Tui, Talangofua, mo Kātaki

Siʻoku tuofāfine kei talavou, ‘oku fakatupu loto fakatōkilalo e fatongia ke lea atu kiate kimoutolú. ‘Oku ou lotua ha tokoni fakalangi, ke u taau mo ha faingamālie peheni.

ʻI he taʻu ‘e 20 kuo hilí nai ne teʻeki ke kamata ai hoʻomou fononga ‘i he matelié ni. Ne mou kei ‘i homou ‘api fakalangí. Ne mou nofo ai ‘i he niʻihi ne nau ‘ofaʻi kimoutolú pea mo nau tokanga ki homou tuʻunga lelei taʻengatá. Fāifai pea fie maʻu e moʻui ‘i māmaní ki hoʻomou fakalakalaká. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua naʻe fai ha lea fakamāvae mo fakahaaʻi atu ha falala. Kuo mou maʻu ‘eni ha sino pea hoko ‘o matelie, ‘o tukuange mai mei he ‘ao ‘o hoʻomou Tamai Hēvaní.

Neongo ia, ne tatali atu ‘i māmani homou talitali fiefiá. Naʻe mahuʻinga ‘aupito mo makehe ‘a e ngaahi ‘uluaki taʻú. Naʻe ‘ikai maʻu ‘e Sētane ha mālohi ke fakataueleʻi kimoutolu, he naʻe teʻeki ai ala fakamāua kimoutolu. Ne mou kei maʻa ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá.

‘Ikai hano taimi kuo mou aʻu mai ki he vahaʻa taimi ‘oku ui ‘e ha niʻihi “ko e taʻu hongofulu tupu fakaʻuliá.” ‘Oku ou saiʻia ange ‘i he “taʻu hongofulu tupu fakaʻofoʻofá.” Ko ha taimi ‘o e faingamālie, ko ha faʻahitaʻu ‘o e tupulaki, ko ha faʻahitaʻu ‘o e fakalakalaka—‘oku fakaʻilongaʻi ‘aki hono maʻu e ‘iló mo e fekumi ki he moʻoní.

Kuo teʻeki pehē ‘e ha taha ‘oku faingofua ‘a e taʻu hongofulu tupú. ‘Oku meimei ko ha ngaahi taʻu ia ‘o e ongoʻi taʻepau, ‘o e ongoʻi hangē ‘oku ‘ikai ke ke feʻungá, pe ke ‘ilo ho tuʻunga ‘i ho toʻú, pe feinga ke tali koé. Ko e taimi ‘eni ‘oku fakaʻau ke ke tauʻatāina ange ai—pea mahalo ‘okú ke fie maʻu ha tauʻatāina lahi ange mei he meʻa ‘oku fakaʻatā atu ‘e hoʻo mātuʻá he taimi ní. Ko e ngaahi taʻu foki ‘eni ‘oku fakataueleʻi ai koe ‘e Sētane mo fai hono lelei tahá ke tohoakiʻi koe mei he hala te ne taki atu koe ki he ‘api fakalangi ko ē naʻá ke haʻu mei aí, ke ke foki ki ho ngaahi ‘ofaʻangá pea ki hoʻo Tamai Hēvaní.

‘Oku ‘ikai mateuteu ‘a e māmani ‘okú ne takatakaiʻi koé ke ne fai e tokoni ‘okú ke fie maʻu ke ke ikunaʻi ai ‘a e fononga mohu faingataʻá ni. ‘Oku hangē ai ‘oku ‘i ai ha tokolahi ‘i he sōsaietí he ‘ahó ni kuo nau tafia atu mei he uafu ‘o e malú pea nau ‘auhia mei he taulanga ‘o e nongá.

ʻOku hanga ʻe he fakahōhōlotó, angaʻulí, ponokalafí, faitoʻo kona tapú, mālohi fakatoʻú—kotoa ‘eni pea toe lahi ange—‘o ‘ai ha tokolahi ke felīlīaki holo kinautolu ‘i he tahi ‘o e angahalá pea mo haveki kinautolu ‘i he mataʻuluʻulu māmāsila ‘o e mole e ngaahi faingamālié, mole ngaahi tāpuakí, mo e ‘amanaki taʻehokó.

