2010–2019
Meʻa ʻOku ou Fakaʻamu Ke Mahino Ki Hoku Makapuna Fefiné (mo e Makapuna Tangatá) fekauʻaki mo e Fineʻofá
ʻOkatopa 2011


Meʻa ʻOku ou Fakaʻamu Ke Mahino Ki Hoku Makapuna Fefiné (mo e Makapuna Tangatá) fekauʻaki mo e Fineʻofá

Talu mei he ʻaho naʻe kamata fakafoki mai ai e ongoongoleleí ʻi he kuonga fakakosipelí ni mo hono fie maʻu ʻe he ʻEikí ha kau fafine faivelenga ke nau hoko ko ʻEne kau ākonga.

Ko ha faingamālie lelei ke lea kiate kimoutolu he fakataha fakahisitōliá ni. Ko ha tāpuaki ke tau fakataha mai. Lolotonga ʻeku hoko ko e palesiteni lahi ʻo e Fineʻofá, kuó u fakatupulaki ai ha ʻofa lahi ki he kau Fineʻofa ʻo e Siasí pea kuo fakalahi ʻe he ʻEikí ʻeku vīsone ki he ongo ʻokú Ne maʻu maʻatautolú mo ʻEne fakatuʻamelie maí.

Kuó u ui e pōpoakí ni ko e “Meʻa ʻOku ou Fakaʻamu Ke Mahino Ki Hoku Makapuna Fefiné (mo e Makapuna Tangatá) fekauʻaki mo e Fineʻofá.” ʻOku femoʻuekina hoku makapuna fefine lalahí ʻi hono ngāueʻi ʻenau Fakalakalaka Fakatāutahá pea mo hono fakatupulaki e tōʻonga moʻui mo e ngaahi ʻulungāanga ʻo ha finemui anga-māʻoniʻoní. ʻE vavé ni pē haʻanau fuesia mo honau toʻú ʻa e fatongia ko ʻeni ʻo e feohi fakatokoua fakaemāmani lahí.

ʻOfa pē ʻe hanga ʻe heʻeku pōpoakí ni ʻo fakamahino ki he tokotaha kotoa pē ʻoku fanongo ki ai pe te ne laú, ʻa e meʻa naʻe tokateu ʻe he ʻEikí maʻa Hono ngaahi ʻofefiné he taimi naʻe fokotuʻu ai ʻa e Fineʻofá.

Ko ha Sīpinga Fakakuongamuʻa ‘o e Tuʻunga Fakaākongá

ʻOfa pē ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné ʻoku fokotuʻutuʻu ʻa e Fineʻofá he ʻahó ni ʻi he sīpinga ʻo e tuʻunga fakaākonga naʻe maʻu ʻi he Siasi ʻo e kuongamuʻá. ʻI he taimi naʻe fokotuʻu ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa Hono Siasí he kuonga ʻo e Fuakava Foʻoú, naʻe “kau lahi ʻa e houʻeiki fafiné ki [Heʻene] ngāue fakafaifekaú.” 1 Naʻá Ne ʻaʻahi ki Hano ongo muimui mateaki ko Māʻata mo Mele, ʻi he ʻapi ʻo Māʻatá. ʻI he fakafanongo ʻa Māʻata kiate Ia mo tauhi kiate Ia ʻo hangē ko e anga fakafonua ʻi honau kuongá, naʻá Ne tokoni ke ne mamata ʻe lava ke lahi ange ʻa e meʻa te ne lava ke faí. Naʻá Ne tokoni ke mahino kia Māʻata mo Mele te na lava ʻo fili ʻa e “meʻa lelei,” he ʻikai lava ke toe toʻo meiate kinauá.2 Naʻe hoko e lea vaivaí ni ko ha fakaafe ke kau atu ki he ngāue ʻa e ʻEikí. Pea ʻoku hanga ʻe he fakamoʻoni mālohi ʻa Māʻata ʻo kau ki he fakaʻotua ʻo e Fakamoʻuí he konga kimui ʻo e Fuakava Foʻoú, ʻo ʻomi kiate kitautolu ha ʻilo ki heʻene tuí mo hono tuʻunga fakaākongá.3

