2010–2019
Pīkitai ki he Ngaahi Fuakavá
ʻOkatopa 2011


Pīkitai ki he Ngaahi Fuakavá

Te tau maʻu ʻa e fiefia ʻoku fakahā mai ʻi he folofola māʻoniʻoní mo talaʻofa mai ʻe hotau kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻi heʻetau tui kia Kalaisí mo pīkitai ki heʻetau ngaahi fuakavá.

“Hiki hake ho lotó ʻo fiefia, pea pīkitai ki he ngaahi fuakava ʻa ia kuó ke faí.”1 ʻOku ou ongoʻi fiefia maʻu pē ʻi hono lau ʻa e potufolofola ko ʻení. ʻOku fiefia hoku lotó ʻi heʻeku fakakaukau ki he ngaahi talaʻofa mo e ngaahi tāpuaki lahi kuo nau hoko ko e konga ʻo ʻeku moʻuí ʻi heʻeku fekumi ke pīkitai ki he ngaahi fuakava kuó u fai mo ʻeku Tamai Hēvaní.

Koeʻuhí kuo fakatou mālōlō ʻeku ongomātuʻá, naʻe fie maʻu leva he taʻú ni ke fakamaʻa hona ʻapí ʻo teuteu ke fakatau atu. Lolotonga e ngaahi māhina siʻi kuo hilí ʻi heʻeku fakamaʻa mo fakamāʻopoʻopo lelei mo hoku ngaahi tokouá ʻa e ʻapi ʻo ʻeku ongomātuʻá, ne mau ʻilo ai ha ngaahi hisitōlia fakafāmili mo e ngaahi pepa mo e fakamatala mahuʻinga lahi. Naʻe fakamānako ke lau e ngaahi hisitōlia fakatāutahá mo e ngaahi tāpuaki fakapēteliake ʻo ʻeku ongomātuʻá mo e ngaahi kuí. Ne nau fakamanatu mai ai kiate au ʻa e ngaahi fuakava naʻa nau fai mo tauhí.

Naʻe hoko ʻeku kui fefine ko ʻĒleni Hengisī Limá ko ha faʻē kei siʻi ʻi he 1912 ʻi heʻene maʻu hono tāpuaki fakapēteliaké. ʻI heʻeku lau hono tāpuakí, ne toka moʻoni e ngaahi lea ko ʻení ʻi heʻeku fakakaukaú: “Naʻe fili koe talu mei he taimi kimuʻa ʻi hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní, pea ko ha laumālie koe naʻe fili ke toki haʻu he kuongá ni.… ʻE tupulaki hoʻo fakamoʻoní pea te ke lava ke fakamoʻoniʻi. …Kuo fekumi ʻe he fai fakaʻauhá ke fakaʻauha koe, ka ʻo kapau te ke pīkitai ki ho ʻOtuá, ʻe ʻikai te ne [fai fakaʻauhá] maʻu ha mālohi ke fakaʻauha koe. Te ke maʻu ʻa e mālohi lahi ʻi hoʻo faivelengá pea ʻe hola ʻa e fai fakaʻauhá mei ho ʻaó koeʻuhí ko hoʻo angatonú. … ʻI he hoko mai kiate koe ʻa e taimi ʻo e ilifiá mo e ʻahiʻahí kapau te ke hū ki ho potu liló ʻi he lotu ʻe fakafiemālieʻi ho lotó pea mavahe atu ʻa e faingataʻá.” 2

Naʻe talaʻofa ange ki heʻeku kui fefiné kapau te ne tauhi ʻene ngaahi fuakavá pea ofi ki he ʻOtuá, ʻe ʻikai maʻu ʻe Sētane ha mālohi ke ikunaʻi ia. Te ne maʻu ha fiemālie mo ha tokoni ʻi hono ngaahi ʻahiʻahí. Ne fakahoko e ngaahi talaʻofá ni ʻi heʻene moʻuí.

ʻOku ou fie talanoa he ʻahó ni kau ki he (1) mahuʻinga ʻo e pīkitai ki he ngaahi fuakavá mo e (2) fiefia mo e maluʻi ʻoku maʻu ʻi hono tauhi ʻetau ngaahi fuakavá.

Ko e niʻihi ʻo e ngaahi sīpinga te u ngāue ʻakí ʻoku maʻu ia mei he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá. ʻOku fonu e tohí ni he ngaahi sīpinga ʻo ha kau fafine kuo nau maʻu ʻa e fiefia lahi ʻi hono tauhi e ngaahi fuakavá.

