2010–2019
Ko e Mana ʻo e Fakaleleí
ʻEpeleli 2011


Ko e Mana ʻo e Fakaleleí

ʻOku ʻikai ha angahala pe maumaufono, mamahi pe loto mamahi, ʻe taʻemalava ke ʻaonga ki ai e mālohi faifakamoʻui ʻo ʻEne Fakaleleí.

Lolotonga hono teuteu ʻeku lea ki he konifelenisi ko ʻení, ne u maʻu ha telefoni fakatuʻupakē mei heʻeku tangataʻeikí. Naʻá ne talamai ne mālōlō hoku tehiná he pongipongi ko iá lolotonga ʻene mohé. Naʻá ku loto mamahi. Naʻá ne taʻu 51 pē. ʻI heʻeku fakakaukau kiate iá, ne ongo mālohi kiate au ke u vahevahe atu ha ngaahi meʻa mei heʻene moʻuí. ʻOku ou maʻu ha ngofua ke fai ia.

Ko ha tokotaha talavou hoku tehiná, anga fakakaumeʻa mo poto he feohí heʻene kei talavoú―naʻe fakatapui kakato ʻene moʻuí ki he ongoongoleleí. Hili haʻane ngāue fakafaifekau lelei, naʻá ne mali mo hono ʻofaʻangá ʻi he temipalé. Naʻe tāpuekina kinaua ʻaki ha foha mo ha ʻofefine. Naʻe ngali mohu tāpuekina hono kahaʻú.

Ka naʻá ne tukulolo ki hano vaivai. Naʻá ne fili ha tōʻonga moʻui ne tukutaha he fakafiefiá mo e fakafiemālieʻi hoto uʻá, ʻo tupu ai ʻene mahamahaki, movete ʻene nofo malí, mo ʻene hoko ko e mēmipa ʻo e Siasí.

Naʻá ne hiki ʻo mamaʻo mei ʻapi. Naʻe hokohoko atu pē ʻene tōʻonga ʻe fakaʻauha ai iá he taʻu ʻe hongofulu tupu; ka naʻe teʻeki ai pē ke liʻaki pe ngalo ia ʻi he Fakamoʻuí. Naʻe faifai pē pea hanga ʻe heʻene mamahí mo e loto-foʻí ʻo fakahū ki hono lotó e laumālie ʻo e anga-vaivaí. Naʻe kamata leva ke mōlia atu ʻene ʻitá, fakafepakí mo e tāufehiʻá. Pea hangē ko e foha maumau koloá, “kuo poto ia.”1 Naʻe kamata leva ke ne ʻunuʻunu atu ki he Fakamoʻuí peá ne foki ki ʻapi ki ha ongomātuʻa ne ʻikai te na teitei foʻi he tatali kiate iá.

Naʻá ne ʻaʻeva he hala ʻo e fakatomalá. Naʻe ʻikai ke faingofua. Hili ʻene mavahe mei he Siasí ʻi ha taʻu ʻe 12, naʻe toe papitaiso ia peá ne toe maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe faifai pea toe fakafoki hono lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé.

Naʻá ne monūʻia ke maʻu ha fefine naʻá ne loto ke fakangaloki e ngaahi faingataʻa fakamoʻui lelei ʻokú ne kei tofanga aí tupu mei heʻene tōʻonga moʻui ki muʻá, peá na sila he temipalé. Naʻe ʻi ai haʻana fānau ʻe toko ua. Naʻá ne ngāue faivelenga ʻi he kau pīsopelikí ʻi ha ngaahi taʻu lahi.

Naʻe mālōlō hoku tehiná he pongipongi Mōnite, ko hono 7 ʻo Māʻasí. ʻI he efiafi Falaite ki muʻá naʻá ne ʻalu ai mo hono uaifí ki he temipalé. ʻI he pongipongi Sāpaté, ko e ʻaho ia ki muʻa peá ne mālōloó, naʻe faiako he lēsoni ʻa e lakanga fakataulaʻeikí he kulupu ʻa e taulaʻeiki lahí. Naʻá ne ʻalu ʻo mohe he efiafi ko iá, ʻo ʻikai toe ʻā hake ʻi he moʻuí ni―ka ʻe toki tuʻu mai pē ʻi he toetuʻu ʻa e kau angatonú.

