2010–2019
“Manatuʻi ʻEni: ʻOku Kamata ʻa e Angaʻofá ʻIate Au”
ʻEpeleli 2011


“Manatuʻi ʻEni: ʻOku Kamata ʻa e Angaʻofá ʻIate Au”

ʻoku lava ke ʻomi ʻe he angaleleí ʻa e fiefiá mo e uouangatahá ki ho ʻapí, ki hoʻo kalasí, ki ho uōtí, pea mo ho ʻapiakó.

ʻI he ngaahi uike siʻi kuo hilí, ne u ako ha lēsoni mahuʻinga mei ha kiʻi taʻahine Loumaile ʻa ia ko e tokotaha ia mei he toʻu tupú naʻe lea ʻi hoku uōtí. Ne ongo moʻoni kiate au ʻene akoʻi ʻi he loto fakapapau mo e fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. Naʻá ne fakaʻosi ʻaki ʻeni ʻene leá: “ ʻI he taimi ne u ʻai ai ʻa Sīsū Kalaisi ke hoko ko e uho ʻeku moʻuí, ne lelei ange hoku ʻahó. ʻOku ou angaʻofa ange ki hoku ngaahi ʻofaʻangá, mo u fonu ʻi he fiefiá.”

ʻI he ngaahi māhina siʻi kuo hilí ne u nofo pē ʻo vakai mai mei he mamaʻó ki he finemuí ni. ʻOkú ne fakafeʻiloaki fiefia mo malimali ki he taha kotoa pē. Kuó u fakatokangaʻi ʻene fiefia ʻi he lavameʻa ʻa e toʻu tupu kehé. Ne toki fakahā mai kiate au ʻe he ongo Maeameiti ʻa e fili ʻa e finemui ko ʻení ke ne fakafoki ʻene tikite hū ki ha faiva ʻi heʻene ʻiloʻi he ʻikai ke ne aʻusia ai e “anga-māʻoniʻoní mo e fakaʻofoʻofá.” 1ʻOkú ne angalelei, angaʻofa, and talangofua. ʻOkú ne haʻu mei ha ʻapi ko e faʻeé pē pe tamaí ʻoku ʻi aí, pea ʻoku faingataʻaʻia ʻene moʻuí, ko ia ʻoku ou fakakaukau pe ʻoku anga fēfē ʻene maʻu ha laumālie fiefia mo angaʻofá. Ne u maʻu ʻa e talí ʻi he fakamoʻoni ʻa e finemui ko ʻení, “ ʻOku fakatefito ʻeku moʻuí ʻia Sīsū Kalaisi,”.

“ ʻOku mau tui ʻoku totonu ke faitotonu, angatonu, sino maʻa, angalelei, anga-māʻoniʻoni,pea fai lelei ki he kakai kotoa pē.” ʻE teuteuʻi kitautolu ʻe he ngaahi ʻulungāanga ko ʻeni ʻoku hā ʻi he Tefito ʻo e Tui hono hongofulu mā tolú ki he ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé mo e moʻui taʻengatá.

ʻOku ou tokanga ki he foʻi lea pē ʻe taha ʻi he ngaahi leá ni—ko e angaleleí.Ko e angaleleí ko ha foʻi lea fakaʻofoʻofa ʻoku ʻikai ke tau faʻa fanongo ki ai. Ko e haʻu mei he lea faka-Latiná pea ko hono ʻuhingá “ke talamonū ki ha taha.”2 Ko e angaleleí ko e angaʻofa, lea ʻofa, mo e ʻofa faka-Kalaisí. Ne ako ʻe homou tokolahi ʻo kau ki he fakakaukau ʻo e angaleleí ʻi he Palaimelí pea mou faivelenga ke maʻu loto e hivá ni:

ʻOku ou fie angaʻofa ki he taha kotoa,

He ko hono tonú ia.

