2010–2019
Ko e Laumālie ʻo e Fakahaá
ʻEpeleli 2011


Ko e Laumālie ʻo e Fakahaá

ʻOku moʻoni e laumālie ʻo e fakahaá—pea ʻe lava pea ʻoku ngāue ia ʻi heʻetau moʻui fakafoʻituituí mo e Siasí.

ʻOku ou fie fakahaaʻi ʻeku houngaʻia he ueʻi fakalaumālie ke fili e himi ʻe hoko mai hili ʻeku leá, “Kuó U Fai ha Lelei?” (Ngaahi Himi, fika 223). Kuó u maʻu e talá.

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fakakaukau ki ha meʻa ʻe ua kuo tau aʻusia ʻi he māmá.

Naʻe hoko e meʻa ʻuluakí ʻi heʻetau hū ki ha loki ʻoku fakapoʻuli pea kamosi e ʻuhilá. Manatuʻi ʻe puli fakafokifā atu leva ʻa e fakapoʻulí he taimi pē ko iá kae fakafonu ʻe he māmá ia ʻa e lokí. Ko e meʻa ko ia naʻe ʻikai fai ha sio ki ai ki muʻa pea ʻikai fakapapauʻí kuo ʻasi lelei pea ʻiloʻi lelei ia. ʻOku fakafokifā pea mālohi e hā mai ʻa e māmá ʻi he tuʻunga ko ʻení.

Ko e meʻa hono uá ko ʻetau sio ko ia ki he mavahe atu e poʻulí kae ʻasi mai e pongipongí. ʻOkú ke manatu ki he ʻasi vaivai mo māmālie mai ʻa e māmá he tafaʻaki langí? Fakahoa ia ki hono kamosi e ʻuhilá ʻi ha loki fakapoʻulí, he ʻoku ʻikai ke ʻasi fakafokifā mai e maama ia ʻo e laʻaá ʻi heʻene hopo haké. Ka ʻoku māmālie mo hokohoko atu pē ʻa e fakaʻau ke mālohi mai hono māmá, pea puli atu leva e fakapoʻuli ʻo e poó kae fetongi mai ʻe he huelo ʻo e pongipongí. Pea toki mafoa mai leva e maama ʻo e laʻaá he tapaʻi langí. Ka ʻi ha ngaahi houa lahi ki muʻa pea toki ʻasi mai e laʻaá he tafaʻaki langí kuo ʻosi mahino ʻaupito pē ia ʻe aʻu mai. ʻOku māmālie pea ʻikai faʻa fakatokangaʻi ʻa e hā mai ko ia ʻa e māmá ʻi he tuʻunga ko ʻení.

Te tau lava ʻo ako lahi ʻo kau ki he laumālie ʻo e fakahaá mei he ongo meʻa ko ʻeni ʻe ua ʻoku fekauʻaki mo e māmá. ʻOku ou lotua ke ueʻi pea fakahinohinoʻi kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau tokanga taha ki he laumālie ʻo e fakahaá mo e ngaahi sīpinga tefito ʻe maʻu ai e fakahaá.

Ko e Laumālie ʻo e Fakahaá

Ko e fakahaá ko e fetuʻutaki ia mei he ʻOtuá ki Heʻene fānaú ʻi he māmaní pea ko e taha ia ʻo e ngaahi tāpuaki mahuʻinga kau ki he meʻafoaki mo e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko e tokotaha fai fakahaá ia,” pea “he ʻikai lava ʻe ha tangata ʻo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní taʻe te ne maʻu ʻa e fakahaá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita, [2007], 151).

