2010–2019
Ko Hono Teuteuʻi ʻo e Māmaní ki he Hāʻele ʻAngauá
ʻEpeleli 2011


Ko Hono Teuteuʻi ʻo e Māmaní ki he Hāʻele ʻAngauá

ʻE hoko hoʻo ngāue fakafaifekaú ko ho faingamālie toputapu ke ʻomi e niʻihi kehé kia Kalaisi pea tokoni ke teuteuʻi kinautolu ki he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí.

ʻOku ou lea he pooni ʻo tautautefito ki he niʻihi taʻu 12 ki he 25 ʻoku nau maʻu e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. ʻOku mau faʻa fakakaukau mo lotua maʻu pē kimoutolu. Ne u ʻosi faiatu kimuʻa e talanoa ki hono tekeʻi ʻe hoku mokopuna tangata taʻu faá ʻa hono kiʻi tehiná. Hili hono fakafiemālieʻi e tangi ‘a e kiʻi tamasiʻí, ne fehuʻi ange ʻe hoku uaifi ko Kefí ki he kiʻi taʻu faá, “Ko e hā naʻá ke tekeʻi ai ho kiʻi tehiná?” Naʻá ne sio ki heʻene kuifefiné peá ne tali ange, “ʻE Nena, fakamolemole. Ne mole hoku mama FKT pea ʻikai ke u lava ʻo fili ki he totonú.” ʻOku mau ʻiloʻi ʻoku faingataʻa ke fili maʻu pē ki he totonú. ʻOku mau ʻofa lahi atu kiate kimoutolu.

Kuo ʻi ai nai ha taimi kuo mou fakakaukau ai pe ko e hā ne ʻomi ai kimoutolu ki he māmaní ʻi he taimi ko ʻení? Ne ʻikai fāʻeleʻi kimoutolu he taimi ʻo ʻĀtama mo ʻIví, pe lolotonga e pule ʻa e kau feló ʻi ʻIsipité, pe lolotonga e pule ʻa e Haʻa Tuʻi Ming. Kuo mou haʻu ki he māmaní ʻi he kuongá ni hili ia ha senituli ʻe 20 meihe fuofua hāʻele mai ʻa Kalaisí. Kuo toe fakafoki mai e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá ki he māmaní, pea kuo ala mai e toʻukupu ʻo e ʻEikí ke teuteuʻi ʻa māmani ki Heʻene toe hāʻele nāunauʻia maí. Ko e kuonga ʻeni ʻo e ngaahi faingamālie maʻongoʻongá mo e ngaahi fatongia mahuʻinga. Ko homou kuongá ʻeni.

ʻI ho papitaisó, naʻá ke fakahaaʻi ai ʻa hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí. ʻI hono fakanofo koe ki he lakanga fakataulaʻeikí, kuo fakalahi atu ai ho ngaahi talēnití mo e ngaahi meʻa fakalaumālie te ke malavá. Ko e taha ho ngaahi fatongia mahuʻingá ko e tokoni ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí.

Kuo fili ʻe he ʻEikí ha palōfita, ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, ke tataki ʻa e ngāue ʻa Hono lakanga fakataulaʻeikí. Kuo pehē ʻe Palesiteni Monisoni kiate kimoutolu: “ʻOku fie maʻu ʻe he ʻEikí ha kau faifekau.”1 “ʻOku totonu ke teuteu e talavou moʻui taau kotoa ʻe malavá ke ngāue fakafaifekau. Ko e ngāue fakafaifekaú ko ha fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí—ko ha fatongia ʻoku ʻamanaki mai ʻe ʻEikí ʻe fakahoko ʻe [kimoutolu] kuó Ne foaki lahi ki aí.”2

ʻOku fie maʻu ʻa e feilaulaú ki he ngāue fakafaifekaú. ʻE ʻi ai maʻu pē ha meʻa te ke tukuange ʻi he taimi ʻokú ke tali ai ki he ui ʻa e palōfitá ke ngāué.

ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau manako ʻakapulú ʻoku maʻu e hingoa ʻo e timi ‘Olopeleki ʻa Nuʻu Silá, ʻa ia ko e timi manakoa tahá ia, mei he lanu ʻo honau teungá.3 Ke fili ha taha ke kau ki he “ʻOlopelekí” ʻi Nuʻu Silá ʻoku tatau nai ia mo ha vaʻinga ʻi ha Timi Supapoulu pe ko ha timi soka ʻi he Tau ki he Ipu ʻa Māmaní.