‘Oku ‘i ai ‘apē ha hala ke hao ai? ‘Oku ‘i ai ha haoʻanga mei he ‘auha ‘oku tuʻunuku maí? Ko e talí ‘oku leʻo lahi ko e ‘io! ‘Oku ou tapou atu ke mou hanga ki he maama kamo ‘a e ‘Eikí. Ne u ‘osi leaʻaki ki muʻa; te u toe lea ‘aki ia: ‘oku ‘ikai ha kakapu ia ‘e fuʻu matolu, hala ha pō ‘e fuʻu fakapoʻuli, hala ha matangi ‘e fuʻu mālohi, hala ha kaivai ‘e mole ‘aupito he ‘e lava pē ‘e he maama kamo ‘a e ‘Eikí ke fakahaofi kimoutolu. ‘Oku kamo ‘i he ngaahi matangi mālohi ‘o e moʻuí. ‘Oku ui mai, “Ko e hala ‘eni ke hao aí. Ko e hala ‘eni ki ‘apí.” ‘Okú ne tukuatu ha fakaʻilonga ‘o ha maama ‘e lava ke ‘iloʻingofua pea he ‘ikai teitei mate. Kapau ‘e muia, ‘e tataki fakafoki ai kimoutolu ‘e he ngaahi fakaʻilonga ko iá ki homou ‘api fakalangí.

‘Oku ou fie lea atu he pooni fekauʻaki mo ha ngaahi fakaʻilonga mahuʻinga ‘e tolu mei he maama kamo ‘a e ‘Eikí te nau tokoni ke mou foki ai ki he Tamai ‘oku tatali mai ki hoʻomou foki fiefia angé. Ko e ngaahi fakaʻilonga ko iá ko e tui, talangofua, mo e kātaki.

‘Uluakí, te u lave ki ha fakaʻilonga ‘oku faingofua mo mahuʻinga: tuí. Tui ko ha ‘ofefine koe ‘o e Tamai Hēvaní, ‘okú Ne ‘ofa ‘iate koe, pea ‘okú ke ‘i hení ko ha taumuʻa nāunauʻia—ke maʻu ho fakamoʻui taʻengatá. Tui ‘oku mātuʻaki mahuʻinga e tuʻu maʻu mo faivelenga ‘i he ngaahi moʻoni ‘o e ongoongoleleí. ‘Oku ou fakamoʻoni ‘oku pehē!

Siʻi ngaahi kaungāmeʻa kei talavou, tui ki he lea ‘okú ke fai he uike kotoa pē ‘i hoʻo lau e kaveinga ‘o e Kau Finemuí. Fakakaukau ki he ‘uhinga ‘o e ngaahi lea ko iá. ‘Oku moʻoni ia. Feinga maʻu pē ke ke moʻui ‘aki e ngaahi tuʻunga ‘ulungaanga mahuʻinga kuo fokotuʻu atú. Tui, ‘o hangē ko e lau hoʻomou kaveingá, kapau te mou tali mo fakahoko e ngaahi tuʻunga ‘ulungaanga ko iá, te mou mateuteu ai ke faitokonia homou ‘apí mo homou fāmilí, ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava taʻengatá, ke maʻu e ngaahi ouau ‘o e temipalé, pea maʻu ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e hākeakiʻí. Ko ha ngaahi moʻoni fakaʻofoʻofa ‘eni ‘o e ongoongoleleí, pea ‘i hoʻomou muimui ki aí, te mou fiefia ange ai ‘i hoʻomou moʻuí kotoa pea ‘i he moʻui ka hokó, ‘o laka ange ia kapau ne mou fakasītuʻaʻi kinautolu.