ʻOku lava ke maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakahaá ʻe he taha kotoa pē ʻa ia naʻá ne maʻu ʻi he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e ngaahi ouau fakahaofi moʻui ʻo e papitaiso ʻi he fakaukú ki hono fakamolemoleʻi ʻo e angahalá pea mo e hilifakinima ke maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—pea ʻokú ne ngāue loto-tui ke fakahoko ʻa e tufakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke “maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.” ʻOku ʻikai ke fakangatangata pē ʻa e tāpuaki ko ʻení ki he kau maʻu mafai pule ʻo e Siasí; ka ʻoku maʻu pea totonu ke ngāue ia ʻi he moʻui ʻa e tangata, fefine mo e fānau kotoa pē kuo aʻu ki he taʻu ʻe ala fakamāua ai kinautolú mo nau fai e ngaahi fuakava toputapú. ʻOku fakaafeʻi mai ki heʻetau moʻuí ʻa e laumālie ʻo e fakahaá ʻe he holi fakamātoató mo e moʻui tāú.

Naʻe aʻusia ʻe Siosefa Sāmita mo ʻOliva Kautele ha meʻa mahuʻinga ʻi he laumālie ʻo e fakahaá lolotonga ʻena liliu e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe ʻilo ʻe he ongo tangatá ni ʻe lava ke na maʻu ha faʻahinga ʻilo pē ʻoku fie maʻu ke fakakakato ʻaki ʻena ngāué kapau te na kole ʻi he tuí, ʻi he loto faitotonu, pea tui te na maʻu ia. Pea ʻi he ʻalu pē ʻa e taimí naʻe toe lahi ange ʻena mahino ki he laumālie ʻo e fakahaá ʻa ia ʻoku lava ke hoko mai ko e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻoku hū mai ki hotau ʻatamaí mo e lotó ʻi he ivi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. (Vakai, T&F 8:1–2; 100:5–8.) Hangē ko hono fakahinohinoʻi kinaua ʻe he ʻEikí, “Ko ʻeni, vakai ko ʻeni ʻa e laumālie ʻo e fakahaá; vakai ko e laumālie ʻeni naʻe taki mai ai ʻe Mōsese ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí ʻi he Tahi Kulokulá ʻi he kelekele mōmoá. Ko ia ko hoʻo meʻa-foakí ʻeni: ngāue ʻaki ia” (T&F 8:3–4).

ʻOku ou fakamamafaʻi ʻa e kupuʻi lea ko e “ngāue ʻaki iá” ʻi heʻene fekauʻaki mo e laumālie ʻo e fakahaá. ʻI he folofolá, ʻoku toutou fakamatalaʻi ai e tākiekina ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní “ko ha kihiʻi leʻo-siʻi” (1 Ngaahi Tuʻi 19:12; 1 Nīfai 17:45; vakai foki 3 Nīfai 11:3) pea mo ha “leʻo ʻoku fuʻu vaivai ʻaupito” (Hilamani 5:30). Koeʻuhí he ʻoku fanafana fiemālie mo pelepelengesi mai ʻa e Laumālié kiate kitautolu, ʻoku mahino ngofua leva ʻa e ʻuhinga ʻoku totonu ke tau siʻaki ai ʻa e faiva taʻe feʻungá, ponokalafí, ngaahi meʻa mo e ngaahi tōʻonga fakatupu ʻauha ʻokú ne maʻu nimā kitá. ʻE lava ʻe he ngaahi meʻangāue ko ʻeni ʻa e filí ʻo fakavaivaiʻi pea aʻu ʻo nau fakaʻauha ʻetau malava ko ia ke fakatokangaʻi mo tali e ngaahi pōpoaki ʻa e ʻOtuá ʻoku fakahoko fakalongolongo mai ʻi he mālohi ʻo Hono Laumālié. ʻOku totonu ke tau fakakaukauʻi fakamātoato mo lotua pea fakalaulauloto ki he founga te tau lava ai ʻo fakafisingaʻi ʻa e ngaahi fakatauele ʻa e tēvoló pea “ngāue ʻaki ia,” ʻi he angatonu, ʻa ia ko e laumālie ʻo e fakahaá, ʻi heʻetau moʻui fakatāutahá mo hotau ngaahi fāmilí.