ʻI heʻetau toe lau ʻa e Fuakava Foʻoú, ʻoku tau ako ai naʻe hokohoko atu hono fokotuʻu ʻe he kau ʻAposetoló e Siasi ʻo e ʻEikí. ʻOku tau ako foki ai ʻo fekauʻaki mo ha houʻeiki fafine faivelenga naʻe tokoni ʻenau tuʻunga fakaākongá ki he tupulaki ʻa e Siasí. Naʻe lea ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo ha kau ākonga fefine ʻi he ngaahi feituʻu hangē ko ʻEfesō4 mo Filipaí.5 Ka ʻi he mole ko ia e Siasi ʻo e ʻEikí koeʻuhí ko e hē mei he moʻoní, naʻe mole foki ai mo e sīpinga fakaākonga ko ʻení.

ʻI he kamata ke toe fakafoki mai ʻe he ʻEikí ʻa Hono Siasí ʻo fakafou he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻá Ne kamata fakakau mai e houʻeiki fafiné ki he sīpinga fakaākongá. Hili ha ngaahi māhina siʻi mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ke vaheʻi ʻa ʻEma Sāmita ko ha taki mo ha faiako ʻi he Siasí pea mo ha tokotaha ke tokoni ki hono husepāniti ko e Palōfitá.6 ʻI hono ui ia ke tokoni ki he ʻEikí ke langa Hono puleʻangá, naʻe ʻoange ai mo ha fakahinohino ki he founga ki hono fakatupulaki ʻene tuí mo e angatonu fakafoʻituituí, fakamālohia ʻa hono fāmilí mo hono ʻapí pea mo hono tokoniʻi ʻo e niʻihi kehé.

ʻOfa pē ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné ko e talu mei he ʻaho naʻe kamata fakafoki mai ai ʻa e ongoongoleleí ʻi he kuonga fakakosipelí ni mo hono fie maʻu ʻe he ʻEikí ha kau fafine faivelenga ke nau hoko ko ʻEne kau ākonga.

Ko e ngāue fakafaifekaú ko ha sīpinga ia ʻo e tokoni fisifisimuʻa ʻoku nau faí. Naʻe faingofua e tupulaki vave ʻa e Siasí he kamataʻangá koeʻuhí ko e loto fiemālie ʻa e kau tangata faivelengá ke tuku honau ngaahi fāmilí ka nau fononga ki ha ngaahi feituʻu taʻeʻiloa ʻo nau kātekina ʻa e masivá mo e faingataʻá ka nau akoʻi ʻa e ongoongoleleí. Ka naʻe mahino ki he kau tangata ko ʻení he ʻikai malava honau ngaahi misioná ka ne taʻeʻoua ʻa e tui mo e kau kakato mai ʻa e houʻeiki fafiné ki heʻenau moʻuí, he kuo nau poupouʻi ʻa e ʻapí mo e pisinisí mo ngāueʻi ha paʻanga hū mai maʻa honau ngaahi fāmilí mo e kau faifekaú. Naʻe tokangaʻi foki ʻe he kau fafiné ha kau papi ului ʻe lauiafe ne fakataha mai ki honau tukui koló. Naʻa nau tukupā moʻoni ke tauhi ki ha founga moʻui foʻou, ʻo tokoni ke langa e puleʻanga ʻo e ʻEikí pea kau ʻi Heʻene ngāue ʻo e fakamoʻuí.

Fakafehokotaki mo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Fakatauange pē ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné naʻe ueʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke ne fokotuʻu e houʻeiki fafine ʻo e Siasí ʻi he “malumalu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakatatau mo e sīpinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí”7 pea akonekina kinautolu ke nau ʻilo ʻa e “founga te [nau] maʻu ai ʻa e ngaahi faingamālie, tāpuaki mo e ngaahi meʻafoaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí.”8