ʻOku ʻi ai hamou tokolahi naʻe akoʻi atu ‘e ngaahi moʻoni ko ʻeni ‘o e ongoongoleleí mei hoʻomou kei valevalé. Ne akoʻi kimoutolu ‘e ha ngaahi mātuʻa ‘ofa mo ha kau faiako tokanga. Ne tokoni e ngaahi moʻoni ne nau ‘oatú ke ke maʻu ai ha fakamoʻoni; ne mou tui ki he meʻa naʻe akoʻi atú. Neongo ‘e kei lava pē ke tanumaki mo tupulaki fakalaumālie ‘a e fakamoʻoni ko iá ‘i hoʻo ako, lotua ha fakahinohino, pea mo hoʻo ‘alu ki he ngaahi houalotu ‘a e Siasí he uiké, ka ko e meʻa pē ia ‘aʻau hono tauhi e fakamoʻoni ko iá ke kei moʻuí. ‘E feinga ‘a Sētane ‘aki hono iví kotoa ke fakaʻauha. Ka ‘e fie maʻu ke ke tanumaki ‘a hoʻo moʻuí kotoa. Pea hangē ko ha ulo kakaha ‘a ha afí—ka ‘ikai tafunaki maʻu pē hoʻomou fakamoʻoní—‘e mōlia ‘o ulo poipoila ia pea aʻu ‘o mate fakaʻaufuli. Kuo pau ke ‘oua naʻá ke tuku ke hoko ‘eni.

Makehe mei hoʻo ‘alu ki he ngaahi houalotu ‘o e Sāpaté mo hoʻo ngaahi ‘ekitivitī he fakaʻosinga ‘o e uiké, ka maʻu hao faingamālie ke kau he seminelí, tatau ai pē pe ko e pongipongí pe ‘i he ngaahi kalasi he akó, ngāue ‘oanga ‘aki e faingamālie ko iá. ʻOku kau hamou tokolahi he seminelí he taimí ni. Pea tatau mo ha toe meʻa ‘i he moʻuí, ko e lahi taha ‘o e meʻa te ke maʻu mei he seminelí ‘e makatuʻunga ia ‘i ho lotó mo hoʻo tali lelei ke akoʻi koé. ‘Ofa pē ʻoku mou maʻu ha loto fakatōkilalo mo ha holi ke ako. ‘Oku ou fakafetaʻi lahi ‘i he faingamālie naʻá ku maʻu ‘i hoku taʻu hongofulu tupú ke kau ‘i he semineli pongipongí, he naʻá ne fai ha tokoni mahuʻinga ‘i hono fakatupulaki ‘eku fakamoʻoní. ‘E lava ‘e he seminelí ʻo liliu ʻa e moʻuí.

‘I he ngaahi taʻu kuo hilí ne u kau ai he poate ‘o e kau talēkitá mo ha talavou lelei naʻe lavameʻa ʻaupito ‘i he moʻuí. Naʻá ku tanganeʻia ‘i heʻene angatonú pea mo ‘ene māteakiʻi e Siasí. Ne u toki ‘ilo kimui naʻá ne maʻu ha fakamoʻoni mo kau ki he Siasí koeʻuhí ko e seminelí. ‘I he taimi naʻe mali aí, naʻe tupuʻi Siasi pē hono uaifí ‘oʻona. Naʻe ‘ikai ke kau ia ki ha siasi. Hili ha ngaahi taʻu lahi pea neongo ‘ene feingá, naʻe ‘ikai pē tokanga ia ke ‘alu ki he lotú mo hono uaifí mo e fānaú. Faifai peá ne kamata ‘ave ha toko ua ‘o hono ngaahi ‘ofefiné ki he semineli pongipongí. Naʻe tali pē ‘i he kaá lolotonga e fai ‘enau kalasí, peá ne toki ‘ave leva kinaua ki he akó. ‘I ha ‘aho ‘e taha ne ‘uha ai, naʻe pehē ange ‘e ha taha ‘o hono ongo ‘ofefiné, “Hū mai,Teti. Te ke lava pē ‘o nofo ‘i he holó.” Naʻá ne tali e fakaafé ni. Ne ava pē matapā ki he loki akó, pea kamata leva ke ne fakafanongo. Naʻe ongo ki hono lotó. Pea ‘i he toenga ‘o e taʻu fakaakó, naʻá ne maʻu semineli fakataha pē mo hono ongo ‘ofefiné, pea fakaiku ai ‘o kau ki he Siasí pea mālohi ai pē he Siasí he toenga ʻene moʻuí. Tuku ke hanga ‘e he seminelí ‘o langaki mo fakamālohia hoʻo fakamoʻoní.