ʻI he taʻu 1961, ʻi he taʻu 18 ʻa Sitinī Kouingi peá ne maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, naʻá ne hoko ai ko ha tokotaha tuʻukimuʻa ʻi he ʻakapulú ʻi Nuʻu Sila. Koeʻuhí ko e ngaahi meʻa fakaofo naʻá ne malavá, ne pehē ʻe he tokolahi ʻe fili ia he taʻu hono hokó ki he timi ʻakapulu fakafonua ʻOlopelekí.

ʻI he taʻu 19 ʻa Sití, ʻi ha taimi mahuʻinga ʻo ʻene fakalakalaka he ʻakapulú, naʻá ne fakahā te ne mālōlō mei he ʻakapulú ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau. Ne pehē ʻe ha niʻihi ʻokú ne fakasesele. Pehē ʻe he niʻihi ʻokú ne vale.4 Naʻa nau talaange he ʻikai ke toe maʻu hano faingamālie ʻi he ʻakapulú.

Naʻe pehē ʻe Siti ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻokú ne tuku angé ʻoku mahuʻingá, ka ko e faingamālie mo e fatongia ko ia ʻoku hanga mai mei muʻá. Ne ʻi ai hano fatongia fakataulaʻeiki ke foaki ha taʻu ʻe ua ʻo ʻene moʻuí ke talaki ʻoku moʻoni ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo ʻEne ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. He ʻikai ha meʻa—naʻa mo ha faingamālie ke vaʻinga ʻi he timi fakafonuá pea mo e kotoa e ngaahi lāngilangi te ne ʻomí—te ne taʻofi ia mei he fatongia ko iá.5

Ne uiuiʻi ia ʻe ha palōfita ʻa e ʻOtuá ke ngāue ʻi he Misiona Kānata Hihifó. ʻI he taʻu ʻe fāngofulu mā valu kuo hilí ʻi he māhiná ni, ne mavahe ai ʻa e talavou taʻu 19 ko ʻEletā Sitinī Kouingí mei Nuʻu Sila ke ngāue fakafaifekau maʻá e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

Ne fakamatala mai ʻe Siti ha meʻa ne hoko ki ai ʻi heʻene ngāue fakafaifekaú. Kuo efiafi pea ʻamanaki ke ne foki atu mo hono hoá ki hona ʻapí. Naʻá na fakakaukau ke na ʻaʻahi ki ha toe fāmili ʻe taha. Ne fakaʻatā ʻe he tamaí ke na hū ange. Ne fakamoʻoni ʻa ʻEletā Kouingi mo hono hoá ʻo kau ki he Fakamoʻuí. Ne tali ʻe he fāmilí ha Tohi ʻa Molomona. Naʻe lau tohi e Tamaí he poó kakato. Pea ʻi he uike ʻe taha mo e konga hono hokó, naʻá ne lau kotoa e Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea mo e Mataʻitofe Mahuʻingá. Ne hili pē mei ai ha ngaahi uike siʻi kuo papitaiso e fāmilí.6

Ko e ngāue fakafaifekau kae ʻikai ko ha tuʻunga ʻi he timi ʻOlopeleki ʻa Nuʻu Silá? Ko e tali ʻa Siti ki aí, “ʻOku lahi ange e ngaahi tāpuaki ʻo [hono ʻomi e niʻihi kehé] ki he ongoongoleleí ʻi ha meʻa [te ke] lava ʻo feilaulauʻi.”7

Mahalo ʻokú ke fifili pe ko e hā nai ne hoko kia Siti Kouingi hili ʻene ngāue fakafaifekaú. Ko e meʻa mahuʻinga tahá: ko haʻane mali ki he taʻengatá mo hono ʻofaʻanga ko Kōliní; ʻi ai e fānau fakaʻeiʻeiki ʻe toko nima, pea mo ha toʻu tangata ko ha makapuna. Kuó ne moʻui ʻo falala ki heʻene Tamai Hēvaní, tauhi e ngaahi fekaú pea tokoni ki he niʻihi kehé.