ʻI he taimi naʻe lava ai hono fokotuʻu ʻo e Fineʻofá, naʻe hokohoko atu ai pē e taki ʻa ʻEma Sāmitá. Naʻá ne hoko ko e palesiteni ʻo e kautahá peá ne ngāue mo hono ongo tokoní ʻo hoko ko ha kau palesitenisī. Naʻe ʻikai fai e filí ʻi he tuʻunga manakoá, ʻo hangē ko ia ʻoku angamaheni ʻaki ʻe he ngaahi kautaha kehé, ka naʻe ui ʻa e kau palesitenisī ko ʻení ʻi he fakahā pea poupouʻi ʻe he kakai te nau tatakí pea vaheʻi ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke nau ngāue ʻi honau ngaahi uiuiʻí, ʻa ia ko e “ui… ʻe he ʻOtuá, ʻi he kikite, pea ʻi he hilifaki ʻo e nimá ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e mafaí.”9 Naʻe hanga ʻe hono fokotuʻu kinautolu ʻi he malumalu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakafaingofuaʻi e maʻu fakahinohino e kau palesitenisií mei he ʻEikí mo ʻEne palōfitá ki ha ngāue tukupau. Naʻe malava ʻi hono fokotuʻu ʻo e Fineʻofá, ke fakaʻaongaʻi ai e faletukuʻanga talēniti, taimi mo e koloa ʻa e ʻEikí ʻi he fakapotopoto mo e maau.

Naʻe mahino ki he fuofua falukunga kakai fefine ko iá kuo foaki ange kiate kinautolu ʻa e mafai ke faiako, ueʻi fakalaumālie mo fokotuʻutuʻu e kau fafiné ke nau hoko ko ha kau ākonga ʻo tokoni ki he ngāue faifakamoʻui ʻa e ʻEikí. ʻI he fuofua fakataha ʻa e kau fafiné, naʻe akoʻi ange ai kiate kinautolu e ngaahi taumuʻa ʻokú ne tataki e Fineʻofá: ke fakatupulaki ʻa e tuí mo e angatonu fakafakatāutahá, fakamālohia e fāmilí mo e ʻapí pea fekumi mo tokoniʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá.

ʻOfa pē ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné naʻe fie maʻu ke fokotuʻu ʻa e Fineʻofá ki hono teuteuʻi ʻo e Kāingalotú ki he ngaahi faingamālie, ngaahi tāpuaki mo e ngaahi meʻafoaki ʻa ia ʻoku maʻu pē he temipalé. Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ko e Fineʻofá “ko ha konga mahuʻinga ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá he māmaní” pea “naʻe fakataumuʻa mo fakalele peheʻi ia ke tokoni ki hono kau mēmipa faivelengá ke nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻi he puleʻanga ʻetau Tamaí.”10 ʻE lava ke tau fakakaukauloto atu ki he ongo ne maʻu ʻe he kau fafiné ʻi heʻenau ʻi he Falekoloa Piliki Kulokula ʻo Siosefa Sāmitá he ngaahi fuofua fakataha ʻa e Fineʻofá, ʻo nau hanga atu ki he foʻi tafungofunga naʻe langa ai e temipalé, ʻi hono akoʻi kiate kinautolu ʻe he Palōfitá “ʻoku totonu ke ʻi ai ha sosaieti kuo fili, ʻo mavahe mei he fulikivanu ʻo e māmaní, pea makehe mo angamaʻa pea anga-māʻoniʻoni. ”11

ʻOfa pē ke fakamahuʻingaʻi ʻe hoku makapuna fefiné ʻa e temipalé ʻo hangē ko ia ne fai ʻe he kau fuofua fafine ʻo e Fineʻofá, ʻa ia ne nau tui ko e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ko e pale fisifisimuʻa mo e taumuʻa maʻongoʻonga taha ia ʻo e fefine Siasi kotoa pē. ʻOku ou fakatauange, ʻe hangē hoku makapuna fefiné ko e kau fuofua Fineʻofá ʻo faifeinga fakaʻaho ke matuʻotuʻa feʻunga pea fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻo e temipalé pea ko e taimi ko ia te nau ō ai ki he temipalé, te nau tokanga ki he meʻa kotoa pē ʻoku lea ʻaki mo fakahoko aí. ʻE fakafou ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ʻa hono fakateunga kinautolu ʻaki ʻa e mālohi12 mo tāpuekina kinautolu ke nau maʻu ʻa e “kī ʻo e ʻilo ki he ʻOtuá.”13 ʻOku fakafou ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa ē ʻoku maʻu pē he temipalé, hano faitāpuekina kinautolu ke nau fakahoko ʻa honau ngaahi fatongia fakalangi mo taʻengatá, pea ke nau palōmesi ke nau moʻui ʻo hangē ko ha kau ākonga mateakí. ʻOku ou fakafetaʻi ko e taha e ngaahi tefitoʻi taumuʻa ʻa e ʻEikí ʻi hono fokotuʻu ʻo e Fineʻofá ke ʻoange ki he houʻeiki fafiné ʻa e tufakanga ke nau fetokoniʻaki ʻi heʻenau teuteu ki he “ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku maʻu ʻi he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé.”14

