Tudei ena Vanua Tabu

Kemuni na taciqu kei na ganequ, eda sa rogoca ena mataka nikua e levu sara na vosa vivinaka, kau vakavinavinakataki ira na sa vakaitavi kina. Eda marautaka ni tiko vata kei keda nikua o Elder Robert D. Hales ka sa bula vinaka tale mai. Bob, keimami lomani iko.

Ena noqu vakasamataka tiko na veika meu mai wasea vei kemuni ena mataka nikua, au nanuma ni na ganita meu wasea e so na ka au vakasamataka ka vakila ni na veiganiti ka sa kena gauna talega. Au masulaka meu na vakauqeti ena noqu vosa nikua.

Au sa bula tu mai ena vuravura qo me 84 na yabaki nikua. Meu na vakamacala ga vakalekaleka, niu a sucu ena yabaki e a vuka duadua kina ka sega ni kele, ena dua na waqavuka lailai, o Charles Lindberg mai Niu Ioka ki Parisi. E levu sara na veisau sa yaco ena 84 na yabaki sa oti oqo. Sa vuka na tamata ki na vula ka lesu mai. Na kena dina ga ni veika e dau tadrai tu ga ena noa sa yaco me ka dina nikua. Ena vuku ni dina o ya, ka yaco mai na tekinolaji ni noda gauna, sa totolo sara tiko na kena veiveisau mai, ka sa dredre na noda saga meda toso vata—kevaka mada meda sasaga tiko. Vei keda eda nanuma na talevoni cowiri ni qiri kei na taipa ga ena liga, na tekinolaji nikua sa bau verevereya sara ga.

Sa toso tale tikoga vakatotolo sara na kabasi ni ivakarau ni bula ni tamata. Na ivakarau ni bula ka a dau raici tu e liu ni sega ni dodonu ka tawa kilikili, sa tekivu me tutaki ka vakadonui mai vei ira e lewe levu sara.

Au se qai wilika ga oqo ena Wall Street Journal e dua na itukutuku mai vei Jonathan Sacks, na iliuliu levu ni Jiu e Peritania. E so na ka e vola meu wilika mada: “ena veivanua kece ena Ra kei vuravura mai na 1960, sa vaka me dua na cagitokavuki na ivalavala ni tamata, sa vaka me biu laivi na itovo ni bula ni veimaroroi. Eratou lagata na Beatles, na ka ga ena gadrevi, na loloma. Na ivakarau ni bula va-Karisito ni Judeo sa ceburaki laivi. Sa sosomitaka na [ivosavosa o ya]: [Cakava] ga na ka ena vinaka vei iko. Sa veisautaki na iVunau e Tini me Tini na Vakatutu Buli.”

Sa yaco me lelevaka o Rapai Sacks:

“Eda sa vakayagataka tiko vakasabusabu na noda uluniyau ni bulasavasava me vaka na noda dau vakayagataka na noda uluniyau vakailavo. …

“E tu na veitiki [vuravura] lelevu sa vakanadakui kina na lotu ka sega ni saqati na ivalavala ni volia, vakayagataka, daramaka, raqataka, baleta ni ganiti iko. Na itukutuku sa ikoya ni bulasavasava sa oti na kena gauna, vakasama vakavuku e baleti ira na dadatuvu, ka sa vaka me ibole tu nikua na ‘Mo kakua ga ni kilai.’”¹

Kemuni na taciqu kei na ganequ, oqo,—sa kilai tu—ni vakamacalataka na vuravura eda bula tiko kina. Eda dau kureitaka li na ligada ena yaluma ka vakananuma se da na qai bula vakacava ena mataqali vuravura sa vaka tu oqo? Sega. Sa tu oqo vei keda na kosipeli i Jisu Karisito, ka da sa kila tu ni bula savasava, e sega ni sa oti na kena gauna, ni noda vakasama e tiko me tuberi keda yani, ka da na saumi taro ga ena noda ivalavala.

