2010–2019
‘Oku Lelei Ange Ke Tau Hanga Hake ki ʻOlunga
ʻOkatopa 2011


‘Oku Lelei Ange Ke Tau Hanga Hake ki ʻOlunga

Kapau te tau hangē ko Palesiteni Monisoní ʻo fakaʻaongaʻi ʻetau tuí pea fekumi ki he tokoni ʻa e ʻOtuá, he ʻikai lōmekina kitautolu ʻe he ngaahi mafasia ʻo e moʻuí.

ʻI he fakaʻosinga ʻo ha ʻaho ongosia lahi ofiofi atu ki he fakaʻosinga e ʻuluaki uike ʻeku hoko ko ha Taki Māʻolungá, naʻe fonu ʻeku kató peá u fakakaukau ki he fehuʻí ni, “Te u lava fēfē ʻo fai ʻeni?” Ne u mavahe mei he ʻōfisi ʻo e Kau Fitungofulú peá u hū atu ki he ʻeleveita ʻo e ʻŌfisi Pule ʻo e Siasí. Ne u punou ʻo sio fakamamaʻu pē ki he falikí lolotonga e lele hifo ʻa e ʻeleveitá ki laló.

Ne ava hake e matapaá pea hū mai ha tokotaha ki loto, ka naʻe ʻikai pē ke u hanga hake. ʻI he mapuni ʻa e matapaá, ne u fanongo ki ha fehuʻi mai ʻa ha tokotaha, “Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ke sio ki ai ʻi laló?” Ne u fakatokangaʻi e leʻó—ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoni.

Ne u hanga vave hake ki ʻolunga mo tali atu, “ ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ia.” (ʻOku ou ʻilo fakapapau naʻe hanga ʻe he tali mālie ko iá ʻo ueʻi au ke u falala ki he ngaahi meʻa ʻoku ou malavá!)

Ka naʻá ne ʻosi vakai mai ia ki he lotofoʻi ne hā mei hoku fofongá mo ʻeku kato mamafá. Naʻá ne malimali mo fokotuʻu mai ʻi he founga ʻofa, mo tuhu pē ki ʻolunga, “ ʻOku lelei ange ke tau hanga hake ki ʻolunga!” ʻI heʻema aʻu hifo ki ha fungavaka kehé, naʻá ne fakamatala fiefia mai ko ʻene ʻalú ki he temipalé. ʻI heʻene fakalea mai kae ʻalú, naʻe toe ongo ki hoku lotó ʻeku vakai atu ki hono fofongá ʻo hangē ʻokú ne pehē mai, “Manatuʻi, ʻoku lelei ange ke tau hanga hake ki ʻolunga.”

ʻI heʻema māvaé, naʻá ku fakakaukau ki he fakalea ʻo ha potufolofola ʻe taha: “Tui pē ki he ʻOtuá; tui ʻokú ne ʻi ai … ; tui ʻokú ne maʻu ʻa e poto kotoa, mo e māfimafi kotoa, ʻi he langí mo e māmaní fakatouʻosi.”1 ʻI heʻeku fakakaukau ki he māfimafi ʻo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí, ne maʻu ʻe hoku lotó ʻa e fakafiemālie ne u feinga tavale ke maʻu mei he ʻeleveitá heʻeku hifo he ʻaho ko iá.

Talu mei ai mo ʻeku fakalaulauloto ki he meʻa ko ʻeni naʻe hokó mo e fatongia ʻo e kau palōfitá. Ne u ongoʻi mafasia pea punou mo hoku ʻulú. ʻI he lea mai ʻa e palōfitá, ne u hanga atu kiate ia. Naʻá ne toe tataki ʻeku tokangá ke u hanga hake ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻe lava ke fakamoʻui mo fakamālohia ai au ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí. Ko e meʻa ia ʻoku fai maʻatautolu ʻe he kau palōfitá. ʻOku nau tataki atu kitautolu ki he ʻOtuá.2

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻikai ke ngata pē ʻi he hoko ʻa Palesiteni Monisoni ko ha palōfita, tangata kikite, mo e tangata maʻu fakahaá; ka ko ha sīpinga fakaʻofoʻofa foki ia hono moʻui ʻaki ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻo e hanga hake ki ʻolungá. ʻOku totonu ke ne ongoʻi mafasia ange ʻi hono ngaahi fatongiá ʻi ha toe taha. Ka ʻoku ʻikai, he ʻokú ne ngāue ʻaki ʻa e tui lahi pea ʻokú ne fonu fakatuʻamelie, poto, mo ʻofa ki he kakai kehé. ʻOkú ne ʻūlungāanga ʻaki e fakakaukau “te u lava” mo e “te u fai ia.” ʻOkú ne falala ki he ʻEikí pea fakafalala kiate Ia ke maʻu mei ai ʻa hono mālohí, pea ʻoku tāpuakiʻi ia ʻe he ʻEikí.