Ko e Hūfangaʻanga mo e Ivi Tākiekina ʻo e Feohi Fakatokoua Fakaemāmani Lahí

ʻOfa pē ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné ʻa e ivi tākiekina mo e fatongia mahuʻinga ʻo e feohi fakatokoua fakaemāmani lahi ʻa e Fineʻofá. Talu mei he 1842 mo e mafola atu e Siasí ʻo fakalaka ʻi Nāvū pea ʻoku laka hake he fonua ʻe 175 kuo fokotuʻu ai e Fineʻofá he taimí ni pea ʻoku leaʻaki ai ʻe he kau fafiné ha ngaahi lea fakafonua ʻe 80 tupu. ʻOku fokotuʻu ha uooti mo ha kolo foʻou he uike takitaha pea ʻoku kau ai e Fineʻofá ki he feohi fakatokoua fakaemāmani lahi ʻoku “fofola atu ʻi he ngaahi konitinenití.”15 ʻI he taimi naʻe kei tokosiʻi ai ʻa e Fineʻofá pea fokotuʻu pē ʻi ʻIutaá, naʻe lava ke fakatefito ʻe hono kau takí e konga lahi ʻo ʻenau fokotuʻutuʻú mo e tokangá ʻi he ngaahi polokalama fakafeohí pea mo e ngāue tokoni fakalotofonuá. Naʻa nau fokotuʻu ha ngaahi ngāueʻanga mo fai ha ngaahi ngāue ke langa ha ngaahi falemahaki mo tānaki e kēlení. Naʻe tokoni e ngaahi ngāue ʻa e kau fuofua Fineʻofa ko iá ke tokoniʻi e sīpinga ʻo e tuʻunga fakaākongá ʻa ia ʻoku lolotonga fakahoko fakaemāmani lahí. ʻI he tupulaki ko ia e Siasí, kuo lava ʻeni ʻa e Fineʻofá ʻo fakahoko ʻene ngaahi taumuʻa ʻi he uōtí mo e koló, siteikí mo e vahefonua kotoa pē, pea mo kei feinga pē ke tuha mo e māmani feliuliuakí ni.

ʻOku aʻusia ʻe he kau Fineʻofa he funga ʻo e māmaní he ʻaho kotoa pē ha ngaahi faingataʻa mo e aʻusia fakamatelie. ʻOku fehangahangai e kau fafiné mo honau fāmilí he ʻahó ni mo ha ngaahi fie maʻu taʻeʻamanekina; ʻa e fokoutua fakaʻatamaí, fakatuʻasino mo fakalaumālié; ngaahi fakatuʻutāmakí; pea mo e maté. ʻOku aʻusia ʻe ha houʻeiki fafine ʻe niʻihi ʻa e ongoʻi tuenoá mo e loto mamahí ko e ʻikai hanau fāmilí pea mamahi ha niʻihi he nunuʻa ʻo e ngaahi fili kovi ʻa ha mēmipa ʻo honau fāmilí. Kuo aʻusia ʻe ha niʻihi ʻa e taú pe fiekaiá pe fakatamaki fakaenatulá pea ʻoku ako ha niʻihi ʻo kau ki he mafasia ʻo e maʻunimaá, taʻe maʻu ngāué pe ʻikai ha ako pe pōtoʻi ngāue feʻungá. ʻOku maʻu ʻe he ngaahi faingataʻa kotoa ko ʻení ha mālohi ke ne holoki e mālohi ʻo e tuí mo fakavaivaiʻi e mālohinga ʻo e fakafoʻituituí mo e fāmilí. Ko e taha e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí ʻi hono fokotuʻu ʻo e houʻeiki fafiné ʻi he founga fakaākongá, ko hono fai ha tokoni te ne hiki hake kinautolu ʻo hiliō ʻi he “fakafeʻatungiaʻi ʻa e fiefia mo e fakalakalaka ʻa ha fefine.”16ʻOku ʻi ai e Fineʻofá he uooti mo e kolo takitaha mo ha kau fafine ʻoku nau fekumi pea maʻu ha fakahā pea nau talatalaifale mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke nau fefakamālohiaʻaki mo ngāueʻi ha founga fakalelei palopalema ʻe ʻaonga ki honau ʻapí mo e tukui koló.

