaulauʻi ʻa e meʻa kotoa maʻá e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.5

ʻOku Mālohi mo Loto Toʻa e Houʻeiki Fafine ʻi he Siasí he ʻAho ní

ʻOku ou tui ʻoku fehangahangai e houʻeiki fafine ʻo e Siasí he ʻahó ni mo e faingataʻa ko iá pea ʻoku nau mālohi mo faivelenga tatau pē. ʻOku fakahā ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki ʻo e Siasí ni ʻi he tuʻunga kotoa pē ʻa ʻenau houngaʻia ʻi he ngāue tokoni, feilaulau, tukupā, mo e ngaahi tokoni ʻa e houʻeiki fafiné.

ʻOku tupu e konga lahi ʻo ʻetau ngaahi lavameʻa ʻi he Siasí mei he ngāue taʻesiokita ʻa e houʻeiki fafiné. Ko e meʻa fakaʻofoʻofa ke vakai atu ki he ngāue uouangataha ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mo e Fineʻofá ʻi he Siasí pe ʻi he ʻapí. ʻOku tatau e vā fengāueʻaki ko iá mo ha kau tāmeʻalea ongo mālie pea toki hanga ʻe heʻenau fasí ʻo ueʻi fakalaumālie kotoa kitautolu.

ʻI hano vahe au ki ha konifelenisi ʻi he Siteiki Misiona Vieo Kalefōniá kimuí ni mai, ne ongo ki hoku lotó ha fakamatala kau ki ha hulohula fakasiteiki ʻa e toʻu tupú ʻi he Pō Fakaʻosi Taʻú. Hili e hulohulá naʻe maʻu hake ha peesi naʻe ʻikai tuʻu ai ha hingoa. ʻOku ou vahevahe ha konga ne hiki ʻe Sisitā Mōnika Setiuiki, ko e palesiteni ʻo e Kau Finemui he Siteiki Lakuna Naisoló: “Ne ʻikai ke mau fie ʻilo; ko e meʻa fakafoʻituitui ʻeni ia ʻa ha taha! Ko ia ne mau kiʻi fakaava siʻi pē ʻo toʻo hake e meʻa taupotu taha ki ʻolungá—mo e fakaʻamu ʻe ʻiloʻi ai e taʻahine naʻe ʻaʻaná. Ne ʻiloʻi … ka ʻi ha founga kehe—ko ha tohitufa Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú … Masiʻi! Naʻá ne fakahā mai ha meʻa fekauʻaki mo ia. Ne mau ala hifo ki he meʻa hono hokó, ko ha kiʻi pepa. Pau pē te mau ʻiloʻi heni, ka naʻe ʻikai ko e meʻa ia ne mau ʻamanaki ki aí. Naʻe ʻi he peesi ʻuluakí ha lisi ʻo e ngaahi potufolofola ne manako aí. Ne toe ʻi ai ha peesi kehe ʻe nima ne hiki fakalelei ai ha ngaahi potufolofola mo ha ngaahi fakamatala fakatāutaha.”

Naʻe fie maʻu leva ʻe he kau fafiné ke nau feʻiloaki mo e finemui moʻui faivelengá ni. Ne nau foki ki he pēsí ke ʻiloʻi pe ko hai naʻe ʻaʻaná. Ne nau toʻo hake ha lole, koa, meʻa milimili mo ha polosi. Ne u saiʻia ʻi he ngaahi lea naʻa nau faí: “ʻOku haʻu e meʻa lelei mei hono ngutú; ʻoku maʻa mo molū hono ongo nimá; pea ʻokú ne tokangaʻi lelei hono sinó.”

Ne nau tatali ki he meʻa hono hokó. Ne toʻo hake ha kiʻi peesi paʻanga naʻe ngaohi ʻaki ha ngeʻesi puha inu, pea naʻe ʻi ai ha paʻanga ʻi hano kiʻi konga naʻe sipaʻi. Naʻa nau kaila, “Ko ha taʻahine mohu fakakaukau ʻeni mo mateuteu!” Naʻa nau maʻu e ongo tatau mo ha fānau iiki ʻi he pongipongi Kilisimasí. Ne ʻangeʻange ʻenau ʻohovalé he meʻa naʻa nau toʻo hake hono hokó: ko e founga taʻo ʻo ha keke sokoleti, mo ha kiʻi fakamanatu ke ne taʻo ha foʻi keke ki he ʻaho ʻo hano kaungāmeʻa. Naʻa nau meimei kaila, “Ko e taʻahine TAUHI ʻAPI IA! Faʻa fakaʻatuʻi mo ʻatamai fie tokoni.” ʻIo, naʻe faifai pea nau ʻiloʻi ia. Naʻe pehē ʻe he kau taki ʻo e toʻu tupú naʻa nau ongoʻi monūʻia lahi “ke vakai ki ha faʻifaʻitakiʻanga ʻoku fakahoko fakalongolongo ʻe ha finemui ʻokú ne moʻui ʻaki e ongoongolelei.”6

ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he talanoá ni ʻa hono tauhi ʻe hotau Kau Finemuí e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí.7 Ko ha sīpinga foki ia ʻo e loto tokanga mo e moʻui mateaki ʻa e kau taki ʻo e Kau Finemuí ʻi he funga māmaní. ʻOku taʻe ʻi ai hanau tatau!

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fatongia mahuʻinga ʻo e houʻeiki fafiné ʻi he Siasí, moʻui fakafāmilí, mo e fakafoʻituituí foki, ʻa ia ʻoku mahuʻinga ʻi he palani ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku ʻikai totongi paʻanga ha ngaahi fatongia lahi heni, ka ko e totongi ʻo ʻenau ngāué ko e ongoʻi fiemālie mo taʻengata honau mahuʻingá. Naʻe toki kolé ni ha fefine lelei mo lavameʻa ʻi he poate ʻo e kau ʻētita ʻa ha nusipepa ʻe taha ke fakamatalaʻi ange ʻa e fatongia ʻo e houʻeiki fafiné ʻi he Siasí. Naʻe fakamatalaʻi ange naʻe taʻetotongi e kau taki kotoa ʻi heʻemau haʻofanga lotú. Naʻá ne tuʻusi mai ʻo pehē kuo ʻosi ʻene fie ʻilo ʻaʻana ki aí. Naʻá ne pehē, “ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku kei fie maʻu ʻe he kakai fefiné ha ngaahi ngāue ʻoku taʻetotongi.”

Naʻa mau fakamahinoʻi ange ko e fokotuʻutuʻu mahuʻinga taha he māmaní ko e fāmilí, ʻa ia ʻoku hoko ai ʻa e “ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ko ha … kaungā ngāue tuʻunga tatau.”8 ʻOku ʻikai totongi paʻanga ha taha ʻiate kinaua, ka ʻoku ʻikai mafakamatalaʻi hono ngaahi tāpuakí. Naʻa mau fakamatalaʻi ange ki ai ʻa e Fineʻofá, Kau Finemuí, mo e Palaimelí pea ʻoku tataki kinautolu ʻe he kau palesiteni ko e kakai fefine. Naʻa mau talaange naʻe fai ʻa e lotú, hivá, ngaahi malangá, mo e hiva ʻi he kuaeá ʻe he kakai tangata mo fefine talu pē mei he kamataʻanga hotau hisitōliá, ʻo aʻu ki heʻetau fakatahaʻanga toputapu tahá, ʻa e houalotu sākalamēnití.

ʻOku fakamatala ʻa e tohi ʻoku manakoa lahi he ʻahó ni, ʻa e American Grace, ki ha houʻeiki fafine ʻi ha ngaahi tui fakalotu lahi. ʻOku hā ʻoku makehe atu pē ʻa e fiemālie ʻa e houʻeiki fafine Siasí ia ki honau tuʻunga fakataki ʻi he Siasí. 9 ʻIkai ko ia pē, ka ʻi hono fakatatau ki he ngaahi siasi kehe naʻe saveaʻí, ko e kāingalotu pē ʻo e Siasí, ʻa e tangata mo e fefine, ʻoku mālohi taha ʻa ʻenau moʻui ʻaki ʻenau tui fakalotú.10

ʻOku ʻikai fakaofo hotau kakai fefiné koeʻuhí ko ʻenau lava ʻo fakaʻehiʻehi mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui ní—ʻikai ʻaupito. ʻOku nau fakaofó ko e founga ʻoku nau tali ʻaki e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí. Neongo e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi sivi ʻo e moʻuí ʻoku hoko ʻi he malí pe ʻikai ke malí, ʻi he ngaahi fili ʻa e fānaú, moʻui mahamahakí, siʻi e ngaahi faingamālié, mo ha ngaahi palopalema kehe lahi, ka ʻoku nau kei tuʻu mālohi pē mo taʻeueʻia mo tuʻu maʻu ʻi he tuí. ʻOku tokoniʻi maʻu pē ʻe hotau houʻeiki fafine ʻi he Siasí ʻa e vaivaí, hiki hake ʻa e ngaahi nima ʻoku tautau ki laló, pea fakamālohia ʻa e ngaahi tui ʻoku vaivaí.”11