ʻOku hounga kiate au ʻa e mana ʻo e Fakaleleí ʻi he moʻui ʻa hoku tehiná. ʻOku ʻatā e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí kiate kitautolu takitaha—maʻu ai pē.

ʻOku lava ke tau maʻu ʻa e Fakaleleí ʻi he fakatomalá. ʻI he taimi ʻoku tau fakatomala aí, ʻoku fakaʻatā leva ʻe he ʻEikí ke tuku ki mui ʻetau ngaahi fehālaaki ʻi he kuohilí.

“Vakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai.

“Te mou ʻilo ʻi he meʻá ni ʻo kapau ʻoku fakatomala ha tangata mei heʻene ngaahi angahalá―vakai, te ne vete ia pea liʻaki ia.”2

ʻOku tau ʻiloʻi kotoa pē ha taha naʻá ne fakahoko ha ngaahi meʻa fakamamahi lalahi ʻi heʻene moʻuí―ʻa kinautolu kuo hē pe mole atú. ʻE malava pē tokotaha ko iá ko ha kaungāmeʻa pe kāinga, ko ha mātuʻa pe fānau, ko ha husepāniti pe uaifi. Pea mahalo pē ko e tokotaha ko iá ko koe.

ʻOku ou lea ki he tokotaha kotoa pē, kau ai mo koe. ʻOku ou lea he mana ʻo e Fakaleleí.

Naʻe hāʻele mai ʻa e Fakamoʻuí ke huhuʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he Hinga ʻa ʻĀtamá.3 ʻOku tuhu ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he feilaulau fakalelei ʻa e Mīsaiá, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.4

Naʻe ʻikai ke mei malava ke fakahoko e palani ʻo e fakamoʻuí taʻe fai ha fakalelei. “Ko ia naʻe fai ʻe he ʻOtuá tonu ʻa e fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní, ke fakahoko ʻa e palani ʻo e ʻaloʻofá, ke fakalato ai ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e fakamaau totonú, koeʻuhi ke hoko ʻa e ʻOtuá ko ha ʻOtua haohaoa, mo angatonu, kae ʻumaʻā ko ha ʻOtua ʻaloʻofa foki.”5

Naʻe pau ke fai ʻa e feilaulau fakaleleí ʻe he ʻAlo ʻo e ʻOtuá he naʻe ʻikai haʻane angahala, koeʻuhí he ʻikai lava ʻa e tangata ia kuo hingá ke fakalelei ki heʻene ngaahi angahalá.6 Naʻe pau ke taʻefakangatangata mo taʻengata ʻa e Fakaleleí―ke kau ai e tangata kotoa pē, ʻi he kotoa ʻo ʻitānití.7

Naʻe fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ki he ngaahi angahala ʻa e tangata kotoa pē, ʻi Heʻene mamahí mo e pekiá.8 Naʻe kamata ʻEne Fakaleleí ʻi Ketisemani pea hokohoko atu ai ki he kolosí, pea fakaʻosi ʻaki ʻEne Toetuʻú.

“ʻIo, … ʻe pehē ʻa hono taki atu, ʻo kalusefai, mo tāmateʻí, ʻo moʻulaloa pehē ʻa e kakanó ki he maté, pea folo hifo ʻa e finangalo ʻo e ʻAló ʻe he finangalo ʻo e Tamaí.”9 Naʻá ne ngaohi “hono laumālié ko e feilaulau koeʻuhí ko e angahalá.”10

Koeʻuhí ko e ʻAlo Pē Ia ʻe Taha ʻo e ʻOtuá naʻe Fakatupú, naʻá Ne maʻu ʻa e mālohi ki he mate fakaesinó. Naʻe malava ai ke Ne hokohoko atu ʻEne moʻuí, neongo ʻEne faingataʻaʻiá “ʻo lahi hake ʻi he meʻa ʻoku faʻa kātakiʻi ʻe he tangatá, tuku kehe pē ʻa e maté; he vakai, ʻoku tafe hifo ʻa e taʻataʻá mei he ava kotoa pē ʻo hono kilí, pea [ʻe] lahi pehē ʻa ʻene mamahí koeʻuhí ko e ngaahi fai angahala mo e ngaahi anga fakalielia ʻa hono kakaí.”11