E dina ni sa veisau tiko mai na vuravura, ia na lawa ni Kalou sa ikoyakoya tikoga. E sega ni veisau; ena sega ni veisau. Na iVunau e Tini e tukuni koya sara tikoga ni—ivunau. Era sega ni vakatutu. Era se gadrevi vakabibi sara nikua me vaka ga ena gauna a soli ira kina na Kalou vei ira na kawa i Isireli. Kevaka meda na vakarorogo, eda na rogoca na voqa ni domo ni Kalou ni vosa tiko vei keda eke nikua:

“Me kakua vei iko na Kalou tani, koi au duadua ga.

“Mo kakua ni cakava vei iko e dua na matakau ceuceu. …

“Mo kakua ni cavuta wale na yaca i Jiova na nomu Kalou. …

“Mo nanuma na siga ni vakacecegu mo vakatabuya. …

“Mo vakarokorokotaki rau na tinamu kei na tamamu. …

“Mo kakua ni laba.

“Mo kakua ni ia na veibutakoci.

“Mo kakua ni butako.

“Mo kakua ni beitaka vakailasu na kai nomu. …

“Mo kakua ni dau kocokoco.”²

Na yavu ni noda veimaliwai sa matata tu; e sega tale ni veivosakitaki. E sega walega ni laurai ena iVunau e Tini, e tiko talega ena iVunau mai na Ulunivanua, ka solia vei keda na iVakabula ena nona a bula voli e vuravura. E kune ena nona ivakavuvuli kece sara. E kune ena ivakatakila ni gauna oqo.

Na Tamada Vakalomalagi sa ikoyakoya tikoga mai liu, nikua ka tawamudu. E tukuna vei keda na parofita o Momani ni “sega ni dauveivukiyaki na Kalou ia sai koyakoya tikoga ka tawamudu.”³ Ena vuravura oqo ka sa vaka me veisau mai na ka kecega, na Nona sega ni dauveivukiyaki e rawa ni da vakararavi kina, e dua na ikelekele e rawa ni da tautauri matua kina ka taqomaki, de da qai kuitaki yani ki na wasawasa tawakilai.

Ena kena irairai vei iko ni ra mamarau vakalevu cake o ira era tu oqo e vuravura mai vei iko. E so vei kemuni ena rairai nanuma ni da sa vakatabui ena vuku ni yavu ni noda ivakarau ka sa tauyavutaki tu ena Lotu. Kemuni na taciqu kei na ganequ, au vakaraitaka vei kemuni, ni sega ni dua na ka e uasivia na nomu vakila na marau ni yalomu ni o vakila ni sa cakacaka bula vei iko na Yalotabu ena nomu saga mo muria na iVakabula ka talairawarawa ki na ivunau. Na Yalo oya ena sega ni rawa ni vakilai ena vanua ni qaravi itavi e vuravura. A tukuna na iApositolo o Paula na dina: “Ia na tamata sa vakayago sa sega ni vakabauta na veika ni Yalo ni Kalou: ni sa ka lialia vua: a sa sega ni kila rawa ko koya ni ra sa kilai vakayalo ga.”⁴ Na vosa tamata vakayago e rawa ni baleta e dua ga vei keda kevaka eda vakatara me vakakina.

Me da sa na yadrava sara toka ga na noda sa tiko oqo ena vuravura ka sa toso tani tiko mai na veivanua ni veika vakayalo. Sa dodonu meda besetaka na veika e sega ni salavata kei na noda ivakatagedegede, meda na kakua ni sorova na veika eda vakamareqeta, na bula tawamudu vata kei na Kalou. Ena liwavi keda na cava ena veigauna, ni o ya sa ivakarau ni bula eke. Ia, eda sa vakaiyaragi vinaka tu me rawa ni da valuta kina, meda vuli mai kina, ka vakamalumalumutaka, ni sa tiko vei keda na kosipeli ka sa tiko e yaloda na lomana na iVakabula. E a kaya na parofita o Aisea,” Ia, na cakacaka dodonu ena vakatubura na vakacegu, kei na tiko dei me sega ni mudu.”⁵

