2010–2019
Ngaahi Fuakavá
ʻOkatopa 2011


Ngaahi Fuakavá

ʻI heʻetau ʻilo ko e fānau kitautolu ʻo e fuakavá, ʻoku tau ʻiloʻi ai ko hai kitautolu mo e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he ʻOtuá meiate kitautolú.

Hili ha uike ʻe taha ʻi he ngāue ne toki vahe mai ke fokotuʻu e fuofua siteiki ʻi Mosikou ʻi Lūsiá, 1 ne u kau ai ki ha konifelenisi fakavahefonua ʻi Seni Pitasipeeki. ʻI heʻeku lea kau ki heʻeku houngaʻia he kau fuofua faifekaú mo e kau taki fakalotofonua ne nau ʻomi ha mālohi ki he Siasí ʻi Lūsiá, ne u lea ai ki he hingoa ʻo Viakesilavi ʻEfimoví. Ko e fuofua tokotaha papi ului ia mei Lūsia ke hoko ko ha palesiteni fakamisioná. Naʻá ne ngāue lelei ʻaupito mo hono uaifí. Ne ʻikai ke fuoloa mei he ʻosi ʻena ngāue fakafaifekaú, ne fakaloloma kiate kimautolu, ʻa e mālōlō fakafokifā ʻa Palesiteni ʻEfimoví.2 Naʻá ne taʻu 52 pē.

ʻI he lolotonga ʻeku lea kau ki he ongo mātuʻa paionia ko ʻení, ne ueʻi au ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke ʻeke ki he kāingalotú pe ʻoku ʻi ai ʻa Sisitā ʻEfimovi. Naʻe tuʻu hake mei mui ha fefine. Naʻá ku fakaafeʻi ia ke haʻu ki he maiká. ʻIo, ko Sisitā Kalina ʻEfimovi ia. Naʻá ne lea he loto fakapapau mo ne fai ha fakamoʻoni mālohi ki he ʻEikí, mo ʻEne ongoongoleleí, pea mo Hono Siasi ne toe fakafoki maí. Naʻá ne ʻosi sila foki mo hono husepānití he temipale toputapú. Naʻá ne pehē kuó na taha ʻo taʻengata. ʻOkú na kei hoa faifekau pē, ko ia he tafaʻaki ko ʻeni ʻo e veilí pea ko hono husepānití he tafaʻaki ʻe tahá.3 Naʻá ne tangi heʻene fiefiá mo fakamālō ki he ʻOtuá ko e ngaahi fuakava toputapu ʻo e temipalé. Naʻá ku tangi foki mo au, pea mahino moʻoni ko e taha ʻo taʻengata ʻa e ongo mātuʻa faivelengá ni, ko e ola lelei ia hono fakahoko, tauhi mo fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fuakava toputapú.

Ko e taha ʻo e ngaahi fakakaukau mahuʻinga taha ki he tui fakalotu moʻoní ko ha fuakava toputapu. ʻI he tafaʻaki fakalaó, ko e fuakavá ko ha aleapau ʻi he vahaʻa ʻo e toko ua pe tokolahi ange. Ka ʻi he tuʻunga fakalotú, ʻoku mahuʻinga lahi ange ʻa e fuakavá ia. Ko e fepalōmesiʻaki toputapu ia mo e ʻOtuá. ʻOkú Ne talamai ʻa e meʻa ʻoku fie maʻú. ʻE lava ke fili e tokotaha takitaha ke tali e ngaahi fie maʻu ko iá. Kapau ʻe tali ʻe ha taha e ngaahi fie maʻu ki he fuakavá pea talangofua ki he fono ʻa e ʻOtuá, te ne maʻu leva e ngaahi tāpuaki ʻoku fekauʻaki mo e fuakavá. ʻOku tau ʻilo “ʻo ka tau ka maʻu ha tāpuaki mei he ʻOtuá, ʻoku tupunga ia ʻi he talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ki aí.”4