ʻOfa pē ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné ʻoku fakafou ʻi he Fineʻofá ʻa hono fakalahi honau tuʻunga fakaākongá pea ʻe lava ke nau kau fakataha mo e niʻihi kehé ʻi he faʻahinga ngāue lelei mo lavameʻa kuo fai ʻe he Fakamoʻuí. ʻOku ʻikai ke siʻisiʻi pe taʻemahuʻinga ki he ʻEikí ʻa e ngāue kuo kole mai ke fai ʻe he kau fafine ʻo e Siasí ʻi hotau kuongá ni. ʻI heʻenau faivelengá, te nau lava ke ongoʻi ai ʻEne hōifuá mo e tākaua ʻo Hono Laumālié

ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe hoku makapuna fefiné ʻe lava ke tau maʻu ʻi he feohi fakatokoua ʻo e Fineʻofá ha ungaʻanga, hūfangaʻanga pea mo ha maluʻanga.17 ʻI he fakaʻau ke toe faingataʻa ange hotau kuongá, ʻe ngāue fakataha e kau Fineʻofa faivelengá ke maluʻi e ngaahi ʻapi ʻo Saioné mei he leʻo hohaʻa ʻo e māmaní mo e ivi tākieina mālohi mo fakakina ʻo e filí. Pea ʻi he Fineʻofá, ʻe akoʻi mo fakamālohia pea toe akoʻi mo fakamālohia ange, pea ʻe faitāpuekina ha konga lahi e fānau ʻetau Tamaí ʻe he ivi tākiekina ʻo e kau fafine anga māʻoniʻoní.

Ko ha Tuʻunga Fakaākonga ʻo e Tokangá mo e Tauhí

ʻOku ou fakatauange ʻe mahino ki hoku makapuna fefiné ʻoku fakahaaʻi ʻe he faiako ʻaʻahí honau tuʻunga fakaākongá pea ko ha founga mahuʻinga ia ke fakaʻapaʻapaʻi ai ʻenau ngaahi fuakavá. ʻOku totonu ke fakafōtunga ofi ʻe he konga ko ʻeni ʻo ʻetau tuʻunga fakaākongá, ʻa e ngāue fakafaifekau ne fai ʻe hotau Fakamoʻuí. ʻI he ngaahi fuofua ʻaho ʻo e Fineʻofá, naʻe maʻu ai ʻe ha kōmiti ʻaʻahi mei he uooti takitaha ha ngāue ke nau vakaiʻi mo tānaki ha ngaahi tokoni ʻofa pea tufaki ki he kau faingataʻaʻiá. ʻI he ngaahi taʻu ko iá, kuo ako e kakai fefiné mo e kau takí ʻi he foʻi laka kotoa pē pea kuo fakalakalaka ʻenau malava ke tokangaʻi e niʻihi kehé. Kuo ʻi ai ha ngaahi taimi kuo tukutaha ai e tokanga ʻa e kau fafiné ki hono fakakakato e ngaahi ʻaʻahí, akoʻi e ngaahi lēsoní, pea tuku atu ha fanga kiʻi tohi ʻi he taimi ʻoku nau afe ai he ngaahi ʻapi ʻo e kau fafiné. Kuo tokoni e ngaahi ngāué ni ki he kau fafiné ke nau ako ʻa e ngaahi sīpinga ʻo e tauhí. Hangē pē ko e tokanga e kakai ʻi he taimi ʻo Mōsesé ke tauhi ha ngaahi lisi lōloa ʻo e ngaahi laó, naʻe ʻi ai foki ha taimi ne hanga ai ʻe he kau fafine ʻo e Fineʻofá ʻo fakamālohia ha ngaahi lao naʻe tohi mo ʻikai ke tohí ʻi heʻenau holi ke mahino kiate kinautolu ʻa e founga ke nau fefakamālohiaʻaki aí.