Naʻe ʻikai ngata pē Heʻene totongi maʻá e ngaahi angahala ʻa e kakai kotoa pē, ka naʻá Ne toe toʻo “kiate ia ʻa honau ngaahi vaivaí, koeʻuhí ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofa, … koeʻuhí ke ne ʻafioʻi ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí.”12

Naʻe ongoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mamafa ʻo e mamahi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá―ʻa e mamahi ʻo e angahalá, pea mo e loto-mamahí. “Ko e moʻoni kuó ne fuesia ʻa hotau ngaahi mamahí, ʻo ne kātakiʻi ʻetau ngaahi loto-mamahí.”13

ʻOku ʻikai ngata ʻi hono fakafou mai ʻi Heʻene Fakaleleí ʻa hono fakamoʻui ʻo e tokotaha maumau fonó, ka ʻokú Ne fakamoʻui foki mo kinautolu tonuhia ne faingataʻaʻia koeʻuhí ko e ngaahi maumau fono ko iá. Pea ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻe he tokotaha tonuhiá ʻa ʻene tui ki he Fakamoʻui mo ʻEne Fakaleleí ʻo ne fakamolemoleʻi ʻa e tokotaha maumau fonó, ʻe fakamoʻui foki mo kinautolu.

ʻOku ʻi ai e ngaahi taimi te tau fie maʻu takitaha ai ha “fakafiemālie mei he ngaahi ongoʻi halaia ʻoku tupu mei he ngaahi fehālaakí mo e ngaahi angahalá.”14 ʻI heʻetau fakatomalá, ʻe toʻo leva ʻe he Fakamoʻuí mei hotau ngaahi lotó ʻa e ongoʻi halaiá.

ʻOku fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí. ʻOku ʻaonga ʻa e Fakaleleí ki he taha kotoa, ʻi he taimi kotoa pē, ʻo tatau ai pē pe ko ha angahala ʻoku lahi pe siʻisiʻi, “tuʻunga ʻi he fakatomalá.”15 tukukehe ʻa e ngaahi foha ʻo e malaʻiá.

Koeʻuhí ko e ʻofa taʻefakangatangata ʻa Sīsū Kalaisí, ʻokú Ne fakaafeʻi kitautolu ke tau fakatomala koeʻuhí ke ʻoua naʻa tau fuesia kakato e mamafa ʻo ʻetau ngaahi angahalá:

“Fakatomala—fakatomala, telia … naʻa lahi ʻaupito ʻa hoʻo ngaahi mamahí—ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono fuʻu fakamamahi faú, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono fuʻu lahi fakamanavaheé, ʻio, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono faingataʻa ke kātakiʻí.

“He vakai, ko au, ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala;

“Ka ʻo kapau ʻe ʻikai ke nau fakatomala kuo pau ke nau mamahi ʻo hangē pē ko aú;

“ʻA ia ko e mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahi, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí, mo e mamahiʻia ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi.”16

ʻOku ala mai e Fakamoʻuí ʻo ʻomi ha faitoʻo kiate kinautolu ʻoku mamahi mei he angahalá.“ʻIkai koā te mou tafoki mai ʻeni kiate au, pea fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá, ʻo liliu, koeʻuhi ke u fakamoʻui ʻa kimoutolu?”17

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Faifakamoʻui Maʻongoʻonga ki hotau ngaahi laumālié. ʻOku ʻikai ha angahala pe maumau fono, mamahi pe faingataʻa, ʻoku taʻemalava ke fakamoʻui ʻe he mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí, tuku kehe ʻa e ngaahi angahala ʻo e malaʻiá.

ʻOku talamai ʻe Sētane kuo tau hē he taimi ʻoku tau faiangahala aí. Ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku foaki mai ʻe hotau Huhuʻí ʻa e huhuʻí ki he tokotaha kotoa—ʻo tatau ai pē pe ko e hā e fehālaaki kuo tau faí—ʻo aʻu pē kiate koe mo au.

