2010–2019
Tuʻu Hake pea Ulo Atu
ʻEpeleli 2012


Tuʻu Hake pea Ulo Atu

Ko e taha ʻo e ngaahi founga maʻongoʻonga taha te tau lava ai ʻo tuʻu hake pea ulo atú, ko ʻetau lototoʻa ko ia ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

Ko ha faingamālie ke u vahevahe ai e efiafí ni mo kimoutolu. ‘Oku ou hanganaki loto vēkeveke atu ‘i he Sānuali ‘o e taʻu kotoa pē ki hono fakahā e taumuʻa foʻou ‘o e Mutualé. Neongo ia, ‘oku ou faʻa vakavakaiʻi taimi nounou maʻu pē pe kuó u taukei ʻi he ngaahi lēsoni ‘o e kaveinga he taʻu kuo maliu atú.

Tau kiʻi vakaiʻi muʻa e ngaahi taumuʻa kimuí ni maí: “Tuku ke ngaohi ke fakaʻofoʻofa maʻu ai pē ‘e he angamaʻá ‘a hoʻomou ngaahi fakakaukaú,”1 “Tuʻu maʻu mo taʻe-faʻa-ngaue, pea fonu maʻu pē ‘i he ngaahi ngāue leleí”2 “Ka ke ‘i he kakai tuí ko e fakaʻilonga,”3 “Ke mālohi koe peá ke lototoʻa,”4 pea mo e tefito ‘o e tui hono hongofulu mā tolú: “ʻOku mau tui ‘oku totonu ke faitotonu, angatonu, sinomaʻa, angalelei, angamāʻoniʻoni, pea failelei ki he kakai kotoa pē.”5

Kuo hanga ‘e hono ako mo tokangaekina e ngaahi potu folofolá ni he taʻu ‘e tahá ‘o ‘ai ke nau hoko ko ha konga ‘o hotau lotó, ‘etau moʻuí, pea mo ‘etau fakamoʻoní. ʻOku mau fakatauange te mou hoko atu he muimui heʻenau fakahinohinó ‘i heʻetau hanga atu ko ‘eni ki he taumuʻa ‘o e Mutualé he 2012, ‘oku ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

‘Oku pehē ‘e he ‘uluʻi fakamatala ‘o e vahe 115 ko e taʻu 1838 ia, ‘i Hihifo Mamaʻo ‘i Mīsuli, ne fakahā ai ‘e Siosefa Sāmita ‘a e “finangalo ‘o e ‘Otuá kau ki hono langa hake ‘o e feituʻu ko iá pea mo e fale ‘o e ‘Eikí.” Naʻe fakatuʻamelie mo loto lahi ‘a e palōfitá. ‘I he veesi 5, ‘oku tau maʻu ai e taumuʻa ‘o e taʻu ní, ‘oku folofola ange ‘a e ‘Eikí, “Ko e moʻoni ‘oku ou pehē kiate kimoutolu kotoa pē: Tuʻu hake pea ulo atu, koeʻuhí ke hoko ‘a hoʻomou māmá ko ha fuka ki he ngaahi puleʻangá.”

Ko e hā haʻo fakakaukau he taimi ‘okú ke fanongo ai ki he foʻi lea tuʻu haké? Kiate aú, ‘oku ou fakakaukau kiate kimoutolu—ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeiki ‘o e Siasí. ‘Oku ou sioloto atu ki hoʻomou tuʻu faivelenga mei homou mohengá he pongipongi kotoa ke ō ki he semineli pongipongí. ‘Oku ou sioloto atu ki hoʻomou tuʻu faivelenga hake mei hoʻomou tūʻulutuí he hili hoʻomou lotu fakaʻahó. ‘Oku ou fakakaukau ki hoʻomou tuʻu lototoʻa hake ke fai hoʻomou fakamoʻoní mo taukaveʻi homou ngaahi tuʻunga ‘ulungāngá. ‘Oku ongo kiate au hoʻomou loto ʻaki e ongoongoleleí mo hoʻomou ngaahi sīpinga leleí. Kuo ‘osi tali ‘e hamou tokolahi ‘a e fakaafe ko ‘eni ke mou tuʻu hake pea ulo atú, pea kuo fakalotolahiʻi ‘e hoʻomou māmá ha niʻihi kehe ke nau fai e meʻa tatau.