Kuo laui kuonga hono fakahoko ʻe he ʻOtuá ha ngaahi fuakava mo ʻEne fānaú.5 Naʻe hokohoko atu pē ʻEne ngaahi fuakavá he palani kotoa ʻo e fakamoʻuí pea ko ha konga ia ʻo e kakato ʻo ʻEne ongoongoleleí.6 Hangē ko ʻení, naʻe talaʻofa ʻa e ʻOtuá ke ʻomi ha Fakamoʻui maʻa ʻEne fānaú,7 pea mo e fie maʻu ke nau talangofua ki Heʻene fonó.8

ʻOku tau lau ʻi he Tohi Tapú ʻo kau ki he kakai tangata mo fafine he Maama Motuʻá naʻe ui ko e fānau ʻo e fuakavá. Ko e fuakava hā? “Ko e fuakava naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo [ʻenau] ngaahi tamaí, ʻi Heʻene folofola kia ʻĒpalahame, Pea ʻi ho hakó ʻe monūʻia ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo māmaní.”9

ʻOku tau lau ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻo kau ki ha kakai ʻi he Maama Foʻoú naʻe toe ui ko e fānau ʻo e fuakavá.10 Naʻe tala kiate kinautolu ʻe he ʻEiki kuo toetuʻú: “Pea vakai, ko e fānau ʻa kimoutolu ʻa e kau palōfitá; pea ʻoku mou ʻo e fale ʻo ʻIsilelí; pea ʻoku mou kau ʻi he fuakava naʻe fai ʻe he Tamaí mo hoʻomou ngaahi tamaí, ʻo ne folofola kia ʻĒpalahame: Pea ʻe monūʻia ʻi ho hakó ʻa e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e māmaní.”11

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mahuʻinga honau tuʻunga ko e fānau ʻo e fuakavá. Naʻá Ne folofola, “Kuo tomuʻa hiki hake au ʻe he Tamaí kiate kimoutolu, … fekauʻi au ke u tāpuakiʻi ʻa kimoutolu ʻi heʻeku fakatafoki ʻa kimoutolu kotoa pē mei hoʻomou ngaahi angahalá; pea kuó ne fekau ke u fai ʻeni koeʻuhi ko e fānau ʻa kimoutolu ʻo e fuakavá.”12

Ko e fuakava naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo ʻĒpalahamé13 pea toe fakahoko kimui ange mo ʻAisake14 mo Sēkopé15 ʻoku matuʻaki mahuʻinga ia. ʻOku kau ai ha ngaahi talaʻofa lahi:

  • ʻE ʻaloʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he hako ʻo ʻĒpalahamé.

  • ʻE tokolahi e hako ʻo ʻĒpalahamé, pea te nau maʻu e totonu ke nau tupu tokolahi he taʻengatá pea maʻu mo e lakanga fakataulaʻeikí.

  • ʻE hoko ʻa ʻĒpalahame ko ha tamai ki he ngaahi puleʻanga lahi.

  • ʻE maʻu ʻe hono hakó ha ngaahi fonua pau.

  • ʻE tāpuekina ʻe hono hakó e puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní.16

  • Pea ʻe taʻengata e fuakava ko iá—ʻo aʻu “ki he toʻu tangata ʻe lauiafe.”17

Kuo ʻosi fakahoko ha niʻihi ʻo e ngaahi talaʻofá; pea ʻi ai ha niʻihi ʻoku teʻeki ke fakahoko. ʻOku ou lau mei he kikite kimuʻa ʻo e Tohi ʻa Molomoná: “Kuo ʻikai lau ʻa ʻetau tamai [ko Līhaí] ki hotau hakó pē, ka ki he fale kotoa foki ʻo ʻIsilelí, ʻo ʻuhinga ki he fuakava ʻa ia ʻe fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí; ʻa ia ko e fuakava naʻe fai ʻe he ʻEikí ki heʻetau tamai ko ʻĒpalahamé.”18 ʻIkai ʻoku fakaofo ia? ʻI he taʻu ʻe 600 kimuʻa pea ʻaloʻi mai ʻa Sīsū ʻi Pētelihemá, naʻe ʻosi ʻilo ʻe he kau palōfitá ia ʻe fakahoko e fuakava faka-ʻĒpalahamé ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