Ngaahi Sīpinga ʻo e Fakahaá

ʻOku fakahoko mai e ngaahi fakahaá ʻi ha ngaahi founga kehekehe, hangē ko ʻení, ʻoku kau ai e meʻa-hā-maí, fepōtalanoaʻaki mo ha kau talafekau fakalangí, mo e ueʻi fakalaumālié. ʻOku ʻi ai e ngaahi fakahā ʻoku maʻu he taimi pē ko iá pea fuʻu ʻilonga lelei; pea niʻihi ʻoku māmālie mo fakalongolongo pē hono fakatokangaʻí. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ongo fakamatala kau ki he māmá ne u lau ki aí, ke toe mahino lahi ange ʻa e ongo sīpinga tefito ko ʻeni ʻo e fakahaá.

ʻOku hangē tofu pē hono maʻu vave, kakato mo fakaʻangataha ha pōpoaki mei he ʻOtuá, ko ha maama ʻoku fakaulo ʻi ha loki ʻoku fakapoʻulí. Kuo aʻusia ʻe hatau tokolahi e sīpinga fakahā ko ʻení ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai e tali ki ha lotu fakamātoato pe fakafou mai ai e fakahinohino pe maluʻi ʻoku fie maʻú, ʻo fakatatau ki he taimi mo e finangalo ʻo e ʻOtuá. ʻOku lahi ha fakamatala ki he ngaahi fakahā ʻoku hoko vave mo fuʻu ʻilongá, ʻoku maʻu kinautolu he folofolá, hisitōlia ʻo e Siasí, pea toe ʻasi pē ia ʻi heʻetau moʻuí. ʻIo, ʻoku hoko moʻoni ʻa e ngaahi mana maʻongoʻonga ko ʻení. Neongo iá, ko e sīpinga fakahā ko ʻení ʻoku hāhāmolofia ia ʻo ʻikai ke hoko maʻu pē.

Ko e ulo māmālie mai ko ia ʻa e laʻaá ʻi heʻene hopo haké, ʻoku hangē ia ko hano maʻu ha pōpoaki mei he ʻOtuá ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki” (2 Nīfai 28:30). Ka ko e taimi lahi ʻoku ʻomi fakakongokonga e fakahaá ʻo fakatatau ki heʻetau fakaʻamú, moʻui tāú, mo e mateuteú. Ko e ngaahi fetuʻutaki peheni mei he Tamai Hēvaní ʻoku ʻomi māmālie mo anga-vaivai pea ʻoku “mokulu ia ki [hotau ngaahi laumālié] ʻo hangē ko e ngaahi hahau mei he langí” (T&F 121:45). ʻOku hoko e fakahā ko ʻení ko ha meʻa angamaheni kae ʻikai hāhāmolofia pea ʻoku hāsino ia he ngaahi meʻa naʻe aʻusia ʻe Nīfai ʻi heʻene ngaahi feinga kehekehe kimuʻa pea toki maʻu e ʻū lauʻi peleti palasá meia Lēpaní (vakai, 1 Nīfai 3–4). Naʻe tataki ia ʻe he Laumālié ki Selūsalema ʻo “ʻikai tomuʻa ʻilo ʻa e meʻa [te ne] faí” (1 Nīfai 4:6). Pea naʻe ʻikai ke ne ako fakaʻangataha pē ʻa e founga ke foʻu ai ha vaka fakaʻofoʻofá; ka naʻe fakahā kia Nīfai ʻe he ʻEikí “mei he taimi ki he taimi ʻa e founga [ke ne] ngaohi ʻaki ʻa e ngaahi ʻakau ʻo e vaká” (1 Nīfai 18:1).