Naʻe pehē ʻe ha palesiteni Fineʻofa naʻá ne fakatokangaʻi e tokoni makehe ko ʻení, “ʻOku aʻu ki he taimi ʻoku tokoni ai e kau fafiné, ʻoku nau kei fakakaukau pē ʻPehē ange mai ne u lava ke fai ha tokoni lahi ange!’” Neongo ʻoku ʻikai ke nau haohaoa mo nau fekuki mo e ngaahi meʻa fakafoʻituituí, ka ʻoku hanga ʻe heʻenau tui ki ha Tamai ʻi Hēvani ʻofá mo e pau ʻo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻo fakafonu ʻenau moʻuí.

Fatongia ʻo e Houʻeiki fafiné ʻi he Siasí

Lolotonga e taʻu ʻe tolu kuo hilí naʻe fekumi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ki ha fakahinohino, ueʻi fakalaumālie, mo ha fakahā lolotonga ʻemau feongoongoi mo e kau taki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi houalotú mo ngāue ki he ongo Tohi Tuʻutuʻuni ʻo e Siasí. ʻI he foungá ni ne u ongoʻi ai ʻa e houngaʻia moʻoni ʻi he ngaahi tefitoʻi fatongia kuo fakahisitōlia hono fakahokó pea ʻoku lolotonga fakahoko ʻe he houʻeiki fafiné ʻi he fāmilí pea ʻi he Siasí, ʻo tatau pē kiate kinautolu kuo malí mo teʻeki malí.

ʻOku fie maʻu e kāingalotu kotoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí “ke ngāue ʻi heʻene ngoue vainé ki hono fakamoʻui ʻo e ngaahi laumālie ʻo e tangatá.”12 “ʻOku kau ʻi he ngāue ko ʻeni ʻo e fakamoʻuí ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa e kāingalotú, pukepuke ʻo e kau uluí, fakamālohia ʻo e kau māmālohí, ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí, … akoʻi ʻo e ongoongoleleí,”13 pea mo hono tokoniʻi ʻo e masivá mo e faingataʻaʻiá. 14 Ko e tefitoʻi fatongia ʻeni ʻo e fakataha alēlea fakauōtí.15

ʻOku fakataumuʻa e ongo Tohi Tuʻutuʻuní ke vahevahe atu ʻe he kau pīsopé ha ngaahi fatongia lahi ange ʻi heʻene ongoʻi e ngaahi fie maʻu lolotongá. ʻOku fie maʻu ke ʻiloʻi ʻe he kāingalotú kuo ʻosi fakahinohino ʻa e pīsopé ke ne vahe atu e ngaahi fatongiá. ʻOku fie maʻu ke poupou mo tokoni e kāingalotú kiate ia ʻi heʻene muimui ki he faleʻi ko ʻení. ʻE lava leva ke toe lahi ange ai e taimi ʻo e pīsopé mo e toʻu tupú, kau tāutaha kei talavoú, pea mo hono fāmili ʻoʻoná. Te ne vahe atu mo e ngaahi fatongia mahuʻinga kehe ki he kau taki lakanga fakataulaʻeikí, kau palesiteni ʻo e ngaahi houalotú mo e kakai tangata mo fafine fakafoʻituitui. ʻOku fakaʻapaʻapaʻi lahi e fatongia ʻo e houʻeiki fafiné ʻi he Siasí.16 ʻI he taimi ʻoku uiuiʻi ai e faʻeé ki ha fatongia ʻi he Siasí ʻoku fie maʻu ki ai ha taimi lahi, ʻoku faʻa ʻoange leva ki he tamaí ha fatongia ʻoku ʻikai fuʻu lahí ke lava ʻo potupotutatau e moʻui ʻa e fāmilí.

Ne u ʻalu ki ha konifelenisi fakasiteiki ʻi Tonga he ngaahi taʻu lahi kuo hilí. ʻI he pongipongi Sāpaté, ne fonu e ʻotu ʻe tolu ʻi muʻá he kau tangata he vahaʻa ʻo e taʻu 26 mo e 35. Ne u fakakaukau au ko ha kuaea ʻa e houʻeiki tangatá. Ka ʻi he taimi naʻe fai ai e pisinisi ʻo e konifelenisí, ne tuʻu hake ʻa e kau tangata kotoa ko ʻeni ʻe toko 63 ʻi hono ui honau hingoá pea hikinimaʻi kinautolu ke fakanofo ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. Naʻá ku fakatou fiefia mo ʻohovale.