Ke tokoni ki hono fakahoko e talaʻofa ko iá, naʻe hā mai ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ke toe fakafoʻou e fuakava faka-ʻĒpalahamé. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá:

“Naʻe maʻu ʻe ʻĒpalahame ʻa e ngaahi talaʻofa ʻo kau ki hono hakó, pea mo e fua ʻo hono manavá—ʻa ia ko hono manavá kuó ke tupu mei aí, ʻeku tamaioʻeiki ko Siosefá . …

“ʻOku ʻamoutolu foki ʻa e talaʻofá ni, koeʻuhí he ko hoʻomou tupu meia ʻĒpalahame.”19

Hangē ko e kakai he kuonga muʻá, ʻoku tau toe maʻu ʻi hono fakafoʻou e talaʻofá ni, ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea mo e ongoongolelei taʻengatá. ʻOku tau maʻu e totonu ke maʻu e kakato ʻo e ongoongoleleí, fiefia he ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea taau ke maʻu e tāpuaki mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá—ʻa ia ko e moʻui taʻengatá.20

ʻOku ʻi ai hatau niʻihi ko ha hako totonu pē ʻo ʻĒpalahame; pea ko e toki ohi atu ha niʻihi kehe ki hono fāmilí. ʻOku ʻikai ke filifilimānako ʻa e ʻEikí.21Te tau maʻu kotoa ʻa e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa mai ko ʻení—kapau te tau fekumi ki he ʻEikí pea talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.22 Ka ʻo ka ʻikai ke tau talangofua, ʻe mole leva meiate kitautolu e ngaahi tāpuaki ʻo e fuakavá.23 ʻOku foaki mai ʻe Hono Siasí e tāpuaki fakapēteliaké ke tokoniʻi kitautolu ke maʻu ai ʻe he taha kotoa pē ha vīsone ki hono kahaʻú, pea mo ha fehokotaki ki he kuohilí, pea fakahā mai ai mo e hohoko ʻo aʻu kia ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkopé.24

ʻOku ʻi ai e totonu ʻa e kakai tangata ʻo e fuakavá ke nau moʻui taau mo e fakapapau mo e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.25 Kapau te ke “faivelenga ʻo aʻu ki hono maʻu ʻa e ongo lakanga fakataulaʻeikí ni pea mo hono fakaongoongoleleiʻi [ʻo homou] lakangá, ʻoku fakamāʻoniʻoniʻi ʻa [kimoutolu] ʻe he Laumālié ki hono fakafoʻou ʻo [homou] sinó.”26 ʻOku ʻikai ko hono kakató ia. Ko e kakai tangata ko ia ʻoku nau maʻu he moʻui taau e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku nau maʻu e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, pea ko kinautolu ʻoku nau maʻu e ʻEikí ʻoku nau maʻu e ʻOtua ko e Tamaí.27 pea ko kinautolu ʻoku nau maʻu e ʻOtuá te nau maʻu mo e meʻa kotoa pē ʻokú Ne maʻú.28 ʻOku tafe mai ha ngaahi tāpuaki fakaofo mei he fakapapau mo e fuakavá ni ki he kakai tangata mo fafine moʻui tāú, mo e fānau kotoa pē ʻi he māmaní.