Te u pehē kiate au, “Manatuʻi ʻeni:

Ke u kamata ʻa e angaʻofá.”3

Ne akoʻi kitautolu ʻe hotau Fakamoʻuí ʻo kau ki he moʻui ʻaki e angaleleí. Naʻe ʻofa mo tokoni ʻa Sīsū ki he taha kotoa. Kapau te tau fakatefito ʻetau moʻuí ʻia Sīsū Kalaisi ʻetokoniʻi ai kitautolu ke tau maʻu ʻa e ʻulungāanga ko ʻeni ʻo e angaleleí. Ke tau fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungāanga tatau mo Kalaisí, kuo pau ke tau ako ʻo kau ki he Fakamoʻuí pea [“muimui ʻi Hono halá.”]4

ʻOku tau ako mei he talanoa fakatātā ʻo e Samēlia Leleí ʻoku totonu ke tau ʻofa ki he taha kotoa. ʻOku kamata e talanoá mei he Luke vahe 10, ʻi hono fakafehuʻi ʻe he loeá ʻa e Fakamoʻuí, “Ko e hā te u fai ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá?”

Ko e talí: “Ke ke ʻofa ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa, mo ho laumālié kotoa, mo ho ʻatamaí kotoa; pea ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”

Naʻe toe fehuʻi ange ʻe he loeá, “Ko hai hoku kaungāʻapí?” Ko ha fehuʻi mahuʻinga ia ke ʻeke ʻe he loeá, neongo naʻe ʻi ai e ngaahi kaungāʻapi ʻo e kau Siú ki he tokelaú, ʻa ia ko e kau Samēliá, ne nau fuʻu fehiʻa ʻaupito kiate kinautolu he ko e taimi ne nau fononga mai ai mei Selusalema ki Kālelí, te nau takai hake pē he hala lōloa ʻoku fou atu ʻi he Teleʻa Soataní kae ʻikai ke fou atu ʻi Samēlia.

Naʻe tali ʻe Sīsū ʻa e fehuʻi ʻa e loeá ʻaki e talanoa fakatātā ʻo e Samēlia Leleí. Fakatatau ki he talanoa fakatātaá,

“Ko e tangata ʻe toko taha naʻe ʻalu hifo mei Selusalema ki Selikō, pea moʻua ia ki he kau kauhaʻá, pea nau vete ʻiate ia ʻa hono ngaahi kofú, mo taaʻi ia, pea nau ʻalu mei ai kuó ne mei mate. …

“Ka naʻe fononga ha tangata Samēlia, pea hoko ia ki he potu naʻe ʻi ai iá: pea kuo mamata ia ki aí, peá ne manavaʻofa lahi,

“ ʻO ne ʻalu ange ʻo nonoʻo hono laveá, pea lilingi ki ai ʻa e lolo mo e uaine, peá ne fakaheka ia ki heʻene manú, ʻo ne ʻomi ia ki he fale talifonongá, ʻo ne tauhi ia.

“Pea pongipongi ai, ʻi heʻene ʻalú, naʻe toʻo ʻe ia ʻa e tēnali ʻe ua, ʻo ʻoatu ki he matāpulé, ʻo ne pehē ki ai, Ke ke tauhi ia; pea ko ia kotoa pē te ke toe ʻange maʻaná, te u totongi kiate koe, ʻo ka u ka toe haʻu.”5

Naʻe angaʻofa ʻa e tangata Samēliá neongo ʻenau faikehekehé ʻo ʻikai hangē ko e taulaʻeiki Siú mo e Līvaité ne na fakalaka hake pē he tangata kafó, ʻa e tokotaha mei hona fonuá. Naʻá ne fakahaaʻi ʻa e ʻulungāanga faka-Kalaisi ʻo e angaleleí. ʻOku akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ʻi he talanoa ko ʻení ko e tokotaha kotoa pē ko hotau kaungāʻapi.

Naʻe toki vahevahe mai ʻe ha tokoni ʻi ha kau pīsopelikí haʻane aʻusia ʻokú ne akoʻi ia ki hono mahuʻinga ʻo e kaungāʻapí. Lolotonga ʻene sio atu ki he kāingalotú, naʻá ne sio atu ki ha kiʻi tamasiʻi mo ha puha kala lahi ʻoku fonu he kala lanu kehekehé. ʻI heʻene vakai atu ki he kāingalotu tokolahi ʻo hono uōtí, naʻá ne manatuʻi ne nau meimei tatau pē ʻo hangē ko engaahi foʻi kalá ka naʻe makehe ‘a e tokotaha takitaha.