Ko e Mahuʻinga ʻo e Pīkitai ki he Ngaahi Fuakavá

ʻOku fakahā mai ʻe he Bible Dictionary ko e fuakavá ko ha aleapau ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo e tangatá. “ʻOku fakamaʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi makatuʻungá pea ʻoku tali ʻe he tangatá.… Kuo fokotuʻutuʻu pehē ʻa e ongoongoleleí koeʻuhí ke maʻu ʻe he tokotahá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi ouaú ʻi he fuakava pea foaki kiate ia ʻa e tufakanga mo e fatongia mamafa ke ne fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tukupaá.”3 ʻI he kupuʻi lea ko e “pīkitai ki he ngaahi fuakavá,” ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea pīkitaí “ke muimuiʻi pau mo ofi” ki ha meʻa. 4

ʻOku tau ako ʻi he folofolá ki ha kau tangata mo ha kau fafine kuo nau fai ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. Kuo ʻoange ʻe he ʻOtuá ha ngaahi fakahinohino ʻo e meʻa ke faí ke fakaʻapaʻapaʻi ai ʻa e ngaahi fuakava ko iá, pea hili hono tauhi e ngaahi fuakava ko iá, naʻe muimui atu leva e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofá.

Hangē ko ʻení, ʻoku tau fai ha fuakava mo ʻetau Tamai Hēvaní ʻi he ouau ʻo e papitaisó. ʻOku tau teuteuʻi kitautolu ki he papitaisó ʻaki e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, pea loto fiemālie ke ʻai kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Kalaisí. ʻOku tau fai ha tukupā ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea manatu maʻu ai pē ki he Fakamoʻuí. ʻOku tau fuakava ke “fefuaʻaki ʻa [ʻetau] ngaahi kavengá, koeʻuhí ke maʻamaʻa.” ʻOku tau fakahaaʻi ʻoku tau fiemālie ke tangi mo kinautolu ʻoku tangí pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fie maʻu ʻa e fakafiemālié.5

ʻOku maʻu ʻi he ngaahi temipale māʻoniʻoní ha ngaahi ouau toputapu kehe pea fakahoko ai mo ha ngaahi fuakava kehe. ʻI he ngaahi fuofua ʻaho ʻo hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, naʻe vivili e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke maʻu ʻe he Kāingalotú ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa mai ʻi he temipalé. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, “Tuku ke langa ʻa e falé ni ki hoku hingoá, koeʻuhí ke u lava ʻo fakahā ʻi ai ʻa ʻeku ngaahi ouaú ki hoku kakaí.”6

“Ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa naʻe fokotuʻu ai ʻe he ʻEikí ʻa e Fineʻofá ke teuteuʻi Hono ngaahi ʻofefiné ki he ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ange ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku maʻu ʻi he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé. Naʻe hanganaki fiefia atu ʻa e kau … fafine ʻi Nāvuú ki he kakato hono langa ʻo e temipalé, he naʻa nau ʻiloʻi, ʻo hangē ko ia ne talaʻofa ʻaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kia Meesi Filitingi Tomisoní, ʻe ʻomi kinautolu ʻe he ʻenitaumení ‘mei he fakapoʻulí ki ha maama fakaofo.’”7

“Ne feʻunga mo ha Kāingalotu ʻe toko 5,000 tupu ne nau fakateholo mai ki he Temipale Nāvuú hili hono fakatapuí ke nau lava ʻo maʻu e ʻenitaumení mo e ouau ʻo e silá kimuʻa pea kamata ʻenau fononga” ki he Teleʻa Sōlekí.8 Naʻe foaki kakato e taimi ʻo Palesiteni Pilikihami ʻIongí mo e tokolahi ʻo e kau taki ʻo e Siasí mo e kau ngāue ʻo e temipalé, ke ngāue ʻi he temipalé he ‘aho mo e pō ke fakahoko e ngāue mahuʻingá ni maʻá e Kāingalotú.

ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi fuakavá ʻo tatau ai pē ʻi he taimi faingamālié pe taimi faingataʻá. ʻOku fakamanatu mai ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ko e “kakai kitautolu ʻo e fuakavá. ʻOku tau fuakava ke foaki hotau taimí mo e paʻangá mo e talēnití—ʻa e meʻa kotoa ʻoku tau maʻú—ki he ngāue ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻI hono fakalea mahinongofuá, ʻoku tau fuakava ke fai lelei. Ko ha kakai kitautolu ʻo e fuakavá, pea ko e temipalé ʻa e ʻelito ʻo ʻetau ngaahi fuakavá. Ko e makatuʻunga ia ʻo e fuakavá.” 9

ʻOku fakamanatu mai ʻe he folofolá, “Pea ʻe hoko ʻeni ko ʻetau fuakavá—te tau ʻaʻeva ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē ʻa e ʻEikí.”10

Hono ʻikai lahi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻú ʻi heʻetau pīkitai ki heʻetau ngaahi fuakavá.