ʻOku fonu e hisitōlia ʻo e Siasí mo ʻetau ngaahi moʻui fakatāutahá he ngaahi fakatātā ʻo e sīpinga ʻa e ʻEikí ki hono maʻu ʻo e fakahaá ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki.” Hangē ko ʻení, naʻe ʻikai ke ʻomi fakaʻangataha pē ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he Vaoʻakau Tapú ʻa e ngaahi moʻoni tefito ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Naʻe fakahā mai ʻa e koloa mahuʻinga taʻe hano tatau ko ʻení ʻi hono taimi totonu ʻo taau mo e ngaahi tūkunga naʻe fie maʻu ki aí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita e fononga ne hoko ai e sīpinga maʻu fakahā ko ʻení heʻene moʻuí: ʻI heʻeku kei siʻí, … ne u faʻa … kole ki he ʻEikí ke ne fakahaaʻi mai ha meʻa fakaofo, kae lava ke maʻu haʻaku fakamoʻoni. Ka naʻe ʻikai tuku mai ʻe he ʻEikí ha ngaahi meʻa fakaofo kiate au, ka ne fakahā mai ʻe Ia ʻa e moʻoní, ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea … kae ʻoua kuó Ne ʻai au ke u ʻilo ʻa e moʻoní mei he tumuʻaki ʻo hoku ʻulú ki hoku ʻaofi vaʻé, kae ʻoua kuo tekeʻi fakaʻaufuli meiate au ʻa e manavasiʻí mo e loto veiveiuá. Naʻe ʻikai fie maʻu ia ke Ne fekauʻi mai ha ʻāngelo mei he langí ke ne fai ʻeni, pe ke Ne folofola mai ʻi ha talupite ʻa ha ʻāngelo leʻo. Ka ʻi he fanafana ʻa e kihiʻi leʻo siʻi ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtua moʻuí, naʻá ne foaki mai ai ʻa e fakamoʻoni ʻoku ou maʻú. Pea ʻi he tefitoʻi moʻoni mo e mālohi ko ʻení, te Ne foaki ai ki he fānau kotoa ʻa e tangatá ha ʻilo ki he moʻoní ke ne nofoʻia kinautolu, pea te ne ʻai kinautolu ke nau ʻilo ʻa e moʻoní, ʻo hangē ko hono ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá, pea mo fai foki ʻa e finangalo ʻo e Tamaí ʻo hangē ko ia ne fai ʻe Kalaisí. Pea he ʻikai ha ngaahi meʻa fakaofo ia ʻe hā mai te ne lava ke fai ʻeni, neongo pe ko e hā hono lahí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1900, 40–41).

ʻOku fuʻu tō e fakamamafa ʻa kitautolu kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fakahā ʻoku fakaofo mo fuʻu ongo fakalaumālié pea ʻikai leva ke tau fakahoungaʻi mo fakatokangaʻi e sīpinga anga maheni ʻoku fakahoko ʻaki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻEne ngāué. Koeʻuhí ko e “fuʻu faingofua ʻo e founga” (1 Nīfai 17:41) ki hono maʻu ha ngaahi ongo fakalaumālie iiki mo lalahí, ʻoku ʻalu pē ʻa e taimí mo e fakautuutu ʻene ʻomi ha tali pe fakahinohino ʻoku tau fie maʻú, ʻo fakatupu ai haʻatau kumi ki ha “meʻa naʻe ʻikai mahuʻinga” (Sēkope 4:14).

Kuo tokolahi ha kakai kuó u talanoa mo ia ʻoku nau fehuʻia e mālohi ʻo ʻenau fakamoʻoni fakatāutahá mo taʻe tokaʻi honau tuʻunga fakalaumālié he ʻoku ʻikai ke nau faʻa maʻu ha ngaahi ongo mālohi pe fakaofó. Mahalo pē ʻi heʻetau sio ki he ngaahi meʻa ne aʻusia ʻe Siosefa ʻi he Vaoʻakau Tapú, ko Paula he hala ki Tāmasikusí, pea mo ʻAlamā ko e Siʻí, ʻoku tau fakakaukau ai ʻoku ʻi ai e meʻa ʻoku fehālaaki pe ʻikai ke tau maʻu he ʻoku ʻikai ke tau aʻusia ʻa e ngaahi sīpinga ʻiloa mo fakalaumālie ongo mālohi ko iá. Kapau ʻokú ke maʻu ʻa e fakakaukau pe loto veiveiua tatau, kātaki ʻo ʻiloʻi ko e meʻa angamahení pē ia. Hokohoko atu pē hoʻo vilitaki ki muʻa ʻi he talangofua mo e tui ki he Fakamoʻuí. ʻI hoʻo fai iá, he ʻikai ke ke “lava ke fai hala” (T&F 80:3).