Naʻá ne pehē, “Ko e lanu ʻoku nau ʻomi ki he uōtí mo e māmaní ʻoku ʻanautolu kotoa ia. Ne ʻi ai honau ngaahi mālohinga mo e ngaahi vaivai fakafoʻituitui, ngaahi koloa fakatāutaha ne nau maʻú, ngaahi fakaʻānaua fakafoʻituituí. Ka ʻi hono fakatahatahaʻí ʻoku nau tuifio ʻo hoko ko ha lanu fakalaumālie ʻo e uouangatahá.” …

[“Ko e uouangatahá ko ha ʻulungāanga fakalaumālie. ʻOku ʻomi ʻe he kau atu ki ha fāmilí e ngaahi ongo fakaʻofoʻofa ʻo e melinó mo e ʻi ai ha taumuʻá. … Ko e fie maʻu ʻa e lelei tahá maʻá e niʻihi kehé ʻo hangē pē ko hoʻo fie maʻu ia maʻaú. … Ko hono ʻiloʻi ʻoku ʻikai ha taha ke ne fakamamahiʻi koé]. [ʻOku ʻuhinga ia ʻe ʻikai te ke tuēnoa.]”6

ʻOku tau langaki ʻa e uouangatahá mo vahevahe ʻa e makehe hotau ngaahi lanú ʻo fakafou ʻi he angaleleí: ngaahi ngāue fakafoʻituitui ʻo e angaʻofá.

Kuó ke ongoʻi liʻekina nai? ʻOkú ke fakatokangaʻi nai ʻa kinautolu ʻoku liʻekiná, ʻoku nau moʻui mamahi mo faingataʻaʻiá? Kau finemui, kuó u fakatokangaʻi hoʻomou ʻomi ʻa e lanu makehe ki he moʻui ʻa e niʻihi kehé ʻi hoʻomou ngaahi malimalí, ngaahi lea ʻofá, pe lea fakalotolahí.

Ne akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ki he founga ke tau fengāueʻaki ai mo hotau toʻú mo e taha kotoa pē ʻoku tau feʻiloakí ʻi heʻene fakahā ki he kau finemui ʻo e Siasí “Siʻoku tuofāfine ʻofeina, ʻoku ou kōlenga atu ke mou lototoʻa ke fakaʻehiʻehi mei he loto fakamāú mo hono fakaangaʻi ʻo e niʻihi ʻoku mou feohí, pea ke mou maʻu foki ha lototoʻa ke fakapapauʻi ʻoku fakakau mai e tokotaha kotoa pē ke nau ongoʻi ʻoku ʻofeina mo fakamahuʻingaʻi kinautolu.”7

ʻOku lava ke tau muimui he sīpinga ʻa e Samēlia Leleí pea “liliu e māmaní” ʻe he foʻi toko taha pē ʻi heʻene angaleleí.8ʻOku ou fakaafeʻi atu kimoutolu takitaha ke fai ha kiʻi ngāue faka-Samēlia ʻe taha he uike kahaʻú. Mahalo ʻe fie maʻu ke fakalaka atu hoʻo tokoní ʻi ho ngaahi kaungāmeʻa angamahení, pe ikunaʻi ho ʻulungāanga maá. Mahalo te ke maʻu ha lototoʻa ke tokoni ki ha taha ʻoku ʻikai ke ne ngaohileleiʻi koé. ʻOku ou palōmesi atu kapau te ke kakapa atu ʻo fakalaka he meʻa faingofua ke fakahokó, ʻe fiemālie ho lotó pea ʻe hoko e angaʻofa ko iá ko e konga hoʻo moʻui fakaʻahó. Te ke sio leva ʻo ʻilo ʻoku ʻomi ʻe he angaleleí ʻa e fiefiá mo e uouangatahá ki ho ʻapí, ki hoʻo kalasí, ki ho uōtí, pea mo ho ʻapiakó. “Manatuʻi ʻeni: ke u kamataʻi ʻa e angaʻofá.”

Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ʻofaʻi kotoa ʻe he Fakamoʻuí, ka naʻá Ne tokoniʻi kotoa. Fakalahi atu hoʻo fai leleí ki he tokolahí. ʻE faitāpuekina lahi e toulekeleká mo e tamaikí ʻi hoʻo ngāue tokoni ʻi he angaʻofá. Naʻe ʻi ai maʻu pē ha feituʻu makehe ʻi he loto ʻo Palesiteni Monisoní, talu mei heʻene kei talavoú, maʻá e kau toulekeleká. ʻOkú ne fakatokangaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo ha kiʻi ʻaʻahi nounou, ha malimali pe ha lulululu mo ha nima faʻa ngāue kuo mingimingi. ʻOku ʻomi ʻe he fanga kiʻi ngāue faingofua pehē ʻo e ʻofa faka-Kalaisí ha lanu ki ha moʻui ʻoku fonu he ngaahi ʻaho lōloa, liʻekina, mo fakapōpōʻuli he taimi niʻihi. ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu takitaha ke mou tokanga ki hoʻomou ngaahi kuí mo e kau toulekeleká. Vakaiʻi hoʻomou lotú ʻapongipongi pea feinga ke ʻiloʻi ha taha ʻoku motuʻa ange ʻa ia te mou lava ʻo fakaʻaongaʻi ki ai hoʻomou ʻofá ke fakafiefiaʻi ʻenau moʻuí. ʻOku ʻikai ko ha meʻa lahi: fakafeʻiloaki kiate kinautolu ʻaki honau hingoá, talanoa mo kinautolu, fakafaingamālieʻi kimoutolu ke tokoniʻi kinautolu. Te ke fakaava nai ha matapā pe tokoni ki honau ʻapí pe ngoué? Ko ha kiʻi ngāue ngali faingofua kiate koe ʻi hoʻo kei talavou siʻí ʻoku hoko ia ko ha fuʻu ngāue lahi ki ha taha ʻoku kiʻi matuʻotuʻa ange. “Manatuʻi ʻeni: ke u kamata ʻa e angaʻofá.”

ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ko e meʻa faingataʻa taha pē ʻi hotau ngaahi fāmilí ʻa e angaleleí. ʻOku fie maʻu ʻe he ngaahi fāmili mālohí ha ngāue. “Loto fiefia, faʻa tokoni mo fakaʻatuʻi maʻu pē ʻa e niʻihi kehé. ʻOku faʻa tupu ha ngaahi palopalema lahi ʻi he ʻapí koeʻuhí ko e lea taʻeʻofá mo e tōʻonga siokita ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí. Tokanga ki he ngaahi fie maʻu ʻa e kau mēmipa kehe ʻo e fāmilí. Feinga ke ke hoko ko ha tokotaha faʻa fakalelei kae ʻikai ko ha tokotaha faʻa fakamatalili, fuhu pe faʻa kē.” 9“Manatuʻi ʻeni: ke u kamata ʻa e angaʻofá.”

Naʻe ʻofa ʻa Sīsū he fānaú, fuofua kinautolu ʻi Hono umá, mo tāpuakiʻi kinautolu. 10Hangē pē ko e Fakamoʻuí, te ke lava ke tāpuekina e fānaú kotoa ʻaki hoʻo manavaʻofá, ʻo ʻikai ko kinautolu pē ʻi ho ʻapí.

Mahalo he ʻikai te ke ʻilo ʻa e ʻaonga hoʻo moʻuí mo hoʻo sīpingá ki ha kiʻi tamasiʻí. Ne u toki maʻu ha kiʻi tohi mei ha kaungāmeʻa ʻoku pule ʻi ha fale tauhi ʻanga fānau he taimi ʻahó ʻi ha ʻapiakoʻanga māʻolunga fakalotofonua.ʻOku ako ai ha kau talavou mo e kau finemui tokolahi ʻo e Siasí. “ʻI heʻeku fakalaka atu mo e fānau īkí ʻi he ngaahi holisí ko e meʻa fakaʻofoʻofa ke mamata ki he ngaahi fakatātā ʻo Sīsuú pe ko e ngaahi temipalé ʻoku fakapipiki ʻi loto ʻi he he ngaahi matapā ʻo e ngaahi loka lahi. Ne sio ha taha ʻo e fānaú ki ha fakatātā ʻo Sīsū ʻi he tafaʻaki ki loto ʻo e matapā ʻo ha loka ʻa ha [finemui] naʻe fakaava peá ne pehē, [“Sio, ʻoku ʻi heʻetau akó ʻa Sīsū!” Naʻe loʻimataʻia e finemuí ʻi heʻene punou hifo ke fāʻofua ki he kiʻi tamasiʻí. Ne u fakamālō ki he finemuí ʻi heʻene hoko ko hasīpinga lelei ki he niʻihi ʻoku nau feohí. ʻOku fakatupu langaki ke ʻiloʻi ʻoku tokolahi ha toʻu tupu ʻoku nau feinga ke tuʻu maʻá e moʻoní mo e anga-māʻoniʻoní pea fakahoko ʻenau tafaʻakí ko hono fakaafeʻi e Laumālié ki heʻenau moʻuí, neongo ʻoku faingataʻa he taimi ʻe niʻihi ʻi he longoaʻa mo e hohaʻa ʻa e māmani ʻoku nau ʻi aí. ʻOku tau maʻu ha toʻu tupu fakaʻofoʻofa ʻi he Siasí.”]