Ko hotau fatongiá ke tokoni ke fakahoko e fuakava faka-ʻĒpalahamé. Ko e hako kitautolu naʻe tomuʻa fakanofo mo teuteuʻi ke tāpuekina ai e kakai kotoa ʻo e māmaní.29 Ko e ʻuhinga ia ʻoku kau ai e ngāue fakafaifekaú ʻi he fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Hili ha taʻu ʻe 4,000 ʻo e tatali mo e teuteú, ko e ʻaho ʻeni naʻe poloʻi ke ʻave ai e ongoongoleleí ki he faʻahinga ʻo e māmaní. Ko e kuonga ʻeni naʻe talaʻofa ke tānaki ai ʻa ʻIsilelí. Pea kuo pau ke tau kau ai! ʻIkai ʻoku fakafiefia ia? ʻOku fakafalala mai e ʻEikí kiate kitautolu mo hotau ngaahi fohá—pea ʻokú Ne matuʻaki houngaʻia ʻaupito ʻi hotau ngaahi ʻofefine—ʻoku nau hoko ko ha kau faifekau taau ʻi he kuonga mahuʻinga ko ʻeni ʻo hono tānaki ʻo ʻIsilelí.

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakaʻilonga mahino ia kuo kamata ke tānaki ʻe he ʻEikí ʻEne fānau fuakava ʻo ʻIsilelí.30 ʻOku tala ʻe he tohi ko ʻeni naʻe hiki maʻa hotau kuongá ko e taha hono ngaahi taumuʻá ke “mou toki ʻilo ai kuo kamata hono fakahoko ʻo e fuakava ko ia naʻe fai ʻe he Tamaí mo e fānau ʻa ʻIsilelí. He vakai, ʻe manatuʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻene fuakava ʻa ia kuó ne fai ki hono kakai ʻoku ʻo e fale ʻo ʻIsilelí.”31

Ko hono moʻoní, kuo ʻikai pē ke ngalo ia he ʻEikí! Kuó Ne tāpuekina kitautolu mo e niʻihi kehe he māmaní ʻaki e Tohi ʻa Molomoná. Pea ko e taha hono ngaahi taumuʻá ke “fakalotoʻi foki ʻo e Siú mo e Senitailé ko e Kalaisí ʻa Sīsū.”32 ʻOku tokoniʻi ai kitautolu ʻi heʻetau ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. ʻOku fakaafeʻi ai kitautolu ke manatuʻi Ia pea ʻilo ki Hono ʻAlo ʻOfaʻangá. Ko ha fakamoʻoni ia e taha ʻo Sīsū Kalaisi.

ʻOku maʻu ʻe he fānau ʻo e fuakavá ha totonu ke maʻu ʻEne tokāteliné pea ʻilo ki he palani ʻo e fakamoʻuí. ʻOku nau maʻu ia ʻi hono fai ha ngaahi fuakava toputapu mo mahuʻinga. Naʻe pehē ʻe Pilikihami ʻIongi: “ʻOku fai ʻe he kakai Siasi kotoa pē ha fuakava foʻou mo taʻe ngata ʻi he taimi ʻoku nau kau mai ai ki he Siasí. … ʻOku nau fakahoko ha fuakava foʻou mo taʻengata ke poupouʻi ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”33 ʻOku nau tauhi e fuakavá ʻaki e talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.

ʻOku tau fuakava ʻi he papitaisó ke ngāue maʻá e ʻEikí mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú.34 ʻOku tau fakafoʻou ʻetau fuakavá ʻi heʻetau maʻu e sākalamēnití, pea fakahaaʻi ai ʻetau loto ke toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Ko ia ʻoku ohi ai kitautolu ko Hono ngaahi foha mo e ʻofefine pea tau hoko ai ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine. Ko e tamai ia ʻo ʻetau moʻui foʻoú.35 Te tau lava ke hoko ai ʻi he temipale māʻoniʻoní ko e kaungā ʻea hoko ki he ngaahi tāpuaki ʻo ha fāmili taʻengata, ʻo hangē ko e talaʻofa naʻe fai kia ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope pea mo honau hakó.36 Ko ia ʻoku hoko ai e mali fakasilesitialé ko e fuakava ia ki he hakeakiʻí.