Fēfē leva e ʻakapulú? Hili e ngāue fakafaifekau ʻa Siti Kouingí, naʻá ne hoko ko e taha ʻo e kau haafe lelei taha ʻi he hisitōlia ʻo e ʻOlopelekí, ʻo ne vaʻinga ai ʻi ha toʻu vaʻinga ʻe 11 pea hoko ʻi he ngaahi taʻu lahi ko e kapiteni ʻo e timí.8

Ne lelei fēfē nai e vaʻinga ʻa Siti Kouingi? Ne lelei fau ʻene vaʻingá ko ia ne liliu ai e taimi ako vaʻingá mo e taimi vaʻingá he naʻe ʻikai ke ne vaʻinga ʻi he Sapaté. 9 Ne fuʻu lelei ʻaupito ʻa Siti ko ia ne hanga ai ʻe he Kuini ʻo ʻIngilaní ʻo fakaʻilongaʻi ʻa ʻene tokoni ki he ʻakapulú.10 Ne fuʻu lelei fau ʻene vaʻingá he naʻe faʻu ha tohi fekauʻaki mo ia ne ui ko e Super Sid.

Ne mei fēfē nai kapau ne ʻikai maʻu ʻe Siti e ngaahi lāngilangi ko iá hili ʻene ngāue fakafaifekaú? Ko e taha ʻo e ngaahi mana maʻongoʻonga ʻo e ngāue fakafaifekau ʻi he Siasí ni ko e teʻeki fehuʻi ʻe Siti Kouingi mo e toko lauiafe hangē ko iá, “Ko e hā te u maʻu mei he ngāue fakafaifekaú?” ka ko e, “Ko e hā nai te u lava ʻo foakí?”

ʻE hoko hoʻo ngāue fakafaifekaú ko ho faingamālie toputapu ke ʻomi e niʻihi kehé kia Kalaisi pea tokoni ke teuteuʻi kinautolu ki he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí.

Kuo fuoloa e folofola e ʻEikí ʻo kau ki he ngaahi teuteu ʻoku fie maʻu ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua maí. Naʻá Ne folofola kia ʻĪnoke ʻo pehē, “Pea te u fekau hifo ʻa e māʻoniʻoní mei he langí; pea te u ʻohake ʻa e moʻoni mei he kelekelé, … pea te u ʻai ke tafiʻi ʻa māmani ʻe he māʻoniʻoní mo e moʻoní ʻo hangē ka fai ia ʻaki ʻa e lōmakí, ke tānaki fakataha mai ʻa hoku kakai filí mei he ngaahi vahe fā ʻo e māmaní.”11 Naʻe kikite ʻa e palōfita ko Tanielá ʻe teka atu ʻa e ongoongoleleí ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻo hangē ha “maka [ʻoku] tā mei [ha] moʻungá taʻe kau ai ha nimá.”12 Naʻe lea ʻa Nīfai ʻo kau ki he Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo pehē ʻoku tokosiʻi ka ʻe mafola ʻi he funga ʻo e māmaní.13 Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻi he kuonga fakakosipelí ni ʻo pehē, “ʻOku ui ʻa kimoutolu ke fakahoko ʻa hono tānaki ʻo hoku kakai kuo filí.”14 ʻE hoku ngaahi tokoua kei talavou, ko ha faingamālie mo ha fatongia maʻongoʻonga hoʻomou ngāue fakafaifekaú, ʻo mahuʻinga ki he tānaki ko ʻeni kuo talaʻofá pea ʻoku fehokotaki ia mo homou ikuʻanga taʻengatá.

Talu mei he ngaahi fuofua ʻaho ʻo hono toe Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí, mo e fakamātoato moʻoni ʻa hono fakahoko ʻe he kau tangatá ʻa honau fatongia ke malanga ʻaki e ongoongoleleí. ʻI he 1837, hili pē ia ha taʻu ʻe fitu mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí, ʻi ha taimi ʻo e masivesivá mo e fakatangá, ne ʻoatu ha kau faifekau ki ʻIngilani ke nau malanga ʻaki e ongoongoleleí. ʻI he ngaahi taʻu ne hokó, ne malanga e kau faifekaú ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe ʻo hangē ko ʻAositulia, Tahiti, ʻInitia, Pāpeitosi, Silei mo Siaina.15