Ko e taha ‘o e ngaahi founga lelei taha te tau lava ai ‘o tuʻu hake pea ulo atú ko haʻatau talangofua moʻoni ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. ‘Oku tau ‘ilo e ngaahi fekau ko ‘ení ‘i he folofolá, mei he kau palōfita ‘o onopōní, pea ‘i he ngaahi peesi ‘o e Ki Hono Fakamālohia ‘o e Toʻu Tupú. ‘Oku totonu ke mou takitāuhi ha tatau. ‘I heʻeku tataú, kuó u siakaleʻi ai ‘a e ongo foʻi lea ko e maʻá e mo e‘aú, hangē ko hono akoʻi mai ‘e haku kaungāmeʻa lelei. ‘Oku fakamanatu mai ‘e he kiʻi meʻá ni ‘oku ‘ikai ko ha ngaahi fakahinohino fakalūkufua pē ‘a e ngaahi tuʻunga moʻui ko ‘ení—‘oku fakapatonu mai kinautolu kiate au. Fakatauange te mou siakaleʻi ai e ongo foʻi leá ni ‘i hoʻomou kiʻi tohí, lau ia ke ‘osi, pea ongoʻi hono fakamoʻoniʻi atu ‘e he Laumālié ko e ʻoatu maʻau e ngaahi tuʻunga moʻui ko iá.

‘E ‘i ai pē mahalo ha niʻihi ‘o kimoutolu ‘e fakatauveleʻi ke nau tukunoaʻi pe liʻaki e ngaahi tuʻunga ‘ulungaanga ‘i he Ki Hono Fakamālohia ‘o e Toʻu Tupú. Mahalo te nau sio ki he kiʻi tohí mo pehē, “Sio, Fineʻeiki, ‘oku ‘ikai lau e tohí ia ki he [fakafonu e palopalema lolotongá].” pe te nau kumi ‘uhinga, “ʻOku ‘ikai kovi fēfē meʻa ‘oku ou faí. ‘Oku ‘ikai ke u fuʻu kovi fēfē au hangē ko e [fokotuʻu heni ha hingoa ‘o ha kaungāmeʻa pe maheni].

Naʻe akoʻi mai ‘e Palesiteni Hāloti B. Lī, “Ko e fekau mahuʻinga taha ‘i he ngaahi fekau kotoa ‘a e ‘Otuá ‘a e fekau ko ia ʻoku faingataʻa taha ke ke tauhi ʻi he ‘aho ní.”6 Naʻe fakamatala ‘e he Tuʻi ko Penisimaní, “ʻOku ‘ikai te u lava ‘o fakahā kiate kimoutolu ‘a e ngaahi meʻa kotoa pē ‘oku mou lava ai ‘o faiangahalá; he ‘oku lahi ha ngaahi hala mo ha ngaahi founga kehekehe, ‘io, ‘oku pehē fau honau lahí ‘oku ‘ikai te u faʻa lau ia.”7 Kapau ‘okú ke fefaʻuhi mo e feinga ke tauhi e ngaahi tuʻunga ‘ulungaanga mo e ngaahi fekau ko ‘ení, ‘oku ou poupou atu ke ke kumi ha tokoni ‘i he ongoongoleleí. Lau hoʻo folofolá. Vakai ki he uepisaiti ‘a e Siasí ko e LDS.org, ‘o kumi ha tali ki hoʻo ngaahi fehuʻí. Talanoa mo hoʻo mātuʻá, ho kau taki faka-Siasí, pea mo kinautolu ‘oku faʻifaʻitakiʻanga lelei ‘i hono moʻui ‘aki e ongoongoleleí. Lotu. Lilingi atu ho lotó ki hoʻo Tamai Hēvani ‘oku ‘ofa ‘iate koé. Fakaʻaongaʻi fakaʻaho e meʻaʻofa ko e fakatomalá. Tokoni ki ha niʻihi kehe. Ka ko e meʻa tēpuú, fanongo pea talangofua ki he ueʻi ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní.