Ko e Fiefia mo e Maluʻi ʻOku Maʻu mei hono Tauhi ʻEtau Ngaahi Fuakavá

ʻOku tau lau ʻi he Tohi ʻa Molomoná kau ki he malanga ʻa e Tuʻi ko Penisimaní. Naʻá ne akonaki ki he kakaí kau kia Sīsū Kalaisi, te Ne hāʻele mai ki māmani pea te Ne kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahi kotoa pē. Naʻá ne akonaki ki he kakaí ʻe huhuʻi ʻe Kalaisi ʻa e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá pea ko Hono huafá pē ʻe taha ʻe maʻu ai ʻe he tangatá ʻa e fakamoʻuí. 11

Hili e fanongo ʻa e kakaí ki he ngaahi akonaki fakaʻofoʻofá ni, naʻa nau loto fakatōkilalo mo holi ʻaki e kotoa honau lotó ke nau tauʻatāina mei he angahalá pea ke fakamaʻa kinautolu. Naʻa nau fakatomala mo fakahā ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí. Naʻa nau fai ha fuakava mo e ʻOtuá te nau tauhi ʻEne ngaahi fekaú.12

“Naʻe tō kiate kinautolu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí, pea naʻa nau fonu ʻi he fiefia, hili ʻenau maʻu ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá, mo e fiemālie ʻo e konisēnisí, ko e tupu mei he fuʻu tui lahi ʻa ia naʻa nau maʻu kia Sīsū Kalaisí.” 13

Naʻe fakahaaʻi ʻe ʻĀmoni e sīpinga ʻe taha ʻo e fiefia ʻoku maʻu ʻi he faivelenga ʻi hono tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo hono vahevahe ʻo ʻEne ongoongoleleí mo e niʻihi kehé. Naʻe tokoni ʻa ʻĀmoni mo hono ngaahi tokouá ke ʻomi ha kakai ʻe lauiafe kia Kalaisi. Ko e ngaahi lea ʻeni ʻe niʻihi ne ngāue ʻaki ʻe ʻĀmoni ke fakamatalaʻi ʻaki e ngaahi ongo naʻá ne maʻú ʻi he tokolahi fau e kakai ne nau papitaisó mo fai ha fuakava mo e ʻOtuá:

“Hono ʻikai lahi ʻa e ʻuhinga ke tau fiefiá.”14

“ʻOku kakato ʻa ʻeku fiefiá, ʻio, ʻoku fonu mahuohua ʻa hoku lotó ʻi he fiefia, pea te u fiefia ʻi hoku ʻOtuá.”15

“ʻOku ʻikai te u malava ke lea ʻaki ha kihiʻi konga siʻi ʻo e meʻa ʻoku ou ongoʻí.” 16

“Kuo teʻeki ke ʻi ai ha kau tangata kuo nau maʻu ha fuʻu ʻuhinga lahi pehē ke fiefia, ʻo hangē ko kitautolú.”17

ʻOku malava ke tau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú. Ko e Laumālie ʻeni te ne “fakafonu ho laumālié ʻaki ʻa e fiefiá.” 18

Naʻe fakatupu ʻe he Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní ha faingataʻa lahi ki he kakai he funga ʻo e māmaní. Ne kātekina ʻe he Kāingalotu ʻi Siamané ha ngaahi faingataʻa lahi. Ko Sisitā Malia Sipaitelí, ko ha palesiteni Fineʻofa faivelenga ia ʻi Situtikaati ʻi Siamané. ʻI heʻene fakamatala ki honau ngaahi faingataʻaʻiá, naʻá ne pehē: “Kuo hoko ʻemau falala ki he ʻEikí mo ʻemau fakamoʻoni ki [Hono] Siasí ko homau mālohingá ia. … ʻOku mau hivaʻi fiefia e ngaahi hiva ʻo Saioné pea ʻoatu ʻemau falalá ki he ʻEikí. ʻOkú Ne fakaleleiʻi ʻa e meʻa kotoa pē.” 19

ʻI he taimi naʻe tauhi ai ʻe he kāingalotú ʻenau ngaahi fuakavá, naʻa nau ongoʻi fiefia, neongo ʻenau fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa lahi.

Ko Sala Lisí ko ha fefine angatonu ia naʻe nofo ʻi Nāvū pea naʻe ui ke ngāue ʻi he temipalé kimuʻa pea mavahe e Kāingalotú mei he koló. Ko ʻene ngaahi lea ʻeni kau ki he ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi fuakava ʻi he temipalé: “Ne lahi fau e ngaahi tāpuaki kuo mau maʻu ʻi he fale ʻo e ʻEikí pea ne hoko ia ko e maʻuʻanga fiefia mo e fiemālie kiate kimautolu ʻi he uhouhonga homau ngaahi mamahí pea ne malava ai ke mau tui ki he ʻOtuá mo ʻiloʻi te Ne tataki mo poupouʻi kimautolu ʻi he fononga taʻeʻiloa ʻoku hanga mai mei muʻá.”20