‘E ‘i ai pē taimi te ke fehangahangai ai mo ha ngaahi faingataʻa te nau ala uesia hoʻo fakamoʻoní, pe te ke fakaliʻeliʻaki ia koeʻuhí ko haʻo tulifua ki hao ngaahi manako kehe. ‘Oku ou kōlenga atu ke mou tauhi ia ke mālohi. Ko ho fatongiá, ‘o‘ou tokotaha pē, ke pukepuke ke mālohi pē hono uló. ‘Oku fie maʻu ki ai ha ngāue lahi, ka ko ha ngāue he ‘ikai te ke teitei fakaʻiseʻisa ai. ʻOku ou manatu ai ki he fakalea ‘o ha foʻi hiva naʻe fatu ‘e Sulieti Asevito Hengi. Naʻá ne fatu ‘o fekauʻaki mo ‘ene fakamoʻoní ‘o pehē:

ʻOku ou fakatauange ke mou tui, mo pukepuke e huelo ko ia hoʻomou fakamoʻoní ke ulo ngingila, neongo pe ko e hā ‘e hokó.

Hokó, kau finemui, ‘ofa ke mou talangofua. Talangofua ki hoʻomou mātuʻá. Talangofua ki he ngaahi fono ‘a e ‘Otuá. Ne foaki mai ia ‘e he Tamai Hēvani ‘ofa. Kapau te tau talangofua ki ai, ‘e lavameʻa ange ‘etau moʻuí, pea siʻi ange ‘ene palopalemaʻiá. ‘E makātekina ange hotau ngaahi faingataʻá mo ‘etau ngaahi palopalemá. Te tau maʻu e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa mai ‘e he ‘Eikí. He naʻá Ne folofola, “ʻOku fie maʻu ‘e he ‘Eikí ‘a e loto mo e ‘atamai fie faí; pea ‘e kai ‘a e ngaahi meʻa lelei ‘o e fonua ko Saioné ‘e he kau loto fie faí mo e kau talangofuá ‘i he ngaahi ‘aho fakaʻosí.”²

‘Oku taha pē hoʻo moʻuí. Maluʻi ia ke hao mei he palopalemá ‘o fakatatau mo ia te ke lavá. ʻE ʻi ai ha taimi ‘e ‘ahiʻahiʻi ai koe ‘e ha niʻihi naʻá ke pehē ko hao kaungāmeʻa.

Naʻá ku talanoa he ngaahi taʻu kuo maliu atú mo ha ‘etivaisa Maea Meiti ‘o ne fakamatala mai ha meʻa naʻe hoko kiate ia mo ha finemui heʻene kalasí. Naʻe toutou ‘ahiʻahiʻi ‘a e finemuí ni ke ne mavahe mei he hala ‘o e moʻoní ‘o muimui ki he angahalá. Tuʻunga ‘i he fakaʻaiʻai taʻe-tuku hono ngaahi kaumeʻa he akó, ne fāifai peá ne tali ke muimui he hala lōloa ko iá. Ne maau e palaní: te ne tala ki heʻene mātuʻá ‘e ‘alu ki ha pō ‘ekitivitī ‘a e Kau Finemuí. Ka naʻe palani ia, ke ne ‘i ai taimi siʻi pē kae ‘oua kuo aʻu ange hono ngaahi kaungāmeʻá mo honau ngaahi kaumeʻa tangatá ‘o nau ō. Te nau ō leva ki ha fakafiefia ‘e inu ai e kava mālohí pea ‘e maumauʻi moʻoni ‘e hono ngaahi tōʻongá e meʻa ne ‘osi ‘ilo ‘e he finemuí ni naʻe totonú.