Kuó u ʻilo mei he meʻa kuó u aʻusiá, kapau te tau hangē ko Palesiteni Monisoní ʻo fakaʻaongaʻi ʻetau tuí pea fekumi ki he tokoni ʻa e ʻOtuá, he ʻikai lōmekina kitautolu ʻe he ngaahi mafasia ʻo e moʻuí. He ʻikai ke tau ongoʻi ʻoku taʻemalava ke fai ʻa e meʻa ʻoku uiuiʻi kitautolu ke faí pe ko ia ʻoku fie maʻu ke faí. ʻE fakaivia kitautolu, pea ʻe fakafonu ʻetau moʻuí ʻaki ʻa e melino mo e fiefia.3 Te tau ʻiloʻi ʻoku ʻikai hano mahuʻinga taʻengata ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tau hohaʻa ki aí— pea kapau ʻoku pehē, ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻEikí. Ka kuo pau ke tau maʻu ʻa e tui ke hanga hake ki ʻolunga pea loto toʻa ke muimui ʻi Heʻene fakahinohinó.

Ko e hā ʻoku faingataʻa ai ke tau hanga hake maʻu pē ki ʻolunga ʻi heʻetau moʻuí? Mahalo pē naʻa ʻoku ʻikai ke tau tui ʻe lava ʻe he kiʻi ngāue faingofua ko iá ʻo fakaleleiʻi ʻetau ngaahi palopalemá. Hangē ko ʻení, ʻi he taimi naʻe huhu ai ʻe he fanga ngata huhu koná e fānau ʻa ʻIsilelí, naʻe fekau kia Mōsese ke ne hiki hake ha ngata palasa ʻi ha vaʻakau. Naʻe fakafofongaʻi ʻe he ngata palasá ʻa Kalaisi. Ko kinautolu ko ia ne nau hanga hake ki he ngatá ʻo hangē ko e naʻinaʻi ʻa e palōfitá, naʻa nau moʻui. 4Ka naʻe ʻikai hanga hake ha tokolahi, pea naʻa nau mate.5

Naʻe tui ʻa ʻAlamā ko e ʻuhinga naʻe ʻikai sio ai ʻa e kau ʻIsilelí ki he ngatá he naʻe ʻikai ke nau tui ʻe fakamoʻui kinautolu ʻo kapau te nau fakahoko ia. ʻOku felāveʻi e ngaahi lea ʻa ʻAlamaá mo kitautolu he ʻahó ni:

“ ʻOiauē, ʻe hoku kāinga, kapau naʻe lava ʻo mou moʻui ʻi hoʻomou mamata holo pē homou matá ke mou lava ʻo moʻui aí, he ʻikai koā te mou mamata fakavavevave, pe te mou manako koā ke fakafefeka homou lotó ʻi he taʻetui, pea fai fakapikopiko … ?

“Pea kapau ʻoku pehē, ʻe hoko mai kiate kimoutolu ʻa e malaʻia; ka kapau ʻoku ʻikai ke pehē, pea mou mamata holo ʻaki homou matá, pea kamata ke tui ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá, pea mo ʻene hāʻele mai ke huhuʻi ʻa hono kakaí, mo ʻene mamahiʻia mo e pekia ke ne fai ʻa e fakalelei maʻa [ʻetau] ngaahi angahalá; pea te ne toe tuʻu mei he pekiá.”6

Ko e fakalotolahi ko ia ʻa Palesiteni Monisoni ke hanga hake ki ʻolungá ko ha lea fakatātā ia ke manatuʻi ʻa Kalaisi. ʻI heʻetau manatu kiate Ia pea falala ki Hono mālohí, ʻoku tau maʻu ʻa e ivi ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí. Ko e founga ia ʻe lava ke fakafiemālieʻi ai kitautolu mei heʻetau ngaahi loto hohaʻá, ʻetau ngaahi mafasiá, mo hotau ngaahi mamahí. Ko e founga ia ʻe lava ke fakamolemoleʻi mo fakamoʻui ai kitautolu mei he mamahi ʻo ʻetau ngaahi angahalá. Ko e founga ia ʻe lava ke tau maʻu ai ʻa e tui mo e mālohi ke kātakiʻi e meʻa kotoa pē.7