Kuo faitāpuekina ʻe he ʻEikí e ngāué ni pea kuo fokotuʻu e Siasí ʻi he funga ʻo e māmaní. ʻOku liliu e fakatahaʻangá ni ki ha lea fakafonua ʻe 92. ʻOku mau fakamālō ki he kau faifekau taimi kakato ʻe toko 52,225 ʻoku ngāue ʻi ha fonua ʻe 150 tupu.16 ʻOku ʻikai pē tūkua hono fakamoʻoniʻi ʻe ha kau faifekau angatonu ʻa e Fakamoʻuí he funga māmaní. Fakakaukau angé ki he mālohinga fakalaumālie ʻo ha kau faifekau ʻe toko 52,000, kuo fakakoloaʻi ʻaki e Laumālie ʻo e ʻEikí, ʻo nau fakahaaʻi loto toʻa “ʻe ʻikai tuku mai mo ha toe hingoa kehe pe hala pe founga ʻa ia ʻe lava ʻo hoko ai ʻa e fakamoʻuí …, kae fou pea ngata pē ʻi he huafa ʻo Kalaisí.”17 ʻOku fakahā ʻemau houngaʻia ki he kau ʻosi ngāue fakafaifekau ʻe toko lau mano kuo nau foaki mo kei hokohoko atu ke foaki honau lelei tahá. ʻOku teuteuʻi e māmaní ki he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí, ʻi ha founga lahi koeʻuhí ko e ngāue ko ia ʻa e ʻEikí ʻo fakafou ʻi Heʻene kau faifekaú.

Ko e ngāue fakafaifekaú ko ha ngāue fakalaumālie. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e moʻui tāú mo e mateuteú. Kuo pehē ʻe Palesiteni Monisoni, “Kau talavou, ʻoku ou naʻinaʻi atu ke mou teuteu ke ngāue fakafaifekau. Tauhi koe ke ke maʻa mo haohaoa pea mo taau ke fakafofongaʻi e ʻEikí.”18 Kātaki ʻo manatuʻi e ngāue toputapu ʻoku hanga mai mei muʻa kiate koé ʻi he ngaahi taʻu kimuʻa peá ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú. ʻOku hanga ʻe hoʻo ngaahi tōʻonga kimuʻa ʻi hoʻo ngāue fakafaifekaú ʻo maʻu ha ivi tākiekina lahi ki he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki te ke ʻomi mo koe ki he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú. Mateuteu feʻunga.

Naʻe lea ʻa Palesiteni Monisoni “ke teuteu e talavou moʻui taau kotoa ʻe malavá ke ngāue fakafaifekau.”19 ʻE ʻi ai e taimi he ʻikai lava ai ha taha ʻo nāue koeʻuhí ko ha mahamahaki pe ʻuhinga kehe. Te ke ʻilo pē hoʻo malava ko ia ke ngāué ʻi hoʻo talanoa mo hoʻo ongomātuʻá pea mo hoʻo pīsopé. Kapau ko e tūkunga ʻeni ʻokú ke ʻi aí, ʻoua muʻa naʻá ke ongoʻi taʻemahuʻingaʻia ange koeʻuhí ko e fekau fakaʻeiʻeiki ʻoku ʻi muʻa ʻiate koé. ʻOku foaki lahi ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku ʻofa kiate Iá pea te Ne fakaava ha ngaahi matapā kiate koe.

ʻE fakakaukau ha niʻihi ʻoku nau fuʻu motuʻa kinautolu ke ngāue. Ne ʻilo ʻe haku kaungāmeʻa mei Siaina ʻa e Siasí ʻi Kemipoutia ʻi hono taʻu 20 tupú. Naʻá ne pehē pe ʻoku totonu koā ke ne kei fakakaukau ke ngāue fakafaifekau. Hili haʻane lotu mo talanoa mo ʻene pīsopé, naʻe uiuiʻi ia peá ne ngāue lelei ʻi Niu ʻIoke Siti. Kapau ʻokú ke hohaʻa ki ho taʻu motuʻá, lotu pea talanoa mo hoʻo pīsopé. Te ne tataki koe.

Ko e peseti ʻe nimangofulu ʻo e kau faifekaú kotoa ʻoku nau ngāue pē ʻi honau fonua tupuʻangá. ʻOku totonu pē ia. Naʻe talaʻofa e ʻEikí “ʻe fanongo ʻa e tangata kotoa pē ki hono kakato ʻo e ongoongoleleí ʻi hono ʻelelo ʻoʻoná, pea ʻi heʻene lea ʻaʻaná.”20 ʻE uiuiʻi koe ʻi he kikite pea te ke ngāue ʻi he feituʻu ʻe fie maʻu taha ai koé.