Naʻe lotua ‘e he faiakó ke ne maʻu ha fakahinohino ki hono tokoniʻi ‘o e fānau fefiné ni kotoa kae tautautefito ki he finemui ko ‘ení, ne ngali taʻepau moʻoni ‘ene lotoʻaki e ongoongoleleí. Ne maʻu ‘e he faiakó he pō ko iá ha fakahā ke liʻaki kotoa e meʻa naʻá ne ‘uluaki palaní kae lea ki he fānau fefiné ni fekauʻaki mo e moʻui angamaʻá. ʻI he taimi naʻe kamata ke ne fakamatalaʻi ai ‘ene fakakaukaú, ne toutou sio e finemui ko ‘ení ki heʻene uasí ke fakapapauʻi he ‘ikai tōmui ki hono ngaahi kaungāmeʻá. Neongo ia, ‘i he hoko atu ‘a e fealēleaʻakí, ne ongo ki hono lotó, maama mo hono konisēnisí, pea liliu ʻene fakakaukaú. ʻI he hokosia e taimí, naʻe ‘ikai pē tokanga ia ki he toutou fakapiipi mai ‘a e meʻalelé ‘i hono uí. Naʻe nofo pē ia he efiafí kakato mo ‘ene faiakó mo e toenga ‘o e fānau fefine he kalasí. Kuo taʻofi e fakatauele ke mavahe mei he founga kuo tali ‘e he ‘Otuá. Kuo taʻofi ‘a Sētane. Naʻe nofo e finemuí hili e ō kotoa ‘a e toengá ke fakamālō ki heʻene faiakó ‘i he lēsoní mo fakahā ange hono tokoniʻi ia ke tuku e meʻa naʻe mei iku fakamamahí. Kuo tali e lotu ‘a ha faiako.

Naʻá ku toki ‘ilo kimui ne tupu ‘i heʻene fili ke ‘oua ‘e ‘alu mo hono ngaahi kaungāmeʻá he pō ko iá—‘a e fānau fefine mo e fānau tangata manakoa taha ‘i he akó—ne nau siʻaki ia pea laumāhina mo e ‘ikai hano kaungāmeʻa ‘i he akó. Naʻe ‘ikai ke nau lava ‘o tali ‘ene taʻe fie fai e ngaahi meʻa ne nau fakahokó. Ko ha taimi mātuʻaki faingataʻa mo taʻelata kiate ia ka naʻá ne tuʻumaʻu pea fāifai ‘o ne maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa naʻa nau tui tatau mo ia. Hili ha ngaahi taʻu, kuó ne mali temipale pea ‘i ai haʻane fānau fakaʻofoʻofa ‘e toko fā. Naʻe mei kehe fau ‘ene moʻuí. ʻOku hanga ʻe heʻetau ngaahi filí ʻo puleʻi ‘a hotau ikuʻangá.

ʻE kau finemui pelepelengesi, ʻai ʻa e fili kotoa pē te ke faí ke lava ʻi he kiʻi sivi ko ʻení: “Ko e hā ʻe hoko ai kiate aú? Ko e hā te u maʻu mei aí? Pea ʻoua naʻa hanga ʻe hoʻo lao ki ho ʻulungāngá ʻo fakamamataʻi ʻa e “Ko e hā ʻa e fakakaukau mai ʻa e niʻihi kehé? ka ko e “Ko e hā ʻeku fakakaukau hifo kiate aú?” Tuku ke takiekina koe ki he leleí ʻe he kihiʻi leʻo siʻí. Manatuʻi naʻe ʻi ai ʻa e tokotaha maʻu mafai naʻe hilifaki hono nimá ki ho ʻulú ʻi he taimi naʻe fakamaʻu ai koé peá ne pehē atu, “Maʻu ʻe koe ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.” Fakaava homou lotó pea mo homou laumālié ki he ongo ko ia ʻo e leʻo makehe ko ʻení ʻokú ne fakamoʻoniʻi atu ʻa e [moʻoní]. Hangē ko e talaʻofa ʻa e palōfita ko ʻĪsaiá, “ʻE fanongo ho telingá ki ha lea … ʻo pehē, Ko ʻeni ʻa e halá ke ke ʻalu ʻi ai.”³