ʻI heʻetau ʻilo ko ia ko e fānau kitautolu ʻo e fuakavá, ʻoku tau ʻiloʻi ai ko hai kitautolu mo e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he ʻOtuá meiate kitautolú.37 ʻOku tohi ʻEne fonó ʻi hotau lotó.38 Ko Ia hotau ʻOtuá pea ko Hono kakai kitautolu. 39Neongo e faingataʻá, ka ʻe kei tuʻu taʻe ueʻia pē e fānau moʻui tukupā ia ʻo e fuakavá. ʻI he taimi ʻoku tō loloto ai e tokāteliné ʻi hotau lotó, ʻoku faingofua pē ke fua e huhu ia ʻo e maté mo fakamālohia hotau mālohinga fakalaumālié.

Ko e meʻa lelei taha ʻe lava ke maʻu ʻi he moʻuí ni ko e hoko ko ha tokotaha tauhi fuakava. ʻE lava ke maʻu e pale ʻo ha taha tauhi fuakava ʻi heni pea ʻi he moʻui kahaʻú. ʻOku fakahā ʻe he folofolá “ke mou fakakaukau ki he tuʻunga monūʻia mo fakafiefia ʻo kinautolu ʻoku tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. He vakai, ʻoku nau monūʻia ʻi he meʻa kotoa pē, pea kapau te nau kātakiʻi ʻi he tui faivelenga ʻo aʻu ki he ngataʻangá ʻe maʻu hake ʻa kinautolu ki he langí [pea] nofo mo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.”40

ʻOku moʻui e ʻOtuá. Ko e Kalaisí ʻa Sīsū. Naʻe toe fakafoki mai Hono Siasí ke tāpuekina kotoa ai e kakaí. Ko ʻEne palōfita he ʻaho ní ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoni. Pea ʻe tāpuekina kitautolu ko e fānau faivelenga ʻo e fuakavá, he lolotongá ni pea taʻengata. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. Naʻe fokotuʻu e Siteiki Mosikou Lūsiá he Sāpate ko hono 5 ʻo Sune 2011.

  2. Ko Vyacheslav Efimov ko e palesiteni ʻo e Misiona Russia Yekaterinburg mei he 1995 ki he 1998. Naʻá ne mālōlō he ʻaho 25 Fēpueli 2000.

  3. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:57.

  4. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:21.

  5. Hangē ko ʻení, hili e fuʻu Lōmakí, naʻá Ne fakahā “ʻe hā mai ʻa e ʻumatá ʻi he ʻaó: pea te u manatu ki heʻeku fuakava, ʻa ia kuó u fai mo kimoutolú; pea ʻe ʻikai toe hoko ʻa e ngaahi vaí ko e lōmaki ke fakaʻauha ʻa e kakano kotoa pē” (Sēnesi 9:14–15, futinouti b; mei he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sēnesi 9:20).

  6. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66:2; 133:57.

  7. Vakai, Sione 3:16.

  8. Vakai, ʻĒpalahame 3:25.

  9. Ngāue 3:25.

  10. Vakai, 3 Nīfai 20:26.

  11. 3 Nīfai 20:25.

  12. 3 Nīfai 20:26.

  13. Vakai, Sēnesi 17:1–10, 19; Levitiko 26:42; Ngāue 3:25; Bible Dictionary, “Abraham, Covenant of.”

  14. Vakai, Sēnesi 26:1–5, 24.

  15. Vakai, Sēnesi 28:1–4, 10–14; 35:9–13; 48:3–4.

  16. Vakai ki he ngaahi folofola ʻoku lisi he fakamatala ki muí 13–15.

  17. Teutalōnome 7:9; 1 Fakamatala Meʻa Hokohoko 16:15; Saame 105:8.

  18. 1 Nīfai 15:18; toki tānaki atu e fakamamafá.