ʻOku ʻi ai nai ha ngaahi meʻa ʻi hoʻo moʻuí ʻoku fie maʻu ke fakaleleiʻi? ʻOku ʻi ai nai haʻo ngaahi fehālaaki ʻoku kei fie maʻu ke fakatonutonu?

Kapau ʻokú ke faingataʻaʻia ʻi he ongoʻi halaiá pe fakamaá, mamahi pe ʻitá, pe mole ʻa hoʻo tuí, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke kumi ha fakanonga. Fakatomala pea siʻaki hoʻo ngaahi angahalá. Peá ke lotu ki he ʻOtuá ke maʻu ha fakamolemole. Fekumi ke maʻu ha fakamolemole meiate kinautolu naʻá ke fai hala ki aí. Fakamolemoleʻi kinautolu naʻe fai hala atu kiate koé. Fakamolemoleʻi foki mo koe.

ʻAlu ki he pīsopé ʻo ka fie maʻu. Ko ia ʻa e talafekau angaʻofa ʻa e ʻEikí. Te ne tokoniʻi koe ʻi hoʻo faifeinga ke ke maʻá ʻo fakafou ʻi he fakatomalá.

Mou fakaʻutumauku ʻi he lotú mo ako e folofolá. ʻI hoʻomou fai iá, te mou ongoʻi leva ʻa e tākiekina haohaoa ʻa e Laumālié. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kimoutolu; ʻio, fakamaʻa homou lotó pea fufulu mo homou nimá … ʻi hoku ʻaó, koeʻuhí ke u lava ʻo ngaohi ʻa kimoutolu ke mou maʻa.”18

ʻI heʻetau maʻa ʻi he mālohi ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻokú Ne hoko leva ko hotau fakalaloa ki he Tamaí, ʻo Ne tautapa,

“ʻE Tamai, vakai ki he ngaahi mamahi mo e mate ʻaʻana ʻa ia naʻe ʻikai te ne fai ha angahalá, ʻa ia naʻá ke hōifua lelei ki aí; vakai ki he toto ʻo ho Fohá ʻa ia naʻe lilingí, ʻa e toto ʻo ia naʻá ke foaki koeʻuhí ke fakalāngilangiʻi koé;

“Ko ia, ʻe Tamai, fakamoʻui ʻa kinautolú ni ko hoku kāinga ʻa ia ʻoku tui ki hoku hingoá, koeʻuhí ke nau haʻu kiate au ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”19

Kuo foaki mai kiate kitautolu takitaha ʻa e meʻa foaki ʻo e tauʻatāina ke fili ki he moʻui maʻá. “ʻOku tauʻatāina ʻa e tangatá … ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he Fakalaloa lahi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, pe fili ʻa e pōpulá mo e maté … mo moʻulaloa ki he mālohi ʻo e tēvoló.”20

ʻI he ngaahi taʻu kuohilí, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe hoku tehiná ʻene tauʻatāina ke filí ʻo ne fili ai ha tōʻonga moʻui ne kovi ki heʻene moʻui leleí, hono fāmilí pea mo hono mēmipasipi he Siasí. ʻI ha ngaahi taʻu kimui ange ai, naʻá ne fakaʻaongaʻi ʻa e tauʻatāina tatau ʻo fili ke ne fakatomala, pea fakatatau ʻene moʻuí ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, pea ke toe fanauʻi foʻou moʻoni ʻi he mālohi ʻo e Fakaleleí.

ʻOku ou fakamoʻoni ki he mana ʻo e Fakaleleí. Kuó u mamata ki hono ivi fakamoʻuí ʻi he moʻui ʻa hoku tehiná, peá u ongoʻi ia ʻi heʻeku moʻuí. ʻOku ʻatā maʻu pē ʻa e ivi fai fakamoʻuí mo e huhuʻi ʻo e Fakaleleí kiate kitautolu hono kotoa.

ʻOku ou fakamoʻoni ko e Kalaisí ʻa Sīsū—ʻa e Faifakamoʻui ʻo hotau laumālié. ʻOku ou lotua ke tau fili ke fakahoko e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí, “ʻIkai koā te mou tafoki mai ʻeni kiate au, pea fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá, ʻo liliu, koeʻuhí ke u fakamoʻui ʻa kimoutolu?”21 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.