Ni da sa na tikoga e vuravura ia meda kakua ni vaka vuravura, sa na ganita meda na dau veitaratara tiko kei na Tamada Vakalomalagi ena masu. O Koya e gadreva meda cakava vaka o ya; o Koya ena sauma mai na noda masu. Sa vakadreti keda na iVakabula, me vaka sa volai tu ena 3 Nifai 18, meda “dou vakatawa ka masu me kakua ni rawai kemudou na vere raica sa vinakata ko Setani me tauvuloni kemudou. …

“O koya mo dou dau masu tikoga vei Tamaqu ena yacaqu;

“Ia na ka kecega sa dodonu dou sa kerea vei Tamaqu ena yacaqu ka vakabauta ni dou na rawata, raica ena solia vei kemudou ko Koya.” ⁶

Au a rawata na noqu ivakadinadina ni kaukauwa ni masumasu niu se qai via yabaki 12. Au a cakacaka sara vakaukauwa meu rawata e so na ilavo kau sa maroroya rawa e lima na dola. Oqo ena gauna ni Vakaloloma Levu, na gauna sa bau ilavo levu toka o ya —vakauasivi vua e dua na gonetagane yabaki 12. Au a solia kece na noqu siliva ka rauta ni lima na dola vei tamaqu, sa qai solia lesu mai vei au o koya e dua na noti $5. Au kila ni a dua tiko na noqu inaki meu volia ena lima na dola oya, ka dina ga ni ena veiyabaki sa sivi oqo au sa sega ni nanuma rawa se cava. Na ka ga au nanuma rawa na bibi ni ilavo o ya vei au.

E a sega tu na neitou misini ni savasava ena gauna o ya, sa qai dau vakauta ga o tinaqu na neitou isulu ki na valenisavasava e veimacawa me laki sava mai kina. Ni oti e vica na siga sa dau kau lesu mai na ka e dau vakatokai tu na “isulusava suasua” sa qai dau vakaliliga o tinaqu ena wa ni vakamaca isulu ena daku ni neitou vale.

Au a ciqimaka na noqu lima na dola ena taga ni noqu daqari. Me vaka o ni sa rawa ni kila, qai kau na noqu daqari ki na valenisavasava ka tawa tu i loma ni taga na ilavo. Niu qai kidava mai na ka sa yaco au sa lomaleqa sara ga. Au kila ni dau vakaraici vinaka na taga ni bera ni dau sava na isulu. Kevaka me sega ni kunei na noqu ilavo ena gauna oqori, au sa kila sara tu ga ni sa na dreti laivi mai na taga ena gauna e sava tiko kina, ka na raica e dua na cakacaka e kea, ka na sega ni kila se ilavo nei cei, se me na vakauta lesu vei koya e nona. Sa kena irairai niu na sega beka ni raica tale na noqu lima na dola—ka ni a vakadeitaka vei au o tinaqu niu tukuna vua na ka sa yaco.

Au a vinakata tiko na ilavo o ya; au gadreva na ilavo o ya; au a cakacaka sara vakaukauwa meu rawata na ilavo oya. Au sa qai kila ni dua ga na ka meu cakava. Ena noqu sa lomaleqa tu vaka o ya au sa qai vuki vua na Tamaqu Vakalomalagi ka kerea Vua me maroroya na noqu ilavo me rawa ni kau lesu tale mai vei au.

Ni oti e rua na siga balavu e muri, kau sa namaka ni na kau lesu mai na neitou isula sava, au sa dabe toka ena katuba leka ni neitou vale meu waraka na lori ena kauta lesu mai. Ni sa lako cake mai na lori ena neitou mata ni vale sa tekivu tavatukituki na utoqu. Ni kau ga mai loma ni vale na isulu suasua au sa dreta sara ga na noqu tarausese ka cici ki na noqu rumu meu laki tara na kena taga. E nini na ligaqu niu sa tara tiko na taga. Niu sega ni kunea e dua na ka, au nanuma ni sa yali. Qai tara na noqu iqaqalo na lima na dola suasua oya. Ena gauna au dreta mai kina ena taga, au yalovakacegu sara ga. Au a cabora na noqu masu ni vakavinavinaka vua na Tamada Vakalomalagi ena Nona sauma na noqu masu.