‘Oku fakalotolahiʻi kitautolu ‘e Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ‘aki e ngaahi lea ko ‘ení: “Siʻoku ngaahi kaumeʻa kei talavou, mou tuʻu ke mālohi. … ʻOku mou ʻilo ʻa e meʻa ʻoku totonú mo ia ʻoku halá pea he ʻikai ha fakapuli te ne lava ʻo liliu ia. … Kapau ʻe fakalotoʻi kimoutolu ʻe homou kaungāmeʻá ke fai ha meʻa ʻoku mou ʻilo ʻoku hala, tuʻu hake koe ʻo taukaveʻi ʻa e totonú, neongo kapau te ke tuʻu toko taha ai.”8

‘Oku ‘ikai fie maʻu ‘e he Tamai Hēvaní ke tau tafoki ki māmani ʻo muimui heʻene tōʻonga feliuliuakí. ‘Okú Ne fie maʻu ke tau tafoki kiate Ia pea muimui Heʻene fakahinohino taʻe-liliuá. ‘Okú Ne fie maʻu ke tau moʻui ‘aki e ongoongoleleí mo taki mai ha niʻihi ki ai ‘aki haʻatau fokotuʻu ke māʻolunga e tuʻunga ‘ulungāngá.

‘Oku ‘omi ‘e he folofolá ha ngaahi sīpinga lelei lahi ke fakamahino e foʻi fakakaukau ko ‘ení. ‘I he tohi Fakamāú ‘i he Fuakava Motuʻá, ‘oku tau ako ai kia Samisoni. Naʻe fāʻeleʻi ‘a Samisoni mo ha kahaʻu lelei. Naʻe talaʻofa ange ki heʻene faʻeé, “ʻE kamata ‘e ia ke fakamoʻui ‘a ‘Isileli mei he nima ‘o e kau Filisitiá.”9 Ka ‘i he tupu hake ‘a Samisoní, naʻá ne tokanga ki he ngaahi fakatauele ‘a māmaní ʻo laka ange ia heʻene tokanga ki he fakahinohino ‘a e ‘Otuá. Naʻá ne fai e ngaahi filí koeʻuhí he naʻa nau “lelei kiate [ia]”10 kae ‘ikai koeʻuhí naʻe totonu ia. ‘Oku toutou fakaʻaongaʻi ‘e he folofolá ‘a e kupuʻi lea “pea ‘alu hifo iá”11 ‘i heʻenau fakamatalaʻi e ngaahi fononga, angafai, pea mo e ngaahi fili ‘a Samisoní. Naʻe ‘ikai ke ne tuʻu hake pea ulo atu ke fakahoko e meʻa maʻongoʻonga te ne malavá, ka ne ikunaʻi ‘e māmani ‘a Samisoni, mole ai hono ivi ne foaki ange ‘e he ‘Otuá, pea mate fakamamahi mo kei talavou.

‘I he tafaʻaki ‘e tahá, ‘oku ‘omi ‘e he folofolá e sīpinga ‘o Tanielá. Naʻe fāʻeleʻi foki ‘a Taniela mo ha kahaʻu lelei. ‘Oku tau lau he vahe 6 ‘o e tohi ‘a Tanielá, “Naʻe fokotuʻu kimuʻa ‘a e Tanielá ni ‘i he kau pulé mo e houʻeikí koeʻuhí naʻe ‘ilo ‘a e ‘atamai leleí ‘iate ia.”12 Ko e taimi ne hoko mai ai e ngaahi faingataʻa fakaemāmaní kia Tanielá, naʻe ‘ikai ke tafoki ia ki māmani—ka naʻá ne tuʻu ‘o hanga hake ki he langí. Naʻe ‘ikai ke ne muimui he tuʻutuʻuni fakaemāmani ‘a e tuʻí ke ʻoua naʻa lotu ki ha toe taha kehe ka ko e tuʻí pē he ‘aho ‘e 30, he naʻe “hū” ‘a Taniela “ki hono falé; pea ko e ngaahi matapā sioʻata ‘i hono fale mohé naʻe ava ki Selusalema, … naʻá ne tōmapeʻe ‘o tūʻulutui ‘o liunga tolu ‘i he ‘aho, peá ne lotu mo fakafetaʻi ‘i he ‘ao ‘o hono ‘Otuá, ‘o hangē ko ‘ene faʻa fai ‘i muʻá.”13

