2010–2019
Ko e Sāpaté mo e Sākalamēnití
ʻEpeleli 2011


Ko e Sāpaté mo e Sākalamēnití

ʻOfa ke fakafonu ʻaki e ʻofá ho fāmilí ʻi hoʻo fakaʻapaʻapaʻi e Sāpaté ʻi he ʻahó kotoa pea mo aʻusia hono ngaahi tāpuaki fakalaumālié ʻi he uiké kotoa.

Siʻoku kāinga, kuo tau omi he pongipongí ni he funga māmaní ke fanongo ki he leʻo ʻo e palōfitá. ʻOku ou fakamoʻoni ko e leʻo ne tau toki fanongo ki aí ko e leʻo ia ʻo e palōfita moʻui ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní he kuongá ni, ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoni. Kuo faitāpuekina kitautolu ʻe heʻene ngaahi akonakí mo ʻene sīpingá!

ʻOku tau maʻu faingamālie kotoa he taʻú ni ke ako ʻa e ngaahi lea ʻa e kau palōfita he Fuakava Foʻoú ʻi he Lautohi faka-Sāpaté. Neongo ko e Fuakava Motuʻá ko e ako ia ki he kau palōfita mo ha faʻahinga kakai, ka ʻoku tukutaha e tokanga ʻa e Fuakava Foʻoú ʻi he moʻui mo e ivi tākiekina ʻo e Tangata pē ʻe taha ʻi he moʻui matelié naʻe tangataʻi fonua ʻe ua ʻi langi pea mo māmani—ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku fonu ʻa e māmaní he ʻahó ni he ngaahi tokāteline ʻa e tangatá ʻa ia ʻoku ngalo ngofua pea mole ʻa e tui ki he ngaahi fakamatala mahuʻinga kotoa ʻo e moʻui mo e ngāue ʻa e Fakamoʻuí—ʻa e Fuakava Foʻoú. Ko e tohi toputapú ni ko e uho ia ʻo ʻetau hisitōlia fakafolofolá, ʻo hangē pē ko e totonu ke hoko tonu ʻa e Fakamoʻuí ko e uho ʻo ʻetau moʻuí. Kuo pau ke tau fakatukupaaʻi kitautolu ke ako mo mataʻikoloaʻaki ia!

ʻOku ʻi ai ha ngaahi ʻilo mahuʻinga ʻaupito ʻe lava ke maʻu ʻi heʻetau ako ʻa e Fuakava Foʻoú. ʻOku ou saiʻia maʻu pē hono lau ʻa e ngaahi fakamatala ʻa Paulá ʻi heʻene fefonongaʻaki holo mo fokotuʻu ʻa e Siasí, tautefito ki heʻene ngaahi akonaki kia Tīmoté. ʻOku tau lau ʻi he vahe fā ʻo e ngaahi tohi ʻa Paula kia Tīmoté: “Ke ke fekau ʻa e ngaahi meʻá ni mo ako ʻaki. … Ka ke ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga, ʻi he lea, mo e ʻulungāanga, mo e ʻofa, mo e faianga, mo e tui, mo e māʻoniʻoni.”1 ʻOku ou fakakaukau ʻoku ʻikai ha toe founga lelei ange ke kamata ai pe hokohoko atu ʻetau hoko ko ha fakaʻilonga ʻi he kakai tuí ka ko ʻetau tauhi totonu ko ia ʻa e ʻaho Sāpaté.

Naʻe kamata pē mei hono Fakatupu ʻo e māmaní, ʻa hono fakamavaheʻi ʻa e ʻaho ʻe taha mei he toengá. “Pea naʻe tāpuaki ʻe he ʻOtuá ʻa hono fitu ʻo e ʻahó, mo ne fakatapuʻi ia.”2 Naʻa mo e ʻOtuá, naʻá Ne mālōlō foki mei heʻene ngāué ʻi he ʻaho ko ʻení, pea ʻokú Ne ʻamanaki ʻe fai ʻe Heʻene fānaú ʻa e meʻa tatau. Naʻá Ne ʻoange ʻa e fekaú ki he fānau ʻa ʻIsilelí:

“Manatu ki he Sāpaté ke tauhi ke māʻoniʻoni.