Hili e konifelenisí, ne u fehuʻi ange kia Palesiteni Mateaki, ko e palesiteni fakasiteikí, pe naʻe fakahoko fēfē ʻa e mana ko ʻení. Naʻá ne talamai hono aleaʻi hono fakamālohia e māmālohí ʻi ha fakataha alēlea fakasiteiki naʻe fai. Naʻe kole ange e palesiteni Fineʻofa hono Siteikí, ko Leinata Vaʻenuku, pe ʻe feʻunga ʻapē ke lea mai. ʻI he taimi naʻá ne lea aí, naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālié ki he palesitení naʻe moʻoni e meʻa naʻá ne lea ʻakí. Naʻá ne talaange naʻe tokolahi ha kau talavou lelei ʻi he taʻu 20 mo e 30 tupú ʻi honau siteikí kuo teʻeki ai ke nau ngāue fakafaifekau. Naʻá ne pehē naʻe ʻilo pē ʻe hanau tokolahi ʻa e loto mamahi ʻa e kau pīsopé mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ne nau poupouʻi kinautolu ke ō ʻo ngāue fakafaifekaú pea ʻoku nau ongoʻi he taimí ni ko ha kau mēmipa maʻulalo ange kinautolu ʻo e Siasí. Naʻá ne fakamahinoʻi kuo laka honau taʻu motuʻá he taʻu ngāue fakafaifekaú. Naʻá ne fakahā ʻene ʻofa mo e hohaʻa kiate kinautolú. Naʻá ne talaange ʻoku kei ʻatā kotoa ʻa e ngaahi ouau fakamoʻuí kiate kinautolu, pea ʻoku totonu ke nofo taha ʻa e tokangá ʻi he fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi ouau ʻo e temipalé. Naʻá ne fakatokangaʻi ange, neongo ne teʻeki mali e niʻihi ʻo e kau talavoú ni, ka ko honau tokolahí kuo nau ʻosi mali mo ha kau fafine fakaʻofoʻofa—naʻe mālohi, māmālohi e niʻihi, pea ʻikai Siasi e niʻihi.

Hili ha fealēleaʻaki lelei ʻi he fakataha alēlea fakasiteikí, naʻa nau fakakaukau ai ke tokoni e houʻeiki tangata ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e houʻeiki fafine ʻo e Fineʻofá ʻo fakahaofi e kau tangatá ni mo honau ngaahi uaifí, kae tuku ha taimi lahi ange ʻo e kau pīsopé ki he kau talavoú mo e kau finemui ʻi he uōtí. Naʻe nofo taha ʻa kinautolu naʻe kau ʻi he fakahaofí ki hono teuteuʻi e kau tangatá ni ki he lakanga fakataulaʻeikí, mali taʻengatá, mo e ngaahi ouau fakamoʻui ʻo e temipalé. Lolotonga e taʻu ʻe ua hono hokó, naʻe maʻu ʻenitaumeniʻi he temipalé e meimei kotoa ʻo e kau tangata ʻe toko 63 naʻe hikinimaʻi ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi he konifelenisi ne u ʻi aí pea sila kiate kinautolu honau ngaahi uaifí. Ko e fakamatalá ni ko ha fakatātā pē ia ʻe taha ki he mahuʻinga hotau houʻeiki fafiné ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi hotau ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí mo e founga ʻenau tokoni ke maʻu ha fakahaá, tautautefito ʻi he ngaahi fakataha alēlea ʻo e Siasí.17

Fatongia ʻo e Houʻeiki fafiné ʻi he Fāmilí

ʻOku mau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi mālohi lahi ʻoku fakafepaki ki he houʻeiki fafiné mo e ngaahi fāmilí. ʻOku maʻu ʻi he ngaahi fakatotolo kimuí ni mai ʻa e hōloa ʻa hono mateakiʻi ʻo e nofo malí pea holo mo e tokolahi ʻo e kakai lalahi ʻoku malí.18 Ki ha niʻihi, ʻoku hoko e malí mo e fāmilí ko “fili pē ke fai kae ʻikai ko e tefitoʻi moʻoni ʻoku hoko ko e uho ʻo ʻetau nofo fakasosaietí.”19 ʻOku fehangahangai e houʻeiki fafiné mo ha ngaahi meʻa lahi ke nau fili mei ai pea ʻoku fie maʻu ai ke nau faʻa lotu ʻi hono fakakaukauʻi e ngaahi fili ʻoku nau faí mo ʻene uesia e fāmilí.