Naʻe ‘ikai ilifia ‘a Taniela ia ke tuʻu hake pea ulo atu ‘i he muimui ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Neongo naʻe ‘i he ‘ana ‘o e fanga laioné ‘i ha pō taʻe fakafiemālie ‘e taha koeʻuhí ko ‘ene taukaveʻi ʻa e totonú, ka naʻe maluʻi mo tāpuakiʻi ia ʻi heʻene talangofuá. Ko e taimi naʻe tukuange ai ‘e he Tuʻi ko Talaiasí ʻa Taniela mei he ‘ana ‘o e fanga laioné he pongipongi hono hokó, naʻá ne tuʻutuʻuni kuo pau ke manavahē ‘a e taha kotoa ki he ‘Otua ‘o Tanielá mo muimui faivelenga he sīpinga ‘a Tanielá. ‘Oku fakahaaʻi mai ‘e Taniela hono ‘uhinga moʻoni ‘o e hoko ko ha fuka ki he ngaahi puleʻangá pea ‘oua naʻa tukulolo ‘etau ngaahi fuká ki he ngaahi fakatauele fakaemāmaní.

Kuó u monūʻia ke ongona ‘i ha ngaahi sīpinga ‘o ha toʻu tupu ‘i onopooni, ʻoku hangē pē ko kimoutolú, ‘oku ‘ikai ke nau ilifia ke tuʻu hake pea ulo atu pea ‘oku nau tuku ‘enau māmá ke hoko ko ha fuka he lotolotonga honau toʻú. Ko Sōaná ko e taha pē ia ʻo e mēmipa ʻe toko tolu ‘o e Siasí ‘i he ako māʻolunga naʻe ‘i aí pea ko ia pē ʻa e finemui ‘i hono uōtí. Naʻá ne tukupā ‘iate ia pea ki he ‘Eikí he ‘ikai ke ne teitei fakaʻaongaʻi ha lea taʻe-feʻunga. Ko e taimi naʻe vahe ai ke hoa mo ha talavou ‘i ha ngāue fakaako naʻe ‘ikai haʻane tukupā tatau mo iá, naʻe ‘ikai ke ne tuku hifo hono ngaahi tuʻunga ‘ulungaanga mahuʻingá. Naʻá ne kole ki he tamasiʻí ke ne fakaʻapaʻapaʻi mo poupouʻi muʻa ʻene ngaahi tuʻunga moʻuí. Ne ʻosi atu ha ngaahi taimi kuo fakatupu ʻe hono kaungāmeʻa foʻoú ha ʻulungaanga foʻou mo fakaʻaongaʻi ha lea ne maʻa ange tuʻunga ʻi ha ngaaahi fakamanatu lahi mo fefeka ʻe niʻihi. Naʻe fakatokangaʻi ʻe ha kakai tokolahi e faikehekehé, kau ai e tamai ʻa e talavoú ni pea naʻá ne fakamālō kia Soana heʻene hoko ko ha ivi takiekina lelei ʻi he moʻui ʻa hono fohá.14