“Ko e ʻaho ʻe ono ke ke ngāue ai, ʻo fai ai hoʻo ngāue kotoa pē:

“Ka ko hono fitu ʻo eʻahó ko e Sāpate ia ʻo e [ʻEiki] ko ho ʻOtuá. …

“… Ko ia naʻe tāpuakiʻi ai ʻe [he ʻEikí] ʻa e ʻaho Sāpaté ʻo ne fakatapuʻi ia.”3

Kuo pau ke kau maʻu pē ʻa e mōihuú ʻi hono tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté. Hili e haʻu ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki he moʻui fakamatelié naʻe fekauʻi kinaua ke “hū ki he ʻEiki ko hona ʻOtuá, pea … ʻoatu ʻa e veloaki ʻo ʻenau ngaahi tākanga monumani īkí [ko] ha feilaulau ki he ʻEikí … ko hono tatau ʻeni ʻo e feilaulau ʻo e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí.”4 Naʻe fakamanatu ki he hako ʻo ʻĀtamá ʻe he feilaulau ʻaki ʻo e monumanú ʻe ʻi ai e ʻaho ʻe feilaulauʻi ai ʻe he Lami ʻa e ʻOtuá, ko Sīsū Kalaisi, ʻEne moʻuí maʻatautolu.

Naʻe folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e feilaulau ko iá ʻi he kotoa ʻo ʻEne moʻuí.5 Ne fakahoko ʻEne ngaahi folofolá ʻi he efiafi kimuʻa pea tutuki Iá. Naʻá ne fakatahatahaʻi mai ʻEne kau ākongá ki he loki ʻi ʻolungá, ke mavahe mei he ngaahi meʻa fakahohaʻa ʻo e māmaní. Naʻá Ne fakahoko ai ʻa e sākalamēniti ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí.

“Pea ʻi heʻenau kaí naʻe toʻo ʻe Sīsū ʻa e maá, ʻo ne fakafetaʻi mo tofitofi, pea ʻatu ki he kau ākongá, ʻo ne pehē, “Toʻo ʻo kai, ko ʻeni ʻa hoku sinó.

“Peá ne toʻo ʻa e ipu inú, ʻo fakafetaʻi, pea ʻatu kiate kinautolu, mo ne pehē, Mou inu ai kotoa pē;

“He ko hoku toto ʻeni ʻo e fuakava foʻoú, ʻa ia ʻoku lilingi ke fakamolemole ai ʻa e angahala ʻa e tokolahi.”6

Talu mei ai, mo e hoko ʻa e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ko e feilaulau maʻongoʻonga mo fakaʻosí. ʻI he taimi naʻá Ne hā ai ʻi he konitinēniti ʻo ʻAmeliká hili ʻEne Toetuʻú, naʻá Ne foaki Hono lakanga fakataulaʻeikí ki Heʻene kau ākongá mo fakafeʻiloaki ange ʻa e sākalamēnití ʻi Heʻene pehē:

“Pea ke fai ʻeni maʻu ai pē, … ʻo hangē ko ʻeku pakipaki ʻa e maʻá mo tāpuakiʻi iá, mo ʻoatu kiate kimoutolú.

“… Pea ʻe hoko ia ko e fakamoʻoni ki he Tamaí ʻoku mou manatu maʻu au pē kiate au. Pea kapau ʻoku mou manatu maʻu ai pē kiate au te mou maʻu ʻa hoku Laumālié ke ne ʻiate kimoutolu.”7

ʻOku fakaofo he neongo e kuonga fakapoʻuli ʻo e hē mei he moʻoní, ka naʻe kei hokohoko atu pē hono fakahoko ʻo e founga mōihū he ʻaho Sāpaté mo fai e sākalamēnití ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe.