ʻI heʻeku ʻi Nuʻu Sila, ʻi he taʻu kuo ʻosí, ne u lau ʻi ha nusipepa ʻi ʻAokalani kau ki ha kakai fefine naʻe ʻikai ʻo hotau Siasí, naʻe fefaʻuhi mo e ngaahi meʻá ni. Naʻe pehē ʻe ha faʻē ʻe taha naʻá ne fakatokangaʻi ko ʻene fili ke ʻalu ʻo ngāue pe nofo ʻi ʻapí naʻe ʻuhinga ia ke maʻu ha kāpeti foʻou mo ha kā ʻe taha ʻa ia naʻe ʻikai ke ne fie maʻu. Kae ongoʻi ʻe ha fefine ia ʻe taha “ko e fili lahi taha ʻo ha fāmili moʻui fiefiá naʻe ʻikai ko e ngāue totongí—ka ko e televīsoné.” Naʻá ne pehē ʻoku lahi ange e taimi sio TV e ngaahi fāmilí ia ʻi he taimi ʻoku nau feohi fakataha aí.20

Ko ha ngaahi fili fakaeloto mo fakatāutaha ʻeni, ka ʻoku ʻi ai ha tefitoʻi moʻoni ʻe ua ʻoku totonu ke tau manatuʻi maʻu pē. ʻUluakí, ʻoku ʻikai totonu ke teitei ʻi ai ha taimi ʻe ongoʻi ai ʻe ha fefine ʻoku fie maʻu ke ne kole fakamolemole pe ongoʻi ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻene ngāue ʻoku faí koeʻuhí ko ʻene tefitoʻi ngāué ko hono ʻohake mo tokangaʻi e fānaú. ʻOku ʻikai mo ha meʻa ʻe toe mahuʻinga ange ai ʻi he palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. Uá,ʻoku totonu ke tau tokanga kotoa pē ke ʻoua naʻa tau fakamaau pe pehē tokua ʻoku ʻikai loto toʻa e kakai fefiné ʻi heʻenau fili ke ngāue mavahe mei ʻapí. ʻOku tātātaha ke mahino pe ke tau ʻiloʻi kakato e ngaahi tūkunga ʻoku ʻi ai e kakaí. ʻOku totonu ke faʻa lotu fakataha mo feongoongoi e husepānití mo e uaifí pea mahino ʻokú na haʻisia ki he ʻOtuá ʻi heʻena ngaahi filí.

ʻOku mau ongoʻi moʻoni ʻa e loto houngaʻia ʻiate kimoutolu houʻeiki fafine ʻoku nofo toko taha ʻi ha faʻahinga ʻuhinga pē. Kuo ʻosi fakamahinoʻi mai ʻe he kau palōfitá “[ʻoku lahi ʻa e ngaahi nima ʻoku fakatatali atu ke tokoniʻi koé. ʻOku ʻikai ngalo koe ʻi he ʻEikí. Pe ko Hono Siasí.”21 ʻOku ou ʻamanaki pē ʻe taki ʻa e Kāingalotú ʻi hono faʻu ʻo ha ʻātakai ʻi he ngāueʻangá ʻe faingofua mo feʻunga ange ki he houʻeiki fafiné mo tangatá ʻi honau ngaahi fatongia fakaemātuʻá.

ʻA kimoutolu kau fafine lototoʻa mo faivelenga teʻeki malí, kātaki ka mou ʻiloʻi ʻoku mau ʻofa mo houngaʻia ʻiate kimoutolu mo fakapapauʻi atu he ʻikai taʻofi meiate kimoutolu ha tāpuaki ʻoku taʻengatá.

Naʻe tohi ʻe he fefine paionia ʻiloa ko ʻEmelī H. Utimanisaá e fakalea ʻo e himi ko e “Kau fefine ʻo Siaoné.” Naʻe tonu ʻa ʻene pehē “[ko e ngafa ʻo e kau ʻāngeló ʻoku foaki ki he houʻeiki fafiné].”22 Naʻe fakamatalaʻi ʻeni ʻo pehē “ʻoku ʻikai mo ha meʻa siʻi ange ka ke fai e fekau fakahangatonu ʻa ʻetau Tamai ʻi Hēvaní ʻi he taimi pē ko iá, pea ‘ko ha meʻafoaki ʻeni … ʻoku maʻu … ʻe he kau fafiné.’”23