Me tekivu mai na gauna balavu sa oti oya, e sega ni wili rawa na levu ni noqu masu sa saumi oti. Sega ni dua na siga meu sega ni veitaratara kei na Tamaqu mai Lomalagi ena masu. Oqo e dua na veiwekani au sa dau vakamareqeta sara—e dua, au na yali kevaka meu sega ni vakayacora. Kevaka mo ni se bera ni tekivutaka na veiwekani vakaoqo kei na Tamada Vakalomalagi, au vakauqeti kemuni mo ni cakava vakakina. Ni ko ni sa cakava, ko ni sa na taukena na veivakauqeti levu mai Vua ena nomuni bula—na ka sara ga e vinakati me tiko vei keda meda rawa ni bula tiko vakayalo ena vuravura oqo. Oqo na mataqali isolisoli ka dau veivakauqeti ka veituberi kina o Koya, kevaka me da kerea. Sa na dua na iyau talei dina sara.

Au dau yalomalumalumu sara ena gauna e dau veitaratara mai kina kei au na Tamaqu Vakalomalagi ena veivakauqeti. Au sa vulica meu kidava, vakararavitaka ka vakamuria. Sa vakavuqa sara na kena dau yaco na veivakauqeti vaka oqori. Dua na gauna ni veivakauqeti vakaoqori e yaco ena gauna e a vakatabui kina na Valetabu mai Frankfurt Jamani ena 1987. E a tiko vata kei keimami o Peresitedi Ezra Taft Benson ena imatai ni rua na siga ni kena vakatabui ka sa lesu tale, sa qai noqu itavi meu qarava na vo ni kena soqoni e tarava.

Ena Vakarauwai e a vakayacori kina e dua na soqoni baleti ira na lewenilotu mai Oladi ka ra wili tiko kina na iwase ni vanua e qarava na Valetabu e Frankfurt. Au a veikilai vinaka toka kei na dua na iliuliu mai Netherland, o Baraca Peter Mourik, ni se bera na soqoni, au a vakila ni dodonu me na vosa vei ira na lewenilotu mai Oladi, ena gauna ni soqoni, ka dodonu sara ga me imatai ni vosa. Niu sega ni raici koya ena dua na soqoni e valetabu ena mataka o ya, au a vola vei Elder Carlos D. Asay na Peresitedi ni iWasewase niu via kila se tiko ena soqoni o Peter Mourik se sega. Niu bera ni tucake meu sa liutaka na soqoni, e vola lesu mai vei au o Elder Asay ni o Baraca Mourik e sega ni tiko ena soqoni, Ia e vakaitavi tiko ena dua tale na soqo ka na qai mai tiko ena soqoni ni vakatatabu ena siga ka tarava vata kei ira na lewe ni iteki ni cakacaka ena mataivalu.

Niu sa tucake tu ena tevale meu kidavaki ira na tamata ka tuva na parokaramu, au vakila tale na veivakauqeti sega ni vakacalai rawa meu sa na kacivaka ga na yacai Peter Mourik me na imatai ni vosa. Oqo sa veicalati kei na ka au kila ka sa vola oti mai vei au o Elder Asay ni o Baraca Mourik e sega ni tiko e valetabu. Ena noqu vakararavi ki na veivakauqeti o ya au sa kacivaka sara na lagasere ni matasere na masu ka sa qai vakaraitaka ni sa imatai ni vosa o Baraca Peter Mourik.

Niu sa mai dabe ka rai yani vei Elder Asay, au raica na nona kidroa ena ka sa yaco. E muri e qai tukuna vei au ni rogoca ni sa kacivaki na yacai Baraca Mourik, e sega sara ga ni vakabauta ni o koya ya na ka e a rogoca.Tukuna o koya ni kila niu sa ciqoma na nona ivola kau sa wilika, sa qai sega ni kila rawa se na cava au kacivaka tu kina na yacai Baraca Mourik me na vosa, niu kila ni o koya e sega mada ga ni tiko ena loma ni valetabu.