Kuo anga hotau kuongá ni ki he faʻifaʻitelihá. Kuo hanga ʻe he ngaahi makasiní mo e faiva ʻiloa he televisoné mo e kau helo ʻo e malaʻe sipotí—ʻa ia ʻoku fakaʻamua ʻe ha niʻihi tokolahi ʻo e toʻu tupú ke tatau mo iá—ʻo fakasītuʻaʻi ʻa e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá mo fakatonuhiaʻi foki ʻa e faiangahalá, ʻo ʻai ke pehē ʻoku ʻikai hano kovi pe nunuʻa. ʻOua te mou teitei tui ki ai! ʻOku ʻi ai e taimi ʻe fakamaauʻi ai kimoutolu—ʻo tānaki tuʻunga hoʻomou ngaahi ngāué. Kuo pau ke ngata ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku tau pehē ʻoku leleí—ʻi he moʻú ni pe moʻui ka hoko maí. ʻE hoko mai e ʻaho ʻo e Fakamāú ki he tokotaha kotoa pē. Kuó ke mateuteu? ʻOkú ke fiemālie ʻi he tuʻunga ʻoku ʻi ai hoʻo ngaahi ngāué?

Kapau kuo humu ha taha ‘i heʻene fonongá, ‘oku ou palōmesi atu ‘oku ‘i ai ha founga ke ke foki ai. ‘Oku ui ia ko e fakatomalá. Naʻe pekia hotau Fakamoʻuí ke ta maʻu ‘a e meʻaʻofa mahuʻinga ko iá. Neongo ‘oku faingataʻa ‘a e halá, ka ‘oku moʻoni ‘a e talaʻofá. Ne folofola ‘a e ‘Eikí: “He neongo ‘a e tatau hoʻomou angahalá mo e kula ‘ahoʻahó, ‘e hoko ia ke hinehina ‘o hangē ko e ‘uha hinaekiaki.”⁴ “Pea ‘e ‘ikai te u toe manatu [ki ai].”⁵

Siʻoku tuofāfine ‘ofeina, ‘oku mou maʻu e meʻaʻofa mahuʻinga ko e tauʻatāina ke filí. ‘Oku ou kōlenga atu ke mou fili ke talangofua.

Fakaʻosí, ‘ofa ke mou kātaki. ‘Oku ‘uhinga ki he hā ke kātakí? ‘Oku ou saiʻia he fakaʻuhinga ko ‘ení: ke matuʻuaki ʻi he lototoʻa. Te ke fie maʻu ‘a e lototoʻá ka ke tui; ‘e fie maʻu ia he taimi ‘e niʻihi ‘i hoʻo talangofuá. Ka kuo pau ke fie maʻu ia ‘i hoʻo kātaki kae ‘oua kuo hoko e ‘aho ke ke mavahe ai mei he moʻui fakamatelié ni.

Kuó u talanoa ‘i he ngaahi taʻu kuo maliu atú mo ha niʻihi tokolahi ne nau fakahā mai, “ʻOku lahi fau ‘eku ngaahi palopalemá, faingataʻaʻia moʻoni. ‘Oku lōmekina au ‘e he ngaahi palopalema ‘o e moʻuí. Ko e hā te u faí?” Ne u fakahoko ange, pea te u fakahoko atu kiate kimoutolu, ‘a e fokotuʻu mahino ko ‘ení: fekumi ki ha fakahinohino fakalangi he ‘aho ki he ‘aho. ʻOku faingataʻa e sio fakalūkufuá ki he moʻuí; ka ʻoku faingofua hono fuesia fakakongokongá. Te tau takitaha lava ‘o faitotonu ‘i he ‘aho pē taha—pea tānaki mai e ‘aho hokó mo e ‘aho hokó—kae ‘oua kuo tau moʻui ‘o tataki kitautolu ‘e he Laumālié he toenga ʻetau moʻuí, ko ha moʻui ʻoku ‘ofi ki he ‘Eikí, ko ha moʻui fonu ngāue lelei mo angatonu. Naʻe talaʻofa e Fakamoʻuí, “Sio kiate au, pea kātaki ki he ngataʻangá, pea te mou moʻui; he ko ia ia te ne kātaki ki he ngataʻangá te u foaki kiate ia ‘a e moʻui taʻengatá.”⁶

Ko e taumuʻa ‘eni ne mou omi ai ki he moʻui fakamatelié, ‘e hoku ngaahi kaumeʻa kei talavou. ‘Oku ‘ikai ha meʻa ia ‘e toe mahuʻinga ange ‘i he taumuʻa ‘okú ke feinga ke aʻusiá—‘a e moʻui