ʻI haʻaku ʻaʻahi ki Filipaini kimuí ni mai ʻi he fatongia, ne u fetaulaki mo Kēleni, ʻo ne fakamatalaʻi mai meʻa naʻá ne aʻusia ʻi heʻene kei Loumailé, lolotonga ʻene ako ke maʻu hono mataʻi tohi BA ʻi hono puleʻi ʻo e hōtelé mo e falekaí. Naʻe fie maʻu ʻe ha faiako ke ako ʻa e taha ako kotoa pē ne ngaohi mo ʻahiʻahiʻi ha ngaahi inu kehekehe ʻe fakatau ʻi honau ngaahi falekaí. Ko ha niʻihi ʻo e ngaahi inu ko ʻení naʻe ʻi ai ʻa e ʻolokaholó, pea naʻe ʻilo ʻe Kēleni ʻoku fepaki ʻeni mo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ke ne ʻahiʻahiʻi kinautolu. Naʻe maʻu ʻe Kēleni ha loto lahi ke tuʻu pea ulo atu, neongo ʻene fehangahangai mo ha ngaahi nunuʻa fakatuʻutāmakí, pea ʻikai ke ne ʻahiʻahiʻi ʻa e ngaahi inú.

Naʻe pehē ʻe Kēleni: “Ne haʻu ʻeku faiakó ʻo ʻeke mai pe ko e hā ʻoku ʻikai ke u inu aí. Naʻá ne pehē mai, ‘ʻE Kēleni, ʻe anga fēfē haʻo ʻiloʻi hono ifó mo ke lava he kalasi mahuʻingá ni kapau he ʻikai ke ke ʻahiʻahiʻi e inú?’ Naʻá ku talaange ko ha mēmipa au ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, pea ʻi heʻemau hoko ko e mēmipá, ʻoku ʻikai ke mau inu ha meʻa ʻoku fakatuʻutāmaki kiate kimautolu. Ko e hā pē ha meʻa ʻokú ne fie fakahoko, ʻo aʻu pē ki ha ʻikai omi ha maaka lava kiate au, ʻe mahino pē ia kiate au, ka he ʻikai ke u taʻe moʻui ʻaki hoku ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga fakatāutahá.”

Hili ha ngaahi uike, ne ʻikai toe fai ha lau ki he ʻaho ko iá. ʻI he ʻosi ʻa e faʻahitaʻu fakaakó, ne ʻilo pē ʻe Kēleni ʻe hā ʻi hono māká ʻene fakafisi ke ʻahiʻahiʻi e inú. Naʻe ʻāmio ke sio ki hono māká, ka ʻi he taimi naʻe sio ai ki aí, naʻá ne fakatokangaʻi naʻá ne maʻu e maaka maʻolunga taha ʻi he kalasí.

Naʻá ne pehē: “Naʻá ku ako ʻi he meʻá ni ko e moʻoni ʻe hanga ʻe he ʻOtuá … ʻo tāpuakiʻi kitautolu he taimi ʻoku tau muimui ai ʻiate Iá. Naʻá ku toe ʻilo foki ʻe tatau ai pē kapau naʻe kovi hoku māká, ka he ʻikai ke u fakameʻapangoʻia he fili naʻá ku faí. ʻOku ou ʻilo he ʻikai ke u teitei tō ʻi he fofonga ʻo e ʻEikí he taimi ʻoku ou fili ai ke fakahoko ʻa e meʻa ʻoku ou ʻilo ʻoku totonú.”15

Siʻi kau finemui ʻofeina, kuo takitaha fāʻeleʻi mai kimoutolu mo ha ʻamanaki lelei. Ko e ngaahi ʻofefine ʻofeina kimoutolu ʻo e Tamai Hēvaní. ʻOkú ne ʻafioʻi mo ʻofaʻi kimoutolu. ʻOkú Ne fakaafeʻi kimoutolu ke mou “tuʻu hake pea ulo atu,” mo talaʻofa ko e taimi te mou fai ai ʻení, te Ne pouaki mo tāpuakiʻi kimoutolu. ʻOku ou fakatauange te mou takitaha maʻu ha lototoʻa ke tali ʻEne fakaafé pea maʻu ʻEne ngaahi talaʻofá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.