ʻE houʻeiki fafine, ʻoku mau ʻofa atu mo tanganeʻia ʻiate kimoutolu. ʻOku hounga kiate kimautolu hoʻomou ngāue ʻi he puleʻanga ʻo e ʻEikí. ʻOku ʻikai hamou tatau! ʻOku ou fakahā ha houngaʻia makehe ki he houʻeiki fafine ʻi heʻeku moʻuí. ʻOku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e Fakaleleí, ʻa e faka-ʻOtua ʻo e Fakamoʻuí, mo hono toe Fakafoki mai ʻo Hono Siasí, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. Wallace Stegner, The Gathering of Zion: The Story of the Mormon Trail (1971), 13.

  2. Robert D. Putnam and David E. Campbell, American Grace: How Religion Divides and Unites Us (2010), 233.

  3. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 1.3.1; vakai foki, Mōsese 5:1, 4, 12, 27.

  4. ʻI he Andrew D. Olsen, The Price We Paid: The Extraordinary Story of the Willie and Martin Handcart Pioneers (2006), 445.

  5. Vakai, “Leaves from the Life of Elizabeth Horrocks Jackson Kingsford,” Utah State Historical Society, Manuscript A 719; in “Remembering the Rescue,” Ensign, Aug. 1997, 47.

  6. Fakatahatahaʻi pea fakanounouʻi mei ha ʻī-meili ʻa Monikā Setiuiki, ko e palesiteni ʻo e Kau Finemui ʻo e Siteiki Lakuna Naisolo Kalefōniá, pea mo ha lea ne fai ʻe Lesilī Mōteniseni, ko e palesiteni ʻo e Kau Finemui ʻo e Siteiki Misiona Vieho Kalefōniá.

  7. ʻI ha fakamatala ʻoku ui ko e “Why Do We Let Them Dress Like That?” (Wall Street Journal, Mar. 19–20, 2011, C3), ko hano taukaveʻi ʻe ha faʻē Siu faʻa fakakaukau ʻa e tuʻunga ʻulungāanga teuteu tāú mo e teunga tāú peá ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tā sīpnga ʻa e kakai fefine Māmongá.

  8. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  9. Vakai, Putnam and Campbell, American Grace, 244–45.

  10. Vakai, Putnam and Campbell, American Grace, 504.

  11. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:5; vakai foki Mōsaia 4:26.

  12. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:56.

  13. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), peesi 26.

  14. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni fika 2, 6.1.

  15. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 4.5.

  16. Vakai, Emily Matchar, “Why I Can’t Stop Reading Mormon Housewife Blogs,” salon.com/life/feature/2011/01/15/feminist_obsessed_with_mormon_blogs. ʻOku pehē ʻe he fefine ko ʻeni ʻokú ne tokaʻi mo ne saiʻia ʻaupito ke lau e ngaahi fakamatala ʻa e kau fafine Māmongá.

  17. Mei ha talanoa mo e palesiteni fakasiteiki ʻo e Siteiki Nukuʻalofa Tonga Haʻakamé, Lehonitai Mateaki (ʻa ia ne hoko foki ko ha palesiteni e Misiona Pāpua Niu Kini Pooti Molasipeí) pea mo e palesiteni Fineʻofa fakasiteikí, Leinata Vaʻenuku.

  18. Vakai, D’Vera Cohn and Richard Fry, “Women, Men, and the New Economics of Marriage,” Pew Research Center, Social and Demographic Trends, pewsocialtrends.org. Kuo ʻilonga foki ʻa e holo ʻi he ngaahi fonua lahi ʻa e tokolahi ʻo e fānau ʻoku fāʻeleʻí. Naʻe ui ʻeni ko e Demographic Winter.

  19. “A Troubling Marriage Trend,” Deseret News, Nov. 22, 2010, A14, quoting a report on msnbc.com.

  20. Vakai, Simon Collins, “Put Family before Moneymaking Is Message from Festival,” New Zealand Herald, Feb. 1, 2010, A2.

  21. Gordon B. Hinckley, “Ko e Houʻeiki fafine ʻo e Siasí,” Tūhulu, Sānuali 1997, 82; vakai foki, Spencer W. Kimball, “Our Sisters in the Church,” Ensign, Nov. 1979, 48–49.

  22. “Kau Fefine ʻo Saioné,” Ngaahi Himí, fika 201.

  23. Karen Lynn Davidson, Our Latter-Day Hymns: The Stories and the Messages, rev. ed. (2009), 338–39.