ʻOku ou saiʻia he fakataha mo e kau faifekau he funga māmaní. ʻOku mou pehē ko hai ne u feʻiloaki mo ia lolotonga haʻaku ʻaʻahi kimuí ni mai ki he Misiona ʻAositelēlia Seneé? Ko ʻEletā Sitinī Kouingi—ʻa e tokotaha ʻakapulu ʻiloa ko ia mei Nuʻu Silá. ʻOkú ne taʻu 67, kuó ne toe hoko ko ha faifekau, ka ko e taimi ní ʻokú ne ngāue mo ha hoa naʻá ne fili: ʻa Sisitā Kōlini Kouingi. Naʻá ne fakamatala mai ki ha fāmili ne nau lava ʻo akoʻi. Naʻe kau ʻa e ongomātuʻá ki he Siasí ka naʻá na māmālohi pē ʻi ha ngaahi taʻu lahi. Ne tokoni ʻa ʻEletā mo Sisitā Kouingi ke toe tafunaki e tui ʻa e kiʻi fāmilí. Ne fakamatala ʻa ʻEletā Kouingi ki he mālohi ko ia naʻá ne ongoʻi lolotonga ʻene tuʻu ʻi he vai papitaisó ʻi he tafaʻaki ʻo e tamai ʻa e fāmilí, ʻi hono papitaiso ʻe he foha lahí ʻa ia kuó ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí he taimí ni ʻa hono tehiná mo hono tuofefiné. Naʻá ne fakahaaʻi ʻa e fiefia ʻo e mamata ki ha fāmili kuo faaitaha ʻi heʻenau fekumi fakataha ki he moʻui taʻengatá.21

Naʻe pehē ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi heʻenau lea kiate kimoutolú:

“Ko ha laumālie koe kuo fili ke haʻu ʻi he kuongá ni he taimi ʻoku lahi taha ai e ngaahi fatongiá, ngaahi faingamālié, pea pehē ki he ngaahi ʻahiʻahí. …

“ʻOku mau lotua fakatāutaha kimoutolu … [koeʻuhí] ke ke lava ʻo fai ʻa e ngāue maʻongoʻonga ʻoku fakatatali mai ʻi ho kahaʻú … ke ke moʻui taau [mo loto fiemālie] ke hokohoko atu hono fuesia ʻa e ngaahi fatongia ko hono langa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea mo teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí.”22

ʻOku ou saiʻia ʻi he tā valivali ko ia ʻa Heuli ʻEnitasoni ʻo e Hāʻele ʻAngaua mai ʻa e Fakamoʻuí. ʻOkú ne fakamanatu mai kiate au te Ne hāʻele mai ʻi he fakaʻeiʻeiki mo e mālohi. ʻE hoko ha ngaahi meʻa fakaofo ʻi he māmaní pea ʻi he langí.23

Ko kinautolu ʻoku tatali ki he hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí, te nau “kumi kiate [Ia].” Pea kuó Ne talaʻofa, “Te u haʻu”! ʻE mamata ʻa e kau māʻoniʻoní kiate Ia “ʻi he ngaahi ʻao ʻo e langí [mo e kau ʻāngelo māʻoniʻoni kotoa pē], kuó u kofu ʻaki ʻa e mālohi mo e nāunau lahi.”24 “ʻE ifi ʻe ha ʻāngelo ʻa ʻene talupité, pea ʻe ʻalu hake ʻa e kau māʻoniʻoní … mei he ngaahi vahe ʻe fā ʻo e māmaní”25 “ke fakafetaulaki kiate ia.”26 Ko kinautolu “naʻe mohé,” ko e ʻuhinga ki he Kau Māʻoniʻoni moʻui taau ne pekiá, te nau “ʻalu atu [foki] ke fakafetaulaki kiate [Ia].”27

ʻOku pehē ʻe he folofolá: “ʻE fokotuʻu leva ʻe he ʻEikí ʻa hono vaʻé ki he moʻungá”28 pea “te [Ne] fakaongo atu ʻa hono leʻó, pea ʻe fanongo ki ai ʻa e ngaahi ngataʻanga kotoa pē ʻo e māmaní.”29

ʻE hoku ngaahi tokoua kei talavou ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ou fakamoʻoni ki hono fakaʻeiʻeikí, kae tautautefito ki hono pau ʻo e meʻa fakaofo ko ʻeni ʻe hokó. ʻOku moʻui ʻa e Fakamoʻuí. Te Ne toe foki mai ki he māmaní. Pea ʻe tatau pē pe te tau ʻi he tafaʻaki ko ʻení pe tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí, ka te tau fiefia ʻi Heʻene hāʻele maí, mo fakamālō ki he ʻEikí ʻi Heʻene ʻomi kitautolu ki he māmaní ʻi he taimi ko ʻení ke fakahoko ʻa hotau fatongia toputapú, ke tokoni ki hono teuteuʻi ʻo e māmaní ki Heʻene toe foki maí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.