Naʻe enginaki mai ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “Fakahā mai kiate au ha Kāingalotu ʻoku nau maʻu e ngaahi mana, fakaʻilonga mo e vīsone ke nau tuʻu maʻu ai ʻi he Siasí, pea te u fakahaaʻi atu ha kāingalotu … ʻoku ʻikai ke nau taau ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, … ʻoku nau ʻaʻeva he ngaahi hala ʻoku taʻe pau. He ʻikai ke tau tuʻu maʻu ʻi he moʻoní koeʻuhí ko e ngaahi fakahā fakaofó, ka ʻi he angavaivai mo e talangofua taʻe toe fehuʻia ki he ngaahi fekau mo e fono ʻa e ʻOtuá” (ʻi he Conference Report, Apr. 1900, 40).

ʻOku tokoni mai ha meʻa angamaheni ʻe taha kiate kitautolu kau ki he māmá ke tau ako ai ha moʻoni ʻoku toe fakalahi mai kau ki he sīpinga fakahā ʻo e “ʻotu lea ki he ʻotu leá, ʻa e akonaki ki he akonakí.” ʻOku ʻi ai e ngaahi taimi ʻoku hopo hake e laʻaá ʻi ha pongipongi ʻoku ʻaoʻaofia pe kakapu. Koeʻuhí ko e tuʻunga fakapōpōʻulí, ʻoku faingataʻa ange leva ke tau sio ki he māmá, pea faingataʻa ke fakapapauʻi e taimi totonu ʻe mavahe hake ai e laʻaá ʻi he tafaʻaki langí. Ka ʻi ha faʻahinga pongipongi pehē ʻoku tau maʻu pē ʻe kitautolu ha maama feʻunga ʻo ʻiloʻi ko e ʻaho foʻou ia pea fakahoko leva ʻetau ngaahi ngāué.

ʻI he founga tatau pē, ʻoku tuʻo lahi ai ha ngaahi taimi ʻoku tau maʻu ha fakahā kae ʻikai ʻilo e founga ke fakatokangaʻi ai he taimi pē ko iá ʻa e founga mo e taimi ʻoku tau maʻu ai e fakahaá. ʻOku fakamahinoʻi mai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻe ha meʻa mahuʻinga naʻe hoko he hisitōlia ʻo e Siasí.

ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829, naʻe faiako ai ʻa ʻŌliva Kautele ʻi Palemaila ʻi Niu ʻIoke.ʻI heʻene ako kau kia Siosefa Sāmita pea mo e ngāue ki hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, naʻe ongo mālohi kia ʻŌliva ke ne tokoni ki he palōfita kei talavoú. Hili iá, naʻá ne fononga leva ki Hāmoni ʻi Penisilivenia ʻo hoko ko e tangata tohi ʻa Siosefá. Naʻe mahuʻinga e taimi naʻá ne haʻu aí mo ʻene tokoní ki hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Naʻe fakahā kimui ʻe he Fakamoʻuí kia ʻŌliva ʻi heʻene faʻa lotu ko ia ke maʻu ha tatakí, naʻá ne maʻu ai e fakahinohinó mei he Laumālie ʻo e ʻEikí. Naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí, “Ka ne ʻikai ke pehē, ʻe ʻikai te ke aʻu mai ki he feituʻu ʻokú ke ʻi ai ʻi he taimi ní. Vakai, ʻokú ke ʻilo naʻá ke fehuʻi kiate au pea naʻá ku fakamaama ho ʻatamaí; pea ko ʻeni ʻoku ou tala ʻa e ngaahi meʻá ni koeʻuhí ke ke ʻiloʻi kuo fakamaama koe ʻe he Laumālie ʻo e moʻoní” (T&F 6:14–15).