  19. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:30–31. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Pea hangē ko ʻeku lea kia ʻĒpalahame ʻo kau ki he ngaahi faʻahinga ʻo e māmaní, ʻoku pehē ʻeku lea ki heʻeku tamaioʻeiki ko Siosefá: ʻE monūʻia ʻa e faʻahinga ʻo e māmaní ʻiate koe, pea ʻi ho hakó” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 124:58).

  20. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7.

  21. Vakai, Ngāue 10:34–35.

  22. Vakai, ʻEkesōtosi 19:5.

  23. ʻOku pehē ʻe he folofolá “Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou haʻisia, ʻo ka mou ka fai ʻa e meʻa ʻoku ou leaʻakí; ka ʻo ka ʻikai te mou fai ʻa ia ʻoku ou leaʻakí, ʻoku ʻikai hamou talaʻofa” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82:10).

  24. Naʻe fuofua fakahā e fakakaukau ʻo e fuakava ko ʻení ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ʻaho 21 ʻo Sepitema 1823. Pea fakahā ʻe he ʻāngelo ko Molonaí ʻe haʻu ʻa e palōfita ko ʻIlaisiaá ko ha talafekau mei he langí ke tō ki he loto ʻo e fānaú e ʻilo ki he ngaahi talaʻofa naʻe fai ki he ngaahi tamai ʻo e fale ʻo ʻIsilelí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 2:1–3).

  25. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:33–34, 39–40.

  26. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:33.

  27. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:35, 37.

  28. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:38.

  29. Vakai, ʻAlamā 13:1–9.

  30. Vakai, 3 Nīfai 29.

  31. 3 Nīfai 29:1, 3.

  32. Ko e peesi talamuʻaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisi.

  33. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi (1997), 76.

  34. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37.

  35. “ʻOku mau lea ʻia Kalaisi, ʻoku mau fiefia ʻia Kalaisi, ʻoku mau malanga ʻaki ʻa Kalaisi, ʻoku mau kikite ʻia Kalaisi, ke ʻilo ʻe heʻemau fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá” (2 Nīfai 25:26).

  36. Vakai, Kalētia 3:29; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:8–11.

  37. ʻOku fekauʻaki e fakakaukau ko ʻení mo kitautolu: “Ngaahi toʻu tangata lahi ʻi he hili ʻa e hā mai ʻa e Mīsaiá ʻi he sino ki he fānau ʻa e tangatá, ʻe toki ʻomi hono kakato ʻo e ongoongolelei ʻa e Mīsaiá ki he kau Senitailé, pea mei he kau Senitailé ki he toenga ʻo hotau hakó—pea ʻi he ʻaho ko iá ʻe ʻilo ʻe he toenga ʻo hotau hakó ʻoku nau ʻo e fale ʻo ʻIsilelí, pea ko kinautolu ko e kakai ʻo e fuakava ʻo e ʻEikí; pea te nau toki ʻiloʻi pea maʻu ʻa e ʻilo ki heʻenau ngaahi kuí, kae ʻumaʻā foki ʻa e ʻilo ki he ongoongolelei ʻa honau Huhuʻí, ʻa ia naʻe akoʻi ki heʻenau ngaahi tamaí ʻe ia; ko ia, te nau maʻu ʻa e ʻilo ki honau Huhuʻí mo e ngaahi tefitoʻi meʻa ʻo ʻene ngaahi tokāteliné koeʻuhi ke nau ʻilo pe ʻe fēfē ʻenau haʻu kiate ia ʻo moʻuí” (1 Nīfai 15:13–14).

  38. Vakai, ʻĪsaia 55:3; Selemaia 31:33; Loma 2:15; 2 Kolinitō 3:2–3; Hepelū 10:16.

  39. Vakai, Saame 95:7; 100:3; Selemaia 24:7; 31:33; 32:38; ʻIsikeli 11:20; 37:23, 27; Sākalaia 8:8; 2 Kolinitō 6:16; Hepelū 8:10.

  40. Mōsaia 2:41.