Makatuʻunga ʻi he fuʻu fie maʻu lahi ke tokoniʻi mo fakahaofi e moʻui ʻa e kau fafiné mo honau ngaahi fāmilí he ʻaho ní, ʻoku finangalo ʻa e Tamai Hēvaní ke tau muimui ʻi ha hala ʻoku māʻolunga angé mo tā ha sīpinga ʻo ʻetau anga fakaākongá ʻaki ʻetau tokanga moʻoni ki Heʻene fānaú. Pea ʻi hono fakakaukauʻi ʻo e taumuʻa mahuʻingá ni, kuo akoʻi ai ki he kau takí ke nau kole ke fai mai ha ngaahi lipooti kau ki he lelei fakalaumālie mo fakatuʻasino ʻo e kau fafiné mo honau ngaahi fāmilí mo e ngāue tokoni kuo faí.18 Kuo ʻi ai ʻeni e fatongia ʻo e kau faiako ʻaʻahí ke “ʻiloʻi mo ʻofa moʻoni ʻi he fefine kotoa pē, tokoniʻi ia ke fakamālohia ʻene tuí, pea mo fai ha tokoni.”19

ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga fai mateaki ʻo e Fakamoʻuí, ʻoku tau fakalakalaka ai ʻi heʻetau malava ke fai ha ngaahi meʻa naʻá Ne mei fai kapau naʻá Ne ʻi heni. ʻOku mahuʻinga kiate Ia ʻetau tokangá, pea te tau feinga leva ke tokanga taha ki hotau ngaahi tokouá kae ʻikai ko hono fakakakato pē ʻo e ngaahi meʻa kuo hiki ke faí. ʻOku fakafuofuaʻi lelei ange ʻa e ngāue moʻoní ʻi he lahi ʻo ʻetau ʻofá kae ʻikai ko e haohaoa ʻo e fakamatala fakasitetisitiká. Te tau ʻilo ʻoku ola lelei ʻetau ngāué ʻi heʻetau hoko ko e kau faiako ʻaʻahí ʻi he taimi ʻoku pehē ai e kau fafiné, “ʻOku tokoniʻi au ʻe heʻeku faiako ʻaʻahí ke u tupulaki fakalaumālie” pea “ʻoku ou ʻilo ʻoku tokanga moʻoni ʻeku faiako ʻaʻahí kiate au mo hoku fāmilí” pea “Kapau ʻe ʻi ai haʻaku palopalema, ʻoku ou ʻiloʻi ʻe ngāue ki ai ʻeku faiako ʻaʻahí ʻo ʻikai tatali ke toki talaange.” Ko e kau taki ko ia ʻoku mahino kiate kinautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e tauhi ki he niʻihi kehé te nau alēlea fakataha ke fekumi mo maʻu ha fakahā ki he founga ʻe fakamaama ai ʻa e kau faiako ʻaʻahí mo e founga ke fokotuʻutuʻu mo fakahoko ai ha ngāue fakalaumālié.

Tānaki atu ki aí, ko e faiako ʻaʻahí ko hono fakalahi ia ʻo e ngāue ʻa e pīsopé ke tokangaʻi e tākanga ʻa e ʻEikí. ʻOku fie maʻu ʻe he pīsopé mo e palesiteni Fineʻofá ʻa e tokoni ʻa e kau faiako ʻaʻahi ʻoku tataki fakalaumālié ke tokoni kiate kinaua ʻi hono fakahoko hona ngaahi fatongiá. Makatuʻunga ʻi he ngāue ʻa e kau faiako ʻaʻahí, ʻe lava ʻe he palesiteni Fineʻofá ʻo ʻilo ʻa e tuʻunga lelei ʻo e fineʻofa takitaha ʻi he uōtí mo fai ha lipooti kau ki he tuʻunga ʻoku nau ʻi aí ʻi he taimi ʻe fakataha ai mo ʻene pīsopé.