ʻI he taimi naʻe toe fakafoki mai ai ʻa e ongoongoleleí, naʻe hā mai kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻa Pita, Sēmisi mo Sione, ʻa e kau ʻAposetolo ʻe toko tolu naʻa nau fuofua maʻu ʻa e sākalamēnití mei he Fakamoʻuí. Pea fakatatau mo ʻenau fakahinohinó, ne toe fakafoki ange kiate kinaua ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki naʻe fie maʻu ke fakahoko ʻaki ʻa e sākalamēnití ki he kāingalotu ʻo e Siasí.8

Naʻe foaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko iá ki Heʻene kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló, pea meiate kinautolu kiate kitautolu pea ʻoku kei hokohoko atu ia ʻi he māmaní he ʻahó ni. ʻOku fakafeʻungaʻi ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki kei talavou ʻi he māmaní kinautolu ke nau maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻaki hono tauhi fakamātoato ʻo e ngaahi fekaú mo moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. ʻI hono tauhi ʻe he kau talavou ko ʻení ʻa e nima mo e loto ʻoku maʻa fakalaumālié, ʻoku nau teuteu, tāpuakiʻi e sākalamēnití ʻi he founga ʻa e Fakamoʻuí—ko ha founga naʻe fakamatalaʻi ʻaki ʻa e meʻa naʻá Ne fai he taʻu ʻe 2,000 tupu he kuo hilí.

Ko e maʻu ko ia ʻo e sākalamēnití ko e ʻelito ia ʻo ʻetau tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté. ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku fekauʻi mai ai kitautolu kotoa ʻe he ʻEikí:

“Pea ko e meʻa ke tauhi ai koe ke maʻa ange mei māmaní, ke ke ʻalu ki he fale ʻo e lotú pea ʻohake hoʻo ngaahi ouau toputapú ʻi hoku ʻaho tapú;

“He ko e moʻoni ko e ʻaho ʻeni kuo tuʻutuʻuni kiate koe ke ke mālōlō ai mei hoʻo ngaahi ngāué, pea fai hoʻo ngaahi huú ki he Fungani Māʻolungá. …

“Pea ko e ʻaho ko ʻení, ʻoua naʻá ke fai mo ha toe meʻa kehe.”9

ʻI heʻetau fakakaukau ki he sīpinga ʻo e Sāpaté mo e sākalamēnití ʻi heʻetau moʻuí, ʻoku hā mai ha meʻa ʻe tolu ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí meiate kitautolu: ʻuluakí, ke tauhi kitautolu ke taʻe-ha-mele mei he māmaní; uá, ke ʻalu ki he fale ʻo e lotú ʻo ʻohake ai ʻetau ngaahi ouau toputapú; pea ko hono tolú, ke mālōlō mei heʻetau ngaahi ngāué.

Ko ha meʻa nāunauʻia ke hoko ko ha Kalisitiane pea ke moʻui hangē ha ākonga moʻoni ʻa Kalaisí. Naʻá Ne folofola ʻo kau kiate kitautolu ʻo pehē, “ʻOku ʻikai ʻo māmani ʻa kinautolu, ʻo hangē ʻoku ʻikai ʻo māmani aú.”10 Ke tauhi kitautolu ke taʻe-ha-mele mei he māmaní, ʻokú ne ʻamanaki mai ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fai e ngaahi meʻa fakapisinisi mo fakafiefia ʻo e māmaní ʻa ia ʻoku nau tohoakiʻi ʻetau tokangá he ʻaho Sāpaté.

ʻOku ou tui ʻokú Ne fakaʻamu ke tau vala taau. Mahalo ʻe fakakaukau hotau toʻu tupú ko e lea motuʻa ko ia ko e “vala lelei taha ki he Sāpaté” kuo ʻosi hono taimí ʻoʻona. Ka ʻoku tau ʻilo ko e taimi pē kuo holoki ai e vala Sāpaté ki he vala ngaholó, ʻe holo ai pē mo hotau ʻulungāangá mo e tōʻonga moʻuí. Ko hono moʻoní he ʻikai fie maʻu ke tui vala Sāpate ai pē ʻetau fānaú kae ʻoua ke tō ʻa e laʻaá. Neongo ia, ko e vala ʻoku tau poupouʻi ke nau tuí mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku tau palaní, ʻoku tau tokoniʻi ai kinautolu ke nau teuteu ki he sākalamēnití pea fiefia ʻi hono ngaahi tāpuakí ʻi he ʻahó kotoa.

Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e pehē ke ʻohake ʻetau ngaahi ouau toputapú ki he ʻEikí? ʻOku tau ʻilo ʻoku tau fai kotoa pē ha ngaahi fehālaaki. ʻOku takitaha fie maʻu ke vete mo liʻaki ʻetau ngaahi angahalá mo e ngaahi fehālākí ki he Tamai Hēvaní mo e niʻihi kehe kuo tau fakamamahiʻí. ʻOku ʻomai ʻe he Sāpaté ha faingamālie mahuʻinga kiate kitautolu ke ʻohake ʻa e ngaahi meʻá ni—ʻetau ngaahi ouau toputapú—ki he ʻEikí. Naʻá Ne pehē, “Ka ke manatuʻi ke fai hoʻo ngaahi foakí pea mo hoʻo ngaahi ouau toputapú ki he Fungani Māʻolungá, ʻi he ʻaho ko ʻeni ʻa ia ko e ʻaho ʻo e ʻEikí, ʻo vete hoʻo ngaahi angahalá ki ho kāingá pea ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.”11

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Melivini J. Pálati, [“ʻOku mau fie maʻu ʻa e Kāingalotu kotoa ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke omi ki he tēpile sākalamēnití he ko e feituʻu ia ke te vakavakaiʻi ai kitá, sivisiviʻi ai kitá, feituʻu ia te tau ako ai ke fakatonutonu hotau halá mo fakatonutonu ʻetau moʻuí, ke tau feinga ke fenāpasi ʻetau moʻuí mo e ngaahi akonaki ʻa e Siasí pea mo hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné.”12

ʻI heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he moʻui tāú, ʻoku tau fakamoʻoni ai ʻoku tau loto fiemālie ke toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo e Fakamoʻuí mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú pea manatu maʻu ai pē kiate Ia koeʻuhí ke ʻiate kitautolu maʻu ai pē ʻa Hono Laumālié. ʻOku fakafoʻou ʻetau fuakava ʻi hotau papitaisó ʻi he foungá ni. Naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ki Heʻene kau ākongá, “Ko hoʻomou fai ia maʻu peé te mou manatu ai ki he houa ko ʻeni naʻá ku ʻiate kimoutolu aí.”13

Taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fakakaukau ko e mālōlō mei heʻetau ngāué ko e ʻikai ngāue ʻaki pē ʻo e ngaahi meʻangāué pe ko hano fokotuʻu ha fakaʻilonga Tāpuni ʻi he matapā ʻo e pisinisí. Ka ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, ʻoku kau ʻi he ngāué ʻa e ngāue fakaʻaho ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku lava ke ʻuhinga ʻeni ki he ngaahi ʻekitivitī fakapisinisi ʻoku tau fakahoko mei ʻapí, ngaahi feʻauhi sipotí, mo e ngaahi meʻa kehe ʻoku nau taʻofi ai kitautolu mei he mōihū ʻo e ʻaho Sāpaté pea mo e faingamālie ke tokoni ai ki he niʻihi kehé.

“ʻOua te ke vaʻinga ʻaki ʻa e ngaahi meʻa toputapú,”14 ko e fakahā ia ʻa e Eikí ki he Kāingalotu kimuʻá, ʻo hangē hano fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa e meʻa naʻá Ne fakahā ki Heʻene kau ākongá, “Naʻe ngaohi ʻa e Sāpaté koeʻuhí ko e tangatá ka naʻe ʻikai ngaohi ʻa e tangatá koeʻuhí ko e Sāpaté.”15