Ko ia, naʻe maʻu ʻe ʻŌliva ha fakahā ʻo fakafou mai he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo talaange kiate ia kuó ne ʻosi maʻu e fakahaá. Ka ko hono moʻoní, naʻe ʻikai fakatokangaʻi ʻe ʻŌliva ia e founga mo e taimi naʻá ne maʻu ai e fakahinohino mei he ʻOtuá pea naʻá ne fie maʻu ʻa e fakahinohino ko ʻení ke fakalahi ʻene mahino kau ki he laumālie ʻo e fakahaá. ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻe ʻaʻeva pē ʻa ʻŌliva ʻi he māmá ʻo hangē ko e hopo hake ʻa e laʻaá ʻi ha pongipongi ʻaoʻaofiá.

ʻOku fie maʻu ʻe he ʻOtuá ke fai hotau lelei tahá pea ngāue leva ʻo ʻikai tali ke fakakounaʻi kitautolu, he taimi ʻoku lahi ai e ngaahi meʻa taʻepau mo faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi heʻetau moʻuí (vakai, 2 Nīfai 2:26) pea falala kiate Ia. Mahalo he ʻikai ke tau sio ki ha kau ʻāngelo, fanongo ki ha ngaahi leʻo fakalangi, pe maʻu ha ngaahi ongo fakalaumālie mālohi. Mahalo te tau toutou vilitaki atu pē ʻi he lotu mo e ʻamanaki lelei—kae ʻikai ha fakapapauʻi moʻoni mai—ʻoku tau ngāue ʻo fakatatau ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. Ka ʻi heʻetau fakaʻapaʻapaʻi ʻetau ngaahi fuakavá mo tauhi e ngaahi fekaú, pea toe lahi ange ʻetau feinga maʻu pē ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú pea ke hoko ʻo lelei ange, te tau lava ke ʻaʻeva mo falala moʻoni ʻe tataki ʻe he ʻOtuá ʻetau ngaahi laká. Pea ʻe lava ke tau lea ʻi he ʻiloʻilo pau ʻe ueʻi ʻe he ʻOtuá ʻetau leá. Ko e konga ʻeni e ʻuhinga ʻo e folofola: “Pea ʻe ʻāsili mālohi ʻa hoʻo falalá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” (T&F 121:45).

ʻI hoʻo fekumi he founga totonú mo fakaʻaongaʻi e laumālie ʻo e fakahaá, ʻoku ou palōmesi ai te ke “ʻaʻeva ʻi he maama ʻo e ʻEikí” (ʻĪsaia 2:5; 2 Nīfai 12:5). ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻe ngāue mai e laumālie ʻo e fakahaá ʻi he taimi pē ko iá pea ongo mālohi ʻaupito, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku māmālie ʻo ʻikai fakatokangaʻi, pea faʻa hoko fakalongolongo mai ʻo ʻikai ke ke lava ʻo ʻiloʻi. Ka neongo pe ko e hā ʻa e founga te ke maʻu ai e tāpuaki ko ʻení, ʻe hanga ʻe hono māmá ʻo fakamaamaʻi mo fakatupulaki ho laumālié, pea fakalahi hoʻo mahinó (vakai, ʻAlamā 5:7; 32:28), fakahinohinoʻi pea maluʻi koe mo ho fāmilí.

ʻOku ou fakahā ʻi heʻeku fakamoʻoni fakaʻaposetoló ʻoku moʻui ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló. ʻOku moʻoni ʻa e laumālie ʻo e fakahaá—pea ʻe lava pea ʻoku ngāue ia ʻi heʻetau moʻui fakafoʻituituí mo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻá ni ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.