2010–2019
Ho Lelei Tahá, Ho Faingamālié
ʻEpeleli 2011


Ho Lelei Tahá, Ho Faingamālié

ʻI hoʻomou lau ʻa e ngaahi folofolá pea fanongo ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfitá ʻaki homou lotó mo e ʻatamaí, ʻe fakahā atu ʻe he ʻEikí ʻa e founga ke ke moʻui ʻo aʻusia ai ho ngaahi faingamālie ʻi he lakanga fakataulaʻeikí.

Tokua naʻe ʻi ai ha tangata naʻá ne fakaʻānaua maʻu pē ke heka ʻi ha vaka meili ʻo folaua e Tahi Metiteleniané. Naʻá ne fakaʻānaua ke ne ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻo Lomá, ʻAtenisi mo ʻIsitanipulú. Naʻá ne fakahū ʻa e seniti kotoa pē naʻá ne maʻú ki he folau ko ʻení. Koeʻuhí naʻe ʻikai ha paʻanga feʻunga ko ia naʻá ne fakatau mai ha katoleta ʻe taha ʻo fakafonu ʻaki e kapa pīní, puha mā-pakupakú mo ha fanga kiʻi tangai efuefu lēmani pea ko e meʻa ia naʻá ne moʻui ai he ʻaho kotoa pē.

Naʻá ne mei fiefia ke kau atu ki he ngaahi ʻekitivitī lahi ne fai he loto vaká—ʻo fakamālohisino he fale faiʻanga fakamālohisinó, vaʻinga tā-pulu mo kaukau he vai kaukauʻangá. Naʻá ne loto meheka ki he niʻihi ko ia ne lava ʻo ō ki he heleʻuhilá, ngaahi faivá mo e fakaʻaliʻali fakafonuá. Pea naʻá ne fakaʻamua pehē ange mai te ne kiʻi ʻahiʻahiʻi pē ʻa e meʻatokoni fakaʻofoʻofa naʻe sio ki ai he vaká—he naʻe hangē ha kai fakaafé ʻa e houa kai kotoa pē! Ka naʻe loto e tangatá ia ke ʻoua naʻá ne fakamoleki ha paʻanga lahi, ko ia naʻe ʻikai ke ne kau atu ki ha taha ʻo e ngaahi meʻá ni. Naʻe lava ke ne mamata he ngaahi kolo ne fuoloa ʻene fakaʻamua ke ne ʻaʻahi ki aí, ka ʻi he konga lahi ʻo e folaú, naʻá ne nofo pē ʻi hono lokí ʻo kai ʻene kiʻi meʻatokoni maʻulaló.

ʻI he ʻaho fakaʻosi ʻo e folaú, naʻe fehuʻi ange ʻe ha taha ngāue he vaká pe ko e paati fakamāvae fē ʻe kau atu ki aí. Ko e taimi ia ne ʻilo ai ʻe he tangatá ne ʻikai ngata pē ʻi hono ʻosi fakakau atu e paati fakamāvaé ʻi heʻene tikité, ka naʻe kau foki ai mo e meʻa kotoa pē he loto vaká—ʻa e meʻakaí, fakafiefiá, mo e ngaahi ʻekitivitī kotoa pē. Naʻá ne toki fakatokangaʻi hake ka kuo tōmui, he kuó ne moʻui ia ʻo maʻulalo ange ʻi hono ngaahi faingamālié.

Ko e fehuʻi ʻoku fai mai ʻe he tala fakatātaá ni: ʻI heʻetau hoko ko ia ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku tau moʻui nai ʻo maʻulalo ange ʻi hotau ngaahi faingamālié, ʻi he mālohi toputapú, meʻafoakí mo e ngaahi tāpuaki ʻoku hoko ko hotau faingamālie mo e totonu ʻi heʻetau maʻu e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá?

Ko e Nāunau mo e Fakaʻeiʻeiki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku tau ʻosi ʻiloʻi kotoa pē ʻoku mahulu hake ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ia ʻi ha hingoa pe lakanga. Naʻe akonaki mai e Palōfita ko Siosefá ʻo pehē “ko e Lakanga Fakataulaʻeikí ko ha tefitoʻi moʻoni taʻengata, pea naʻe ʻi ai ia mo e ʻOtuá mei ʻitāniti … ki ʻitāniti, ʻo ʻikai ha kamataʻanga ʻo hono ngaahi ʻahó pe ngataʻanga ʻo hono ngaahi taʻú.”1 ʻOkú ne maʻu “ʻio ʻa e kī ʻo e ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá.”2 Ko hono moʻoní, ʻoku fakafou ʻi he lakanga fakataulaʻeikí “ʻa hono fakahā mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá.”3