Kāinga, ʻoku ikuna ʻa e filí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni he taimi ʻoku tau fakangaloku ai ʻetau tukupā ki he Fakamoʻuí, fakaliʻeliʻaki ʻEne ngaahi akonaki ʻi he Fuakava Foʻoú mo e folofola kehé, pea ʻikai ke tau toe muimui kiate Iá. Ngaahi mātuʻa, ko e taimi ʻeni ke akoʻi ai ʻetau fānaú ke nau ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga ʻaki ʻenau ō ki he houalotu sākalamēnití. ʻI he pongipongi Sāpaté, tokoniʻi kinautolu ke nau mālōlō lelei, tui e vala taau, pea mateuteu fakalaumālie ke maʻu ʻa e fakaʻilonga ʻo e sākalamēnití mo maʻu ʻa e fakamaama, fakamāʻoniʻoniʻi, mālohi fakaʻeiʻeiki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Tuku ke fakafonu ho fāmilí ʻaki e ʻofá ʻi hoʻo fakaʻapaʻapaʻi e Sāpaté ʻi he ʻahó kotoa pea mo aʻusia ʻa e ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻi he uiké kotoa. Fakaafeʻi ho ngaahi fohá mo ho ngaahi ʻofefiné ke nau “Tuʻu hake pea ulo atu,” ʻaki hono tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni, pea ke hoko [ʻenau] māmá ko ha fuka ki he ngaahi puleʻangá.”16

ʻI he fakalau atu e taʻú, ne hokohoko atu ʻeku fakakaukau loto ki he ngaahi ʻaho Sāpaté ʻi he taimi ne u kei talavou mo fatutangata aí. ʻOku ou kei manatuʻi pē ʻa e ʻuluaki ʻaho ne u tufaki ai e sākalamēnití heʻeku hoko ko ha tīkoní, pea mo e fanga kiʻi ipu sioʻata ne u tufaki ki he kāingalotu ʻo e uōtí. ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí ne fakaleleiʻi ha falelotu ʻo e Siasí ʻi homau koló. Ne silaʻi tāpuni ʻa e feituʻu naʻe tuʻu ai e tuʻunga malangá. ʻI he taimi naʻe toe fakaava aí, naʻe toe maʻu hake ha niʻihi ʻo e fanga kiʻi ipu sioʻata ko ʻeni ne pulia he laui taʻú. Ne foaki mai ʻa e taha maʻaku ko ha suvenia.

Ne u manatuʻi foki ha puha lanu mata ne mau ʻave mo kimautolu ʻi he Kulupu Tautahi ʻa ʻAmeliká. Naʻe ʻi he loto puhá ha laulau papa mo ha ngaahi kofukofu ipu sākalamēniti, koeʻuhí ke tāpuekina ai kimautolu ʻe he melino mo e ʻamanaki lelei ʻo e ʻOhomohe ʻa e ʻEikí neongo e fakafepaki mo e fakamamahi ʻo e taú.

ʻI heʻeku fakakaukau ki he ngaahi ipu sākalamēniti ko ia ʻi heʻeku kei talavoú, ko e taha ʻi he teleʻa malumalu ʻo ʻeku kei tamasiʻí ʻi ʻapí, mo e lauafeʻi maile hono mamaʻo ʻi he Pasifikí, ʻoku ou houngaʻia koeʻuhí he naʻe loto fiemālie ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní ke inu mei he “ipu koná”17 koeʻuhí ko au. Pea koeʻuhí naʻá Ne fakahoko ia, ʻoku ou lea fakataha mo e tangata faʻu Sāmé, “ʻoku fonu mahuohua ʻa ʻeku ipú”18 ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne Fakalelei taʻe fakangatangata mo taʻengatá.

ʻI heʻetau kamata ʻa e konifelenisi lahí ni ʻi he ʻahó ni kimuʻa ʻi he Sāpaté, fakatauange ke tau manatuʻi hotau ngaahi tāpuaki mo e ngaahi faingamālié ʻi heʻetau ʻalu ki he houalotu sākalamēnití ʻi he uike takitaha ʻi hotau ngaahi uōtí mo e ngaahi koló. Tuku muʻa ke tau teuteu mo tataki kitautolu ʻi he Sāpaté ʻi ha faʻahinga founga te tau ʻohifo ai ʻa e ngaahi tāpuaki ko ia ne talaʻofa mai kiate kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí. ʻOku ou fakamoʻoni makehe atu ko e fiefia lahi taha ʻoku tau maʻu he moʻui ní ʻoku maʻu ia he muimui ki he Fakamoʻuí. Fakatauange ke tau tauhi ʻEne ngaahi fekaú ʻaki hono tauhi Hono ʻaho toputapú ke māʻoniʻoni, ko ʻeku lotú ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.