Ena gauna taucoko e yaco tiko kina na ka oqo, a tiko voli o Peter Mourik ena dua tale na soqoni ena valenivolavola ni iwasewase mai Porthstrasse. Ni sa toso tiko na nona soqoni, e vakasauri na nona vuki vei Elder Thomas A. Hawkes Jr., na Mata ni iWasewase ka taroga, “Cava na gauna totolo duadua o rawa ni kauti au kina ki valetabu?”

O Elder Hawkes, sa kilai tu na totolo ni nona dau draiva ena nona motoka lailai ni veitau, e sauma mai ka kaya, “au rawa ni kauti iko ki kea ena loma ga ni 10 na miniti! Ia, na cava mada ko vinakata kina na lako i valetabu?”

Tukuna o Baraca Mourik ni sega ni kila na vuna e via lako kina ki valetabu, ia e kila ga ni dodonu me lako kina. Erau sa qai lako yani na lewe rua ki na valetabu.

Ena gauna era lagata tiko kina na matasere na sere totoka o ya, au veiraiyaki, ka nanuma ni dua ga na gauna oqo, au sa na raici Peter Mourik. A mani sega ni vakakina. Ia, au sega ga ni lomaleqa. Au vakadeitaka ni na sega ni dua na leqa.

A curu mai na katuba ni valetabu o Baraca Mourik ena gauna sa vakarau mai cava kina na masu, ka se bera tiko ga ni kila se cava e mai cakava e kea. Ni sa vakusakusa sobu yani ena loma ni olo, e qai raica na kequ iyaloyalo ena monita, sa qai rogoca niu sa kacivaka, “Eda sa na vakarorogo sara oqo vei Baraca Peter Mourik.”

E kidroa o Elder Asay ni sa curu mai o Peter Mourik ki na loma ni rumu ka mai tucake tu ena itutu ni vunau.

Ni oti na soqoni, keirau sa qai mai veitalanoataka kei Baraca Mourik na veika e yaco ni bera ni mai soli vua na gauna me vosa. Au sa dau vakananuma voli na veivakauqeti ka a yaco vei au ena siga o ya, vakakina vei Baraca Peter Mourik. Na veika matalia e a yaco ena siga o ya sa solia vei au e dua na ivakadinadina kaukauwa ena bibi ni buladodonu me rawa ni da ciqoma na veivakauqeti ka qai vakararavi kina—ka vakamuria—ni sa yaco mai. Au kila ni o ira era tiko ena soqoni ena Valetabu mai Frankfurt ena siga o ya e dodonu mera rogoca na ivakadinadina kaukauwa ka veivakauqeti ni Nona tamata o Baraca Peter Mourik.

Kemuni na taciqu kei na ganequ, na veitaratara kei na TamadaVakalomalagi—e wili kina na noda dau masu Vua kei na Nona dau vakauqeti keda mai—e na ganita me rawa kina ni da lako curuma na cagi tokavuki ni veivakatovolei ena noda bula. E sureti keda na Turaga, “Dou toro voleka mai vei au kau na qai toro voleka yani vei kemudou; dou vakasaqarai au vagumatua dou na qai kunei au.”⁷ Ni da vakayacora vakakina, eda na vakila na Yalona ena noda bula, ka solia vei keda na gagadre kei na yaloqaqa me da kaukauwa ka tudei ena buladodonu—me da “tudei … ena vanua tabu ka kakua ni yavalati rawa.”⁸

Ni sa liwavi keda tu na cagi ni veisau ka sa tekivu kakaseresere mai na bulasavasava ni noda vanua, meda na nanuma tiko na vosa yalayala ni Turaga vei ira era na dau vakararavi Vua: “Kakua ni ko rere; niu sa tiko vata kei iko; kakua ni ko taqaya; niu sa nomu Kalou: kau na vakaukauwataki iko; io, kau na tokoni iko; ena ligaqu imatau sa dau dina.”⁹

Sa dua na veiyalayalati! Me na qai noda na veivakalougatataki o ya, sa noqu masu, ena yaca talei ni Turaga o Jisu Karisito, emeni.