ʻOku ou tui mo au ki ai! Kau finemui, ʻokumouliliu ʻa e māmaní ʻaki e fakatefito hoʻomou moʻuí ʻia Sīsū Kalaisí pea ʻoku mou [“hoko ʻo hangē ko Hono finangaló.”11

Fakamālō atu ki hoʻomou moʻui angaleleí: ki hono fakakau atu kinautolu ʻoku mou faikehekehé; angaʻofa ki homou toʻú, kau toulekeleká, ho fāmilí, mo e fānau īkí; hoʻomou hoko ko e kaungāʻapi kiate kinautolu ʻoku nau liʻekiná mo kinautolu ʻoku faingataʻaʻia mo lotomamahí. ʻI hoʻo angaleleí, ʻokú ke “tataki ai ʻa e niʻihi kehé ki he maama [ʻa e Fakamoʻuí].”12 Fakamālō atu ʻi hoʻo fakamanatu mai “ʻoku kamata ʻiate au ʻa e angaleleí.”

ʻOku ou ʻilo ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoní ko e palōfita ia ʻa e ʻOtuá ʻa ia ne hoko ʻene moʻuí ko ha sīpinga ʻo e angaleleí ʻa ia te tau lava ʻo ako mei ai. Muimui ʻi hotau palōfitá. Ako mei heʻene sīpingá pea fakafanongo ki heʻene ngaahi leá. ʻOku ou tui ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, pea ʻoku ou ʻilo kuo toe fakafoki mai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ki he māmaní ʻia Siosefa Sāmita.

ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui hotau Fakamoʻuí pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu takitaha. Kuó Ne foaki ʻEne moʻuí maʻa tautolu kotoa. ʻOku ou lotua ke tau fakatefito ʻetau moʻuí ʻia Sīsū Kalaisi mo “muimui ʻi Hono halá” ʻaki ʻetau feʻofaʻaki mo e fetokoniʻaki. 13 ʻI hono fai iá, ʻoku ou ʻilo te tau lava ʻo ngaohi e māmaní ko ha feituʻu lelei ange koeʻuhí, “ ʻOku mau tui ʻoku totonu ke … angalelei.” 14Ko ʻeku fakamoʻoní ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. Vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:13.

  2. Vakai, Oxford English Dictionary Online, 2nd ed. (1989), “benevolent,” oed.com.

  3. “Ko e Angaʻofá ʻe Kamata ʻIate Au,” Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 83.

  4. “Guardians of Virtue,” Strength of Youth Media 2011: We Believe (DVD, 2010); lava foki ke maʻu atu ʻi he lds.org/youth/video/youth-theme-2011-we-believe.

  5. Luke 10:25, 27, 29, 30, 33–35.

  6. Jerry Earl Johnston, “The Unity in a Ward’s Uniqueness,” Mormon Times, Feb. 9, 2011, M1, M12.

  7. Thomas S. Monson, “Ke ke Maʻu ha Lototoʻa,” Liahona, Mē 2009, 123.

  8. “Maluʻi ʻo e Angamaʻá.”

  9. Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú (tohi, 2002), 10–11 .

  10. Vakai,Maʻake 10:16.

  11. “Maluʻi ʻo e Angamaʻá.”

  12. “Maluʻi ʻo e Angamaʻá.”

  13. “Maluʻi ʻo e Angamaʻá.”

  14. Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:13