Kuo akonekina kitautolu ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ko e “taimi ʻoku tau feinga ai ʻi he tui mālohi ke fakahoko e ngaahi fatongia kuo vahe mai kiate kitautolú, ʻi he taimi ʻoku tau fekumi ai ki he tataki ʻa e ʻOtua Māfimafí ʻi hono fuesia hotau ngaahi fatongiá, ʻe lava ke tau lavaʻi ai ha ngaahi meʻa mana.”20 ʻOku ou ʻamanaki pē ʻe kau hoku makapuna fefiné ʻi he ngaahi meʻa maná ʻi heʻenau tokoni ʻi he faiako ʻaʻahí ke nau hoko ko e sīpinga ʻo e anga fakaākonga ʻe fakatokangaʻi ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene toe hāʻele maí.

Ko Hono Fakahoko e Ngaahi Taumuʻa ʻo e Fineʻofá

Ko e ngaahi akonakí ni mo e ngaahi akonaki mahuʻinga kehe pē kau ki he Fineʻofá ʻoku lava ke maʻu atu ia ke ako ʻe hoku makapuná ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá. ʻOku ʻi he tohí ni ha lekooti ʻo e tukufakaholo ʻo e Fineʻofá mo e kau fafine ʻo e Siasí ni. Te ne fakatahatahaʻi mo ʻai ke fenāpasi e feohi fakatokoua fakaemāmani lahí mo e ngaahi taumuʻa ʻo e Fineʻofá pea mo e ngaahi sīpinga mo e ngaahi monūʻia ʻo e kau ākongá. Ko ha fakamoʻoni ia ki he fatongia mahuʻinga ʻo e kau fafiné ʻi he palani ʻo e fiefia ʻa ʻetau Tamaí, pea te ne ʻomi ha tuʻunga taʻeueʻia ʻo e meʻa ʻoku tau tui ki aí, meʻa ʻoku tau faí, mo e meʻa ʻoku tau taukaveʻí. Kuo poupouʻi kitautolu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ke tau “ako ʻa e tohí ni pea tuku ke hanga ʻe hono moʻoni taʻefakangatangatá mo e ngaahi sīpinga fakalaumālié ʻo tākiekina [ʻetau] moʻuí.”21

ʻI hono ʻilo ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita ko e kautaha ʻa e Fineʻofá naʻe fokotuʻu fakalangí, naʻá ne talaange ki he kau fafine ʻo e Fineʻofá: “ʻOku ʻa moutolu ke taki e māmaní kae tautautefito ki he kakai fefine ʻo e māmaní.… ʻOku mou ʻulu ka ʻoku ʻikai ke mou hiku.”22 ʻI he fakaʻau ke ofi ange ʻa e taimi ke hāʻele mai ai ʻa e ʻEikí, ʻoku ou ʻamanaki ʻe hoko hoku makapuná ko ha kau fafine mālohi mo faivelenga ʻoku nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e sīpinga ʻa e Fineʻofá ʻi heʻenau moʻuí. ʻI he hoko ʻa e Fineʻofá ko ha founga moʻui maʻanautolú, ʻoku ou fakatauange te nau faaitaha mo e niʻihi kehé ke fakahoko hono ngaahi taumuʻa fakalangí. ʻOku ʻi ai ʻeku fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo hono toe fakafoki mai ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, pea ʻoku ou houngaʻia ʻi he sīpinga ʻo e tuʻunga fakaākongá naʻe toe fakafoki mai ʻi he taimi naʻe ueʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke fokotuʻu ʻa e Fineʻofá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

  1. Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá (2011), 3.

  2. Vakai,Luke 10:38--42.

  3. Vakai,Sione 11:20--27.

  4. Vakai, Ngāue 18:24--26; Loma 16:3--5. .

  5. Vakai, Filipai 4:1--4.

  6. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 25.

  7. Joseph Smith, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 14.

  8. Joseph Smith, ʻi he History of the Church, 4:602.

  9. Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:5.

  10. Joseph Fielding Smith, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá,111.

  11. Joseph Smith, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 18.

  12. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 109:22; vakai foki, Sheri L. Dew, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 148-149.

  13. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:19; vakai foki, Ezra Taft Benson, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 149.

  14. Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 154.

  15. Boyd K. Packer, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 115.

  16. John A. Widtsoe, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 29.

  17. Vakai, Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 97.

  18. Vakai, Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 9.5.4.

  19. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 9.5.1.

  20. Thomas S. Monson, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 105.

  21. Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, ix.

  22. Joseph F. Smith, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá, 76.