2010–2019
“Ko e hā ʻa e Anga ‘o e Tangatá mo e Fefiné ʻOku Taau mo Kimoutolú?”
ʻEpeleli 2011


Ko e hā ʻa e Anga ʻo e Tangatá mo e Fefiné ʻoku Taau mo Kimoutolú?

Fakatauange ʻe lava ʻe hoʻomou ngaahi ngāué ʻo fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalaisí, koeʻuhí ke maʻu Hono tataú ʻi homou fofongá pea fotu mai Hono ʻulungāangá mei hoʻomou tōʻongá.

Ko ha fehuʻi lelei moʻoni ʻa e “Ke aʻusia pe ʻikai.”1 Naʻe fai ʻe he fakamoʻuí ʻa e fehuʻí ʻi ha founga mohu fakakaukau ange, ʻo hoko ia ko ha fehuʻi fakatokāteline mahuʻinga kiate kitautolu takitaha: “Ko e hā ʻa e anga ʻo e tangatá [mo e fefiné] ʻoku taau mo kimoutolú? Ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ke mou hangē pē ko aú” (3 Nīfai 27:27; ko e toki tānaki atu hono fakamamafá). Ko e lea taimi lolotonga ʻo e aʻusiá ko e ʻOku ou. ʻOkú Ne fakaafeʻi mai ke tau ʻai kiate kitautolu Hono huafá mo Hono natulá.

Ke hoko ʻo hangē pē ko Iá kuo pau ke tau fai foki mo e ngaahi meʻa naʻá Ne faí: “Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko ʻeku ongoongoleleí ʻeni; pea ʻoku mou ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke mou fai ʻi hoku siasí; he ko e ngaahi ngāue ʻa ia kuo mou mamata kuó u faí ke mou fai foki ia” (3 Nīfai 27:21; toki tānaki ʻa e fakamamafá).

ʻOku ʻikai ke mavahevahe ʻa e tuʻunga ke aʻusiá mo e meʻa ke faí. Koeʻuhí ko ha ongo tokāteline kinaua ʻokú na fefalalaʻaki ko ia ai ʻokú na fefakamālohiaʻaki mo felangaʻakihake. Hangē ko ʻení, ʻoku langaki ʻe he tuí ha taha ke lotu, pea hanga leva ʻe he lotú ʻo fakamālohia e tui ʻa ha taha.

Naʻe faʻa hanga ʻe he Fakamoʻuí ʻo valokiʻi ʻa kinautolu ʻoku fai ha ngāue ko e fakamamata pē—ʻo ui ʻa kinautolu ko e kau mālualoi: “ʻOku fakaʻapaʻapa ʻa e kakaí ni kiate au ʻaki honau loungutú, ka ʻoku mamaʻo honau lotó ʻiate au” (Maʻake 7:6). Ko e fai ha ngāue lelei ka ko e fakamamata peé ko e mālualoi ia, pe ko e ʻai ke hangē pē ʻoku peheé—ko ha fakangalingali ia.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻa e fakaʻalinga leleí kae ʻikai fai ha ngāue, ʻo hangē pē ia ko e “tuí, kapau ʻoku ʻikai ʻi ai ʻa e ngaahi ngāué, ʻoku mate ia, pea ʻoku tuʻu taha pē ia” (Sēmisi 2:17; toki tānaki atu e fakamamafá). ʻOku ʻikai ko ha meʻa lelei ʻa e fakaʻalinga lelei taʻe fai ha ngāue leleí —ko hano kākaaʻi pē ia ʻo kita, ʻo tui ʻokú te fai lelei, koeʻuhí pē he ʻoku lelei ʻene ngaahi taumuʻá.

Ko e fai ha ngāue lelei ke fakangali leleí—ko e mālualoi ia—pea ʻokú maʻuhala ai e niʻihi kehé kiate koe, pea ʻi hoʻo fakangali lelei kae ʻikai fai ha ngāue leleí ʻokú ke kākaaʻi pē ʻa koe.

Naʻe valokiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻi heʻenau mālualoí: “ʻE malaʻia ʻa kimoutolu, ko e kau tangata tohi mo e Fālesi, ko e mālualoi! Koeʻuhí ʻoku mou [totongi vahehongofulu]”—ko e meʻa ia naʻa nau faí—“ʻi he mini, mo e ʻaneto, mo e kumino, ka ʻoku mou taʻetokanga ki he ngaahi meʻa mamafa ʻo e fonó, ko e fai totonú, mo e loto ʻofá, mo e tui” (Mātiu 23:23.) Pe ʻi hono fakalea ʻe tahá, naʻe ʻikai ke nau aʻusia ʻa e meʻa naʻe totonu ke nau aʻu ki aí.

Neongo ʻEne ʻafioʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e fai ha ngāué, ka naʻá Ne fakahā ko e “meʻa mahuʻinga angé” ʻa e tuʻunga ke aʻusiá. ʻOku fakatātaaʻi ʻe he ngaahi sīpinga ko ʻení ʻa e mahuʻinga ange ʻo e meʻa ke aʻusiá:

  • Ko e hū ko ia ki he vai ʻo e papitaisó ko ha ngāue ia ʻoku tau fai. Ka kuo pau ke muʻomuʻa mai ʻa e ‘tuʻunga kuo pau ke tau aʻusiá’ ʻa ia ko e tui kia Sīsū Kalaisí pea mo ha fuʻu liliu lahi ʻi he lotó.

  • Ko hono maʻu ʻo e sākalamēnití ko ha meʻa ia ke tau fai. Ka ʻoku mamafa pea mahuʻinga ange ʻa e tuʻunga ko ia ʻo e taau ke maʻu ʻa e sākalamenití.

  • Ko e fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí ko ha ngāue ia pe ha meʻa ke fai. Ka ʻoku mahuʻinga ange ʻa e mālohi ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa ia ʻoku makatuʻunga pē, “ʻi he ngaahi founga ʻo e māʻoniʻoní” (T&F 121:36), pe ko e tuʻunga ke aʻusiá.

ʻOku tokolahi ha niʻihi ʻiate kitautolu ʻoku hiki ha ngaahi lisi ʻo e meʻa ke faí ke fakamanatu mai e ngaahi meʻa ʻoku tau loto ke fakahokó. Ka ʻoku tātātaha foki hano hiki ʻe he kakaí ia ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ke aʻusiá. Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e ngāue ke faí ko ha ngaahi ʻekitivitī pe meʻa ke fakahoko ka ʻe toʻo ia mei he lisí hili hono fakahokó. Ka ko e tuʻunga ke ʻausiá, he ʻikai pē toe ʻosi ia. He ʻikai lava ke fakaʻilongaʻi kuo ʻosi ha tuʻunga ke aʻusia. Te u lava ʻo ʻave hoku uaifí ʻo fakaʻeveʻevaʻi he efiafi Falaite ko ʻení, ʻa ia ko ha ngāue ia ke fai. ʻOku ʻikai tupukoso hake pē ʻeku hoko ko ha husepāniti leleí; ʻoku totonu ke hoko ia ko ha konga hoku natulá, hoku ʻulungāangá pe ko ʻeku tōʻongá moʻuí.

ʻI heʻeku hoko ko ha mātuʻá, ko e fē nai ha taimi te u pehē kuo kakato ai hoku fatongia ki he fānaú? ʻOku ʻikai pē ke teitei ʻosi e fatongia ia ʻo e hoko ko ha mātuʻa leleí. Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha te tau lava ke akoʻi ki heʻetau fānaú ko e founga ke nau hoko ai ʻo hangē ko e Fakamoʻuí.

ʻOku ʻikai lava ke tau sio ki he hoko ʻo anga faka-Kalaisí, ka ko e ivi ia ʻokú ne fakaʻaiʻai e meʻa ʻoku tau faí pea ko e meʻa ia ʻoku lava ke tau sio ki aí. Hangē ko ʻení, ʻi he taimi ʻoku tokoni ai e mātuʻá ki he ako ʻalu ʻa kiʻi tamasiʻi, ʻoku tau sio ki hono fai ʻe he mātuʻá ʻa e ngaahi meʻa hangē ko hono pukepuke mo fakahīkihikiʻi ʻo ʻenau fānaú. ʻOku fakahā ʻe he ngaahi ngāué ni ʻa e ʻofa ʻoku ʻi honau lotó, tui mo e ʻamanaki lelei ki he meʻa ʻe malava ʻe heʻenau fānaú ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke fai ha sio ki ai. ʻOku hokohoko atu pē ʻenau ngaahi ngāué he ʻaho kotoa pē—ko e fakamoʻoni ia ki he ngaahi tōʻongafakaʻofoʻofa ʻo e kātakí mo e faivelengá.

Koeʻuhí ko e ngaahi ola ʻoku tau maʻú naʻe makatuʻunga ia mei he taumuʻa mo e meʻa naʻa tau faí, ʻe tupulaki lelei ange leva ʻa e ʻulungāngá ʻi hono akoʻí ʻi he meʻa ʻoku totonu ke faí ʻo ʻikai tāfataha pē ki he meʻa ko ia kuo nau faí.

ʻI he taimi ʻoku pauʻu ai e fānaú, tau pehē ʻoku nau kē, ʻoku faʻa tukutaha pē ʻetau fakatonutonú ʻi he meʻa kuo nau faí pe ko e kē naʻe fakahokó. Ka ko e meʻa naʻe faí—ʻa ʻenau tōʻongá—ko ha fakaʻilonga pē ia ʻo ha taumuʻa ʻi honau lotó ʻoku ʻikai fai ki ai ha ʻilo.ʻE lava ke tau fehuʻi pē kiate kitautolu, “Kapau ʻe mahino ki he fānaú, ko e hā nai ha faʻahinga ʻulungāanga ʻe lava ke ne fakatonutonu ʻa e faʻahinga tōʻonga ko ʻení ʻi he kahaʻú? Ke faʻa kātaki mo loto fakamolemole ʻi he taimi ʻoku ʻita aí? Ke ʻofa pea hoko ko ha tokotaha faʻa fakalelei? Ke tali e nunuʻa ʻo e meʻa naʻá te faí kae ʻikai tukuakiʻi ha taha kehe?”

Ko e hā e founga ʻoku akoʻi ʻaki ʻe he mātuʻá e ngaahi ʻulungāanga ko ʻení ki heʻenau fānaú? He ʻikai ke toe ʻi ai ha faingamālie lahi ange ki hono akoʻi mo e fakahaaʻi e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalaisí ki heʻetau fānaú ka ko e taimi ko ia ʻoku tau fakatonutonu ai kinautolú. ʻOku maʻu e foʻi lea ko e fakatonutonú mei he lea tefito ko e ākongá, pea ʻoku ʻuhinga ia ke tau faʻa kātaki pea hoko ko e faiako. ʻOku ʻikai totonu ke fai ia ʻi he ʻita. ʻOku malava pea ʻoku totonu ke fai ʻa e fakatonutonú ʻi he founga ʻoku akoʻi mai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121: “ʻI he feifeingaʻi ʻi he faʻa kātaki fuoloa, ʻi he angavaivai mo e angamalū, pea mo e ʻofa taʻemālualoi; ʻi he angaʻofa mo e ʻilo haohaoa” (veesi 41–42). Ko e ngaahi anga faka-Kalaisi kotoa ʻeni ʻoku totonu ke hoko ko e konga ʻo kitautolu ʻi heʻetau hoko ko e mātuʻa mo e kau ākonga ʻa Kalaisí.

ʻI he fakatonutonú ʻoku ako ai ʻe he fānaú ki he ngaahi nunuʻá. ʻOku tokoni e ngaahi mōmeniti peheé ke ne liliu ʻa e ngaahi anga ʻoku koví ki ha ngaahi ʻulungāanga ʻoku lelei. Kapau ʻoku tala mai ʻe he kiʻi tamasiʻí ʻa e fehālaaki naʻá ne faí, te ke fakahoungaʻi ʻene loto-toʻa ke fai iá. ʻEke ki he kiʻi tamasiʻí pe taʻahiné pe ko e hā nai kuó ne ako mei he fehālaakí pe ngāue koví, ʻokú ne oatu ai kiate koe, kae toe mahuʻinga angé, ki he Laumālié ha faingamālie ke ongoʻi pea akoʻi ʻa e fānaú. ʻI he taimi ʻoku tau akoʻi ai e tokāteliné kiate kinautolu ʻaki e Laumālié, ʻoku ʻi ai ʻa e mālohi ʻi he tokāteline ko iá ke ne liliu honau tefitoʻi ʻulungāanga ʻoku faí neongo pē ʻe kiʻi tuai.

Naʻe ʻiloʻi ʻe ʻAlamā ʻa e tefitoʻi moʻoni tatau ko ʻení, ʻa ia ko “hono malanga ʻaki ʻo e folofolá ko ha fuʻu meʻa ke takiakiʻi ai ʻa e kakaí ke fai ʻa ia ʻoku totonú—ʻio, naʻe mālohi lahi ange ʻene ngāue ʻi he fakakaukau ʻa e kakaí ʻi he heletā” (ʻAlamā 31:5; toki tānaki atu e fakamamafá). Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ʻoku tāfataha pē ʻa e heletaá ia ki hono tauteaʻi ʻo e tōʻongá—pe meʻa ʻoku faí—ʻoku liliu ʻe he folofolá ʻa e natula ʻo e kakaí—ʻa e tuʻunga ne nau ʻi aí pe ko ia te nau lava ke hoko ki aí.

Ko e mātuʻa ko ia ʻoku talangofua mo angalelei ʻenau fānaú mahalo naʻa ngata pē ako tauhi fānau ʻenau mātuʻa ʻi he Kalasi Tauhi Fānau 101. Ka ʻo kapau kuo tāpuakiʻi koe ʻaki ha fānau ʻoku nau faʻa ʻahiʻahiʻi hoʻo kātakí ki he taupotu tahá, te ke hū leva koe he kalasi Tauhi Fānau 505. ʻOua naʻá ke ofo ʻo fifili pe ko e hā haʻo fehālaaki naʻe fai he moʻui ki muʻá ke ke fepaki ai mo e meʻá ni, ka te ke lava ʻo pehē ko e fānau talangataʻa ko ʻení ko ha tāpuaki ia mo e faingamālie ke lahi ange ai hoʻo anga faka-ʻOtuá. Ko e fē nai ʻa e fānau ʻe ngalingali te ne siviʻi lahi taha hoʻo kātakí mo e kātaki fuoloá pea mo e ngaahi ʻulungāanga lelei kehe faka-Kalaisí, ke fakatupulaki pea toe fakaleleiʻí? Mahalo nai ʻoku tatau pē e lahi hoʻo fie maʻu e fānau ko ʻení mo ʻene fie maʻu koé?

Kuo tau fanongo kotoa he akonaki ke fehiʻa ki he angahalá kae ʻikai ki he tokotaha fai angahalá. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻoku talangataʻa ai ʻetau fānaú kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua naʻa tau lea ʻaki ha meʻa te ne ʻai ke nau tui ko e fehālaaki naʻa nau faí ko honau tuʻunga totonú pē ia. “ʻOua naʻa teitei ʻai ke hoko e taʻe malavá ko ha tuʻunga ke ʻiloa ai e tokotaha ko iá,” ʻaki e ngaahi hingoa hangē ko e “vale,” “tōʻohi,” “fakapikopiko,” pe “makaka.”2 Ko ʻetau fānaú ko e fānau ia ʻa e ʻOtuá. Ko honau tuʻunga totonú ia mo e meʻa te nau malavá. Ko ʻEne palaní ke tokoniʻi ʻEne fānaú ke ikunaʻi e ngaahi fehālaakí mo e pauʻú kae fakalakalaka pea hoko ʻo hangē ko Iá. Ko ia ai, ko e tōʻonga ʻoku fakamamahí, ʻoku totonu ke ʻiloʻi ko ha meʻa pē ia ʻoku fakataimi, kae ʻikai ke tuʻuloa—ko ha tōʻonga, kae ʻikai ko hono ʻulungāanga totonú ia.

Ko ia ai, ʻoku fie maʻu ke tau tokanga, ʻi hono fakaʻaongaʻi ha ngaahi kupuʻi lea tuʻuloa hangē ko e “ʻOkú ke fai maʻu pē …” pe “ʻOku ʻikai pē te ke …” ʻi he taimi ʻokú ke fakatonutonu aí. Tokanga ki he ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “ʻOku ʻikai pē te ke teitei fakakaukau koe ki he ngaahi meʻa ʻoku ou ongoʻí” pe “Ko e hā ʻokú ke ʻai ai ke mau tali maʻu pē kiate koé?” ʻOku hanga ʻe he ngaahi kupuʻi lea pehení ʻo ʻai ke hangē ko e ʻulungāanga ia ʻo e tokotaha ko iá pea lava ke ne uesia lahi e fakakaukau ʻa e fānaú kiate ia peé mo hono tuʻunga mahuʻingaʻia ʻiate iá.

ʻOku lava foki ke hoko e puputuʻú ʻi heʻetau faʻa ʻeke ki he fānaú pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku nau fie aʻusia ʻi heʻenau lahí, ʻo hangē ia kuo hoko ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe he tokotahá ke maʻuʻanga moʻui mei aí ko hono anga totonú ia. ʻOku ʻikai totonu ke tala hoto tuʻunga totonú pe ngeia fakaekitá mei heʻete ngāué pe koloa ʻoku maʻú. Ko e Fakamoʻuí ko ha tangata tufunga loto-fakatōkilalo, ka naʻe ʻikai lava ʻe he meʻá ni ʻo tala moʻoni ʻEne moʻuí.

ʻI hono tokoniʻi ʻo e fānaú ke nau ʻiloʻi ko hai kinautolu mo fakamālohia ʻenau mahuʻingaʻia ʻiate kinautolu peé, ʻe lava ke tau fakahikihikiʻi totonu ʻa ʻenau ngaahi lavameʻá pe tōʻongá—ko e fai ia. Kae mahalo ʻe fakapotopoto ange ke fakatefito ʻetau fakahikihikiʻí ʻi honau ʻulungāangá mo e meʻa ʻoku nau tui ki aí—ko kinautolu ia.

Ko e founga lelei ki hono fakahīkihikiʻi e meʻa ʻoku fai ʻe heʻetau fānaú ʻi ha sipoti, ko e vakai atu mei he tafaʻaki ʻo e meʻa ʻe aʻu ki aí, hangē ko honau iví, kātakí, loto-toʻa he fehangahangai mo e faingataʻá, mo e ngaahi alā meʻa pehē—peá ʻe fakahīkihikiʻi fakatouʻosi ai ʻa e tuʻunga ʻoku nau ʻi aí mo e meʻa ʻoku nau faí.

ʻI he taimi ʻoku tau kole ai ki he fānaú ke fai ha ngāué, te tau lava ke kumi ha ngaahi founga ke fakahīkihikiʻi ai kinautolu ʻi he tuʻunga ʻoku nau ʻi aí, hangē ko ʻení, “ʻOku ou fiefia ʻaupito ʻi hoʻo loto fiemālie ke fai e ngāué.”

ʻI he taimi ʻoku maʻu ai ʻe he fānaú ha lipooti kaati mei he akó, ʻe lava ke tau fakahīkihikiʻi ia ʻi he lelei hono māká, kae mahalo ʻe toe lelei ange kiate kinautolu hano fakahīkihikiʻi kinautolu koeʻuhí ko ʻenau faivelengá: “Naʻá ke ʻave hoʻo ngāue fakaako kotoa pē. Ko e tokotaha koe ʻokú ke ʻilo e founga hono ʻohofi pea fakaʻosi e ngaahi meʻa faingataʻá. ʻOku ou laukau ʻaki koe.”

Lolotonga e taimi ako folofola ʻa e fāmilí, vakai mo aleaʻi e ngaahi ʻulungāanga lelei naʻe maʻu he laukonga ʻo e ʻaho ko iá. “Koeʻuhí ko e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalaisí ko ha ngaahi meʻafoaki ia mei he ʻOtuá pea he ʻikai te ke lava ʻo fakatupulaki kinautolu taʻekau ai ʻEne tokoní”3, hanga ʻo lotua ia ʻi he lotu fakafāmilí mo fakatāutahá.

ʻI he tēpile kaí, faʻa talanoa kau ki he ngaahi ʻulungāanga leleí, tautautefito ki he ngaahi ʻulungāanga lelei ko ia naʻe maʻu mei he folofolá he pongipongi ko iá. “Ko e hā nai ha founga naʻá ke hoko ai ko ha kaungāmeʻa lelei he ʻahó ni? Ko e hā nai e founga naʻá ke fakahaaʻi ai e angaʻofá? Naʻe anga fēfē nai ʻa e tokoni atu ʻa e tuí ke ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e kuonga ní? Ko e hā ha founga naʻe fai atu ai ha falala kiate koe? naʻá ke faitotonu ai? Foaki lahi ai? Loto fakatōkilalo?” ʻOku lahi ʻaupito e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻi he folofolá ʻoku fie maʻu ke akoʻi pea fai ha ʻilo ki aí.

Ko e founga mahuʻinga taha ʻo e faiako ke aʻusiá ko e hoko ko ha mātuʻa ki heʻetau fānaú ʻo hangē pē ko ia ʻoku fai ʻe heʻetau Tamai ʻi Hēvaní maʻatautolú. Ko Ia pē tokotaha ʻa e mātuʻa ʻoku haohaoá pea kuó Ne vahevahe mai kiate kitautolu ʻEne tohi lēsoni ki he founga tauhi fānaú—ʻi he folofolá.

Naʻe fakatefito ʻeku lea he ʻaho ní ki he mātuʻá, ka ko e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻe ʻaonga ia ki he taha kotoa pē. Fakatauange ʻe lava ʻe hoʻomou ngaahi ngāué ʻo fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungāanga faka-Kalaisí, koeʻuhí ke maʻu Hono tataú ʻi homou fofongá pea fotu mai Hono ʻulungāangá mei hoʻomou tōʻongá. Pea ʻi he ongoʻi ʻe hoʻo fānaú pe niʻihi kehé hoʻo ʻofá mo mamata ki hoʻo tōʻongá, ʻe tohoakiʻi ai kinautolu kiate Ia, ko ʻeku lotú ia mo e fakamoʻoní, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. William Shakespeare, Hamlet, Prince of Denmark, act 3, scene 1, line 56.

  2. Carol Dweck, naʻe ngāue ʻaki ʻi he Joe Kita, “Bounce Back Chronicles,” Reader’s Digest, May 2009, 95.

  3. Vakai, Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú (2004), 118.