Ne fakaʻosi vave ʻe he Kāingalotú hono langa ʻa e Temipale Ketilaní, pea ne tokolahi e kau mai ki he fakatapuí. Hili e fakatapuí, naʻe tali ʻe he ʻEikí ʻa e temipalé. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ke “nau fiefia lahi koeʻuhí ko e ngaahi tāpuaki ʻa ia ʻe lilingi atu … ki he ʻulu ʻo [Hono] kakaí.” 21

ʻI he lahi ange e ngaahi temipale māʻoniʻoni kuo langa he māmaní, kuó u mamata ai ki he ngaahi tāpuaki ʻi he moʻui ʻa e kāingalotú. ʻI he 2008 ne u fakamoʻoniʻi ʻa e fiefia ʻi he fofonga ʻo ha ongomeʻa mali mei ʻIukuleini ʻi heʻena fakahā mai kiate au ʻena ō ki Falaipeeki ʻi Siamané, ke maʻu hona ngaahi ouau fakatemipalé. Naʻe fononga pasi ʻa e kāingalotu faivelengá ni ki he temipalé he houa ʻe 27 ke aʻu ki ai pea pehē pē ki heʻenau fokí, pea naʻe ʻikai ke nau faʻa lava ʻo toutou ō. Naʻá na fuʻu fiefia he ʻe vave pē ke ʻosi hono langa e Temipale Kievi ʻIukuleiní pea lava ke nau toutou ō ki ai. ʻOku ava e temipalé he taimí ni, pea ʻoku fiefia ha lauiafe ʻi hono ngaahi tāpuakí.

ʻI heʻeku lau e hisitōlia fakatāutaha ʻo ʻeku kui fefiné, ne u ʻilo ai ʻa e fiefia lahi naʻá ne maʻu ʻi heʻene ngaahi fuakavá. Naʻá ne manako ke ʻalu ki he temipalé mo fakahoko ʻa e ngaahi ouau maʻá e lauiafe ʻo kinautolu kuo pekiá. Ko ʻene misiona ia ʻi heʻene moʻuí. Naʻá ne hoko ko ha tokotaha ngāue fakatemipale he taʻu ʻe 20 tupu ʻi he Temipale Manitai ʻIutaá. Naʻá ne tohi kuó ne aʻusia ʻa e ngaahi faifakamoʻui fakaofo lahi ke ne ohi hake ʻene fānaú mo tokoniʻi e niʻihi kehé ʻaki ʻene fakahoko kiate kinautolu ha ngāue ʻi he temipalé. ʻI heʻemau hoko ko hono makapuná kapau ne mau ʻilo ha meʻa kau ki he Kuifefine ko Limá, naʻá ne hoko ko ha fefine angatonu naʻe tauhi ki heʻene ngaahi fuakavá pea naʻá ne fie maʻu ke mau fai e meʻa tatau. ʻI he taimi ʻe vakaiʻi ai ʻe he kakaí ʻetau ngaahi koloá hili ʻetau maté, te nau maʻu nai ha fakamoʻoni naʻa tau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá?

Kuo fakahā mai ʻe hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoní, ʻi heʻetau konifelenisi lahi kuo ʻosí: “ʻI heʻetau ō ki he fale māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá, ʻi heʻetau manatuʻi ʻa e ngaahi fuakava ʻoku tau fai aí, te tau malava ange ai ke kātakiʻi e faingataʻa kotoa pē mo ikunaʻi e ʻahiʻahi kotoa pē. Te tau maʻu e nongá ʻi he hūfangaʻanga toputapú ni; ʻe fakafoʻou mo fakamālohia ai kitautolu.” 22

Te u toe fakaongo atu: “Hiki hake ho lotó ʻo fiefia, pea pīkitai ki he ngaahi fuakava ʻa ia kuó ke faí.”23 Ko e fiefia mo e nēkeneka ʻoku moʻoní ʻa hono tauhi ʻo e ngaahi fuakavá. Ko e fakafiemālié ʻeni pea mo e nongá. Ko e maluʻi ʻeni mei he ngaahi kovi ʻo e māmaní. ʻE hanga ʻe heʻetau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi he ngaahi taimi ʻo e ʻahiʻahí.

ʻOku ou fakamoʻoni te tau maʻu ʻa e fiefia ʻoku hā ʻi he folofola māʻoniʻoní mo talaʻofa mai ʻaki ʻe hotau kau palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻi heʻetau tui kia Kalaisí mo pīkitai ki heʻetau ngaahi fuakavá.

ʻE hoku ngaahi tokoua, ʻoku ou ʻofa atu mo ʻamanaki te mou aʻusia ʻa e fiefia lahi ko ʻení ʻi hoʻomou moʻuí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.