ʻOku mahulu hake ʻa e ngaahi tāpuaki ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he meʻa ʻe lava ke mahino kiate kitautolú. ʻE lava ke “hoko e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí … [ko e] kakai fili ʻo e ʻOtuá.”4 ʻOku “fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kinautolu ʻe he Laumālié ki hono fakafoʻou ʻo honau sinó”5 pea ko hono tumutumú ke lava ʻo maʻu “ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku maʻu ʻe he Tamaí.”6 ʻE ala faingataʻa ke mahino ʻeni, ka ʻoku fakaʻofoʻofa pea ʻoku ou fakamoʻoni atu ʻoku moʻoni ia.

Ko e foʻi moʻoni ko ia ʻoku fakafalala mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e mālohi mo e fatongia ko ʻení ki he tangatá, ko ha fakamoʻoni ia ʻo ʻEne ʻofa lahi kiate kitautolú pea ko ha fakamelomelo ia ʻo e tuʻunga ʻe lava ke tau aʻusia he moʻui kahaʻú, heʻetau hoko ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá.

Neongo ia, ʻoku tuʻo lahi hono fokotuʻu mai ʻe heʻetau ngaahi tōʻongá ʻoku ʻikai ke tau moʻui ke aʻusia e lelei taha te tau lavá. ʻI hano fai mai ha fehuʻi fekauʻaki mo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻe lava ke fakamatalaʻi ʻe hatau tokolahi ha fakaʻuhinga ʻoku tonu, ka ʻoku siʻi ke hāsino mei heʻetau moʻui fakaʻahó, ʻa e mahino ko ia ʻoku tau fakamatalaʻí.

ʻE ngaahi tokoua, ʻoku ʻi ai ha fili ke tau fai. Te tau lava ʻo fiemālie pē ʻi he meʻa siʻi ʻoku tau aʻusia ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí pea tau nonga ai pē he moʻui ʻo maʻulalo ange ʻi hotau ngaahi faingamālié. Pe ko ʻetau fakaʻaongaʻi lelei e faingamālie fakalaumālie mo e ngaahi tāpuaki fakalūkufua ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Ko e Hā Te Tau Lava ʻo Fai ke Aʻusia ai Hotau Tuʻunga Lelei Tahá?

Ko e ngaahi lea ʻoku hā he folofolá pea lea ʻaki he konifelenisi lahí, “ke fakatatauʻi ia kiate [kitautolu]”7 ʻo ʻikai fakataumuʻa pē kinautolu ke lau pe fanongo ki ai.8 Lahi e taimi ʻoku tau ō ai ki he ngaahi fakatahá pea kamokamo hotau ʻulú; pea tau faʻa malimali hangē ʻoku tau ʻiloʻi mo tui ki aí. ʻOku tau hiki ha ngaahi meʻa mahuʻinga pea tau pehē loto, “Ko ha meʻa ʻeni te u fai.” Ka ʻi he vahaʻataimi ko ia ʻo ʻetau fanongó, tohiʻi ha kiʻi fakamanatu heʻetau telefoní pea mo hono fai iá, ʻoku toloi leva ʻetau “fakahoko iá” ke toki fai ia “ʻanaiange.” ʻE ngaahi tokoua, tau fakapapauʻi muʻa ʻoku tau fokotuʻu ke “fai iá” he “taimí ni!”

ʻI hoʻomou lau ʻa e folofolá pea fanongo ki he ngaahi lea ʻa e kau palōfitá ʻaki homou lotó mo e ʻatamaí, ʻe fakahā atu ʻe he ʻEikí ʻa e founga ke ke moʻui ʻo aʻusia ai ho ngaahi faingamālie ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. ʻOua naʻa fakalaka ha ʻaho ʻoku teʻeki ai ke ke ngāue ʻo fakatatau mo e ngaahi ueʻi ʻa e Laumālié.

ʻUluakí: Lau e Tohi Fakahinohinó

Kapau te ke maʻu e komipiuta tuʻukimuʻa mo mamafa taha he māmaní, te ke tuku nai ke hoko pē ia ko ha meʻa teuteu ho funga tesí? Mahalo ʻe hā ngali fakaʻofoʻofa e komipiutá. Te ne malava ke fai ha faʻahinga meʻa pē. Ka ko e toki taimi pē te ke ako ai e tohi fakahinohino ʻo e komipiutá, te ke toki ʻilo ai hono fakaʻaongaʻi e polokalamá, peá ke fakamoʻui ia ke ke lava ʻo aʻu ki hono tuʻunga totonú.

ʻOku ʻi ai foki hono tohi fakahinohino ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. Tau tukupā muʻa ke lau e folofolá mo e ongo tohi tuʻutuʻuní ʻi he loto fakamātoato mo tokanga. Tau kamata ʻaki hono toe lau ʻo e vahe 20, 84, 107, mo e 121 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Ko e lahi ange ʻetau ako ki he taumuʻá, meʻa ʻe malavá pea mo hono fakaʻaongaʻi fakapotopoto ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e lahi ange ia ʻetau ofo ʻi hono mālohí pea ʻe akoʻi kitautolu ʻe he Laumālié ki he anga hono maʻu mo fakaʻaongaʻi e mālohi ko iá ke faitāpuekina ʻaki hotau fāmilí, tukui koló mo e Siasí.

ʻI heʻetau hoko ko ha kakaí, ʻoku tau fakamuʻomuʻa totonu ai e ako fakaʻatamaí mo e fakalakalaka ʻi he ngāue maʻuʻanga moʻuí. ʻOku tau fie maʻu pea kuo pau ke tau tuʻukimmuʻa he akó mo e pōtoʻingāué. ʻOku ou fakamālō atu ʻi hoʻomou feinga mālohi ke maʻu ha ako fakaʻatamaí pea mo taukei ʻi ho malaʻé. ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou taukei foki ʻi he ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí—tautautefito ki he tokāteline ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku maʻungofua ai ʻa e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻi onopōní, ʻo laka ange ia ʻi ha toe taimi he hisitōlia ʻo e māmaní. Ka neongo ia, ko hotau faingamālie, fatongia mo e tufakanga ke ala atu ʻo puke ʻenau ngaahi akonakí. ʻOku fakaʻeiʻeiki mo fakalangi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e tokāteline ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko e lahi ange ʻetau ako e tokāteliné mo e tuʻunga ke aʻusiá pea mo hono fakaʻaongaʻi fakapotopoto ʻo e taumuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e lahi ange ia e tupulaki hotau laumālié pea lahi ange ʻetau mahinó pea te tau mamata ai ki he meʻa kuo tokateu mai ʻe he ʻEikí maʻatautolú.

Uá: Fekumi ki he Ngaahi Fakahā ʻa e Laumālié.

ʻOku mahulu hake ʻa e fakamoʻoni pau kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, ʻi he ʻiló ʻataʻatā pē—ʻoku fie maʻu ki ai ha fakahā fakafoʻituitui, pea ʻoku fakapapauʻi ia ʻo fakafou ʻi hono fakaʻaongaʻi mo mateakiʻi angatonu e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e lakanga fakataulaʻeikí “ko e halanga ia naʻe kamata mai ai hono fakahā ʻe he Fungani Māfimafí ʻa Hono nāunaú ʻi he kamataʻanga hono fakatupu ʻo e māmaní, pea ʻokú Ne kei fakafou mai ai ʻEne fakahā Ia ki he fānau ʻa e tangatá ʻo aʻu ki he lolotongá ni.”9

Kapau ʻoku ʻikai ke tau fekumi ke fakaʻaongaʻi e halanga ko ʻeni ʻo e fakahaá, ta ʻoku tau moʻui kitautolu ʻo maʻulalo ange ʻi hotau ngaahi faingamālie ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau tui ka ʻoku ʻikai ke nau ʻiloʻi e meʻa ʻoku nau tui ki aí. Naʻa nau maʻu ha ngaahi tali kehekehe mei he kihiʻi leʻo siʻi mo mālié ʻi ha vahaʻa taimi lahi, ka koeʻuhí ko e hā ngali siʻisiʻi mo taʻemahuʻinga ʻa e ueʻi ko ʻení, ko ia ʻoku ʻikai ke nau ʻiloʻi lelei ai ia. Ko hono olá, ʻoku hanga leva ʻe he veiveiuá ʻo taʻofi kinautolu mei heʻenau aʻusia ʻa e taupotu taha te nau lava ʻi heʻenau hoko ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku ʻikai hoko mai maʻu pē ʻa e fakahaá mo e fakamoʻoní ʻi ha mālohi fakatupu lōmekina. Ki ha tokolahi, ʻoku hoko māmālie mai e fakamoʻoní—ʻo fakakongokonga. Taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko māmālie fau ia ʻo faingataʻa ke tau manatuʻi e momeniti tonu ne tau ʻiloʻi ai ʻa hono moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena.”10

ʻOku ʻi ai ha ngaahi founga ʻoku tatau ai ʻetau fakamoʻoní mo ha konga ʻaisi ʻoku teka he sinoú ʻo ʻalu pē taimí mo ʻene fuolahí. ʻOku tau kamata ʻaki ha kiʻi maama siʻisiʻi—neongo kapau ko ha kihiʻi holi pē ke tui. ʻOku māmālie leva ʻa e “fepikitaki ʻa e ʻatamai potó mo e ʻatamai poto,”11 pea “ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e māmá, pea fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, te ne maʻu ʻa e maama lahi ange; pea ʻe tupulaki ʻa e maama ko iá ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá,”12 ʻa ia “[te tau] maʻu mei hono fonú ʻi hono taimi totonú.”13

Fakakaukau angé he toki meʻa nāunauʻia ia ke tau kakapa atu ʻo mahulu ange ʻi hotau fakangatangata fakaemāmaní, ke fakaava hake ʻetau mahinó pea maʻu ʻa e maama mo e ʻilo mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakasilesitialé! Ko hotau tāpuaki mo e faingamālie ʻi heʻetau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí ke fekumi ki ha fakahā fakatāutaha pea mo ako ki he founga ke ʻiloʻi ʻaki e moʻoní ʻiate kitautolu pē, ʻo fakafou he fakamoʻoni pau ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Tau fekumi fakamātoato muʻa ki he maama ʻo e fakahā fakatāutahá. Tau kole ki he ʻEikí ke Ne fakakoloaʻi hotau ʻatamaí mo hotau laumālié ʻaki ʻa e tuí ke tau lava ʻo maʻu mo ʻiloʻi e ngāue fakalangi mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki hotau ngaahi tūkunga mo e faingataʻa takitaha pea mo hotau ngaahi fatongia fakataulaʻeikí.

Tolú: Maʻu ha Fiefia ʻi he Ngāue ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Lolotonga ʻeku kei pailate vakapuná, ne u faingamālie ai ke hoko ko ha ʻeikivaka faiako. Naʻe kau he fatongiá ni ʻa hono akoʻi mo siviʻi e kau pailate taukeí ke fakapapauʻi ʻoku nau maʻu e ʻilo mo e taukei totonu ke nau fakaʻuli malu mo lelei ʻi he ngaahi fuʻu vakapuna setí.

Ne u ʻiloʻi ai ha kau pailate neongo kuo taʻu lahi ʻenau folau vakapuná, ka kuo teʻeki ai pē ke mole ʻa e ongoʻi fiefia ia he tutui hake ki ʻolunga kuo “tuku e ngaahi fakangatangata ʻo e māmaní pea fepunaʻaki ʻi he kapakau siliva naʻá ne ʻomi kiate au ʻa e fiefiá.”14 ʻOku nau manako he fanongo ki he mumuhu e ʻeá, ʻuʻulu ʻa e mīsini ʻo e vaká pea mo e ongoʻi ko ia ʻoku nau “fāitaha mo e matangí pea mo e langi fakapōpōʻulí pea pehē ki he ngaahi fetuʻu ʻi muʻá.”15 Ne u kau mo au ʻi he foʻi ongoʻi vēkeveke ko iá.

Naʻe ʻi ai ha niʻihi ia ne ngāue pē ʻo hangē ko ha meʻa angamaheni ke faí. Kuo nau ʻiloʻi lelei e polokalamá mo hono levaʻi ʻo e ʻū vakapuna setí, ka ne ʻi ai pē taimi ia ne mole meiate kinautolu ʻa e fakalata ʻo e puna vakapuna he “ngaahi feituʻu ne teʻeki puna ki ai ha laʻake pe ko ha ʻīkalé.”16 Ne mole meiate kinautolu e ongoʻi ofo ʻi he ngingila e hopo hake ʻa e laʻaá, ʻi he ngaahi fakatupu fakaʻofoʻofa ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau folaua e ʻōsení mo e ngaahi konitinēnití. Kapau naʻa nau lava ʻo fakakakato e ngaahi fie maʻu fakangāué, ne u fakafoʻou leva ʻenau tohi fakamoʻoní, ka ʻi he taimi tatau pē ne u fakaʻofaʻia ʻiate kinautolu.

Mahalo te ke fie fehuʻi loto pe ʻokú ke hoko ʻataʻatā pē nai ko ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki—ʻo fai e meʻa ʻoku fie maʻú ka ʻoku ʻikai ke ke aʻusia ʻa e fiefia ʻoku totonu ke ke maʻú. ʻOku ʻomi ʻe hono maʻu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ha ngaahi faingamālie lahi ke tau ongoʻi ai e fiefia ne maʻu ʻe ʻĀmoní, ʻi heʻene pehē: “ʻIkai ʻoku fuʻu lahi ʻa ʻetau ʻuhinga ke fiefia aí? … Kuo tau hoko ko ha ngaahi meʻangāue ʻi [he] toʻukupu [ʻo e ʻEikí] ki hono fai ʻo e ngāue maʻongoʻonga mo fakaofó ni. Ko ia, tau vīkiviki …ʻi he ʻEikí; ʻio, te tau fiefia.”17

ʻE ngaahi tokoua, ko ʻetau tui fakalotú ko ha tui fakalotu ia ʻoku fakafiefia! ʻOku tau monūʻia ke maʻu e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá! ʻOku tau lau he tohi ʻa Sāmé, “ʻOku monūʻia ʻa e kakai ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e ongoongo fakafiefiá: te nau ʻaʻeva, ʻE [ʻEiki], ʻi he maama ʻo ho fofongá.”18 ʻE lava ke tau aʻusia ʻa e fiefia lahi ange ko iá ʻo kapau te tau fekumi ki ai.

Taimi lahi, ʻoku ʻikai ke tau faʻa aʻusia e fiefia ko ia ʻoku maʻu mei hono ngāue fakapotopoto fakaʻaho ʻaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Taimi ʻe niʻihi ʻoku hangē fatongiá ia ha kavenga mafasiá. ʻE ngaahi tokoua, ʻoua naʻa tau fononga pē he moʻuí mo femoʻuekina he meʻa ʻe tolu: ongosiá, hohaʻá mo e lāungá. ʻOku tau moʻui ʻo maʻulalo ange ʻi hotau ngaahi faingmālié ʻi heʻetau tuku ke maʻunimā kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻo e māmaní ʻo ʻikai ke tau maʻu ai ʻa e fiefia lahi ʻoku maʻu mei he tokoni faivelenga mo fakaʻutumauku ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, tautautefito ki hotau ngaahi ʻapí. ʻOku tau moʻui ʻo maʻulalo ange ʻi hotau ngaahi faingamālié ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau keinanga ai ʻi he fiefia, nonga mo e nēkeneka kuo foaki lahi mai ʻe he ʻOtuá ki he kau tamaioʻeiki faivelenga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻE kau talavou, kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku hoko hoʻo haʻu vave ki he lotú ʻo tokoni ke teuteu e sākalamēnití ko ha fakahela kae ʻikai ko ha tāpuaki, ta ʻoku ou fakaafeʻi atu koe ke ke fakakaukau ki he mahuʻinga ʻo e ouau toputapú ni ki ha mēmipa ʻo e uōtí ʻoku mahalo naʻe siʻi faingataʻaʻia he lolotonga ʻo e uiké. ʻE ngaahi tokoua, kapau ʻoku hangē ʻoku ʻikai ʻaonga hoʻo faiako fakaʻapí kiate koe, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke sio ʻaki e mata ʻo e tuí ki he tokoni ʻe fai ʻe he ʻaʻahi mei ha tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ki ha fāmili ʻoku lahi ʻenau ngaahi palopalema ʻoku ʻikai ke mou lava ʻo sio ki aí. ʻI hoʻo ʻilo ʻa e meʻa fakalangi ko ia ʻe malava ke fakahoko ʻe hoʻo tokoní ʻi he fakakaukaú ni, ʻe fakafonu ho lotó mo ho ʻatamaí ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá; ʻe malama ia mei ho fofongá.

ʻI heʻetau hoko ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí, ʻoua muʻa naʻa tau loto fefeka ki he fakaofo mo e lelei ʻo e meʻa kuo fakafalala mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolú.

Fakaʻosí

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, ʻofa ke tau fekumi faivelenga ke ako ʻa e tokāteline ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní, ʻofa ke fakamālohia ʻetau fakamoʻoní ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻaki ʻetau maʻu e ngaahi fakahā ʻa e Laumālié, pea ʻofa ke tau maʻu e fiefia moʻoní ʻi he ngāue fakaʻaho ʻa e lakanga fakataulaʻeikí. ʻI heʻetau fai e ngaahi meʻá ni, te tau kamata ai ke moʻui ʻo aʻusia ʻa e tumutumu mo e ngaahi faingamālie ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí pea te tau lava ai ke “fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi ʻokú ne fakamālohiʻi [kitautolú].”19 Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi heʻeku hoko ko ha ʻaposetolo ʻa e ʻEikí, pea ʻoku ou ʻoatu ia mo ʻeku tāpuakí, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.