Naʻá ku kau kimuí ni mai mo Sisitā Kuki ki ha konifelenisi ʻa e kakai fefiné ʻi ʻAfilika Tonga. Hili haʻama fanongo ki ha ngaahi pōpoaki fakalaumālie fekauʻaki mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e Fakaleleí ʻi heʻetau moʻuí, naʻe fakaafeʻi ʻe he palesiteni Fineʻofa ʻo e siteikí ʻa e tokotaha kotoa pē ki tuʻa. Naʻe tufa takitaha mai haʻamau foʻi pula naʻe pamu kasa. Naʻá ne talamai ʻoku fakafofongaʻi ʻe heʻemau foʻi pulá ha kavenga, ʻahiʻahi, pe faingataʻa naʻá ne taʻofi e laka ki muʻa ʻemau moʻuí. Naʻe lau ki he tolu pea mau tukuange ʻemau ngaahi foʻi pulá, pe ko ʻemau “ngaahi kavengá.” ʻI heʻemau hanga hake ʻo mamata ki he puna ʻemau ngaahi kavengá ʻo mavahe atú, naʻe ongoʻi fiemālie ʻa e tokotaha kotoa. Naʻe hanga ʻe heʻemau tukuange e pulá ʻo fakamanatu mai ha fiefia taʻemafakamatalaʻi ʻoku maʻu mei he hanga hake ki ʻolunga mo fakakaukau kia Kalaisí.

ʻOku ʻikai ke tatau ʻa e hanga hake fakalaumālie ki ʻolungá mo e tukuange pula ko ʻení ke fakahoko tuʻo taha pē. ʻOku tau ʻilo mei he lotu tāpuakiʻi ʻo e sākalamēnití ʻoku fie maʻu ke tau manatu maʻu ai pē kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, koeʻuhí ke ʻiate kitautolu ʻa Hono Laumālié ʻi he ʻaho kotoa pē ke Ne tataki kitautolu.8

ʻI he taimi naʻe hē holo ai e fānau ʻa ʻIsilelí ʻi he maomaonganoá, naʻe tataki ʻe he ʻEikí ʻenau fonongá ʻi he ʻaho takitaha ʻi heʻenau hanga hake kiate Ia ki ha fakahinohinó. ʻOku tau lau ʻi he tohi ʻEkesōtosí ʻo pehē, “Pea naʻe hāʻele ʻo muʻomuʻa ʻiate kinautolu ʻa [e ʻEikí] ʻi he pou ʻao ʻi he ʻahó, ke tataki ʻa kinautolu ʻi he halá; pea mo e pou afi ʻi he poʻulí, ke fakamaama kiate kinautolu.”9 Naʻá Ne tataki maʻu pē kinautolu, pea ʻoku ou fakamoʻoniʻi atu ʻi he loto fakatōkilalo ʻe lava ke fai ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa tatau maʻatautolu.

ʻE anga fēfē leva Haʻane tataki kitautolu he ʻahó ni?ʻOku fakafou mai ia ʻi he kau palōfitá, kau ʻaposetoló, mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí, pea ʻi he ngaahi ongo ʻo e lotó hili haʻatau fakahā e ngaahi holi ʻa hotau lotó ki he Tamai Hēvaní ʻi he lotu. ʻOkú Ne tataki kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau liʻaki ai e ngaahi meʻa ʻo e māmaní, fakatomala, pea liliú. ʻOkú Ne tataki kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau tauhi ai ʻEne ngaahi fekaú pea feinga ke tau hoko ʻo hangē pē ko Iá. Pea ʻokú Ne tataki kitautolu ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.10

Kuo pau ke tau maʻu ha “telinga ke fanongoʻ mo e “mata ke mamata” ʻoku fakatou hanga hake ki ʻolunga kae lava ke tataki kitautolu ʻi he fononga he moʻui ní pea maʻu maʻu pē e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. 11 Kuo pau ke tau ngāue ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻoku tau maʻú. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku ou ʻiloʻi te tau fiefia, pea ko e finangalo ia ʻo e ʻOtuá ke tau fiefia.

Ko e fānau kitautolu ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOkú Ne fie kau mai ki heʻetau moʻuí, tāpuakiʻi kitautolu, mo tokoniʻi kitautolu. Te Ne fakamoʻui hotau ngaahi kafó, holoholoʻi hotau loʻimatá, pea tokoniʻi kitautolu ʻi hotau hala ke tau foki hake ai ki Hono ʻafioʻangá. Te Ne tataki kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau hanga ai kiate Iá.

[Ko e ʻEikí ko ʻeku maama; ko e hā kaú ka ilifia?

ʻOkú Ne ofi mai ʻi he ʻahó pea mo e pō. …

Ko Ia hoku fiefiaʻangá, mo ʻeku hivá.

ʻOkú Ne tataki au … ʻi he ʻahó pea mo e pō.]12

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku fakamolemoleʻi e ngaahi angahalá pea fakamaʻamaʻa atu e ngaahi kavengá ʻi heʻetau hanga kia Kalaisí. He ʻoku hangē ko e lea ʻa Palesiteni Monisoní, “Tau manatu kiate ia, … pea ʻoua naʻa punou hotau ʻulú, he ʻoku lelei ange ke tau hanga hake ki ʻolunga.”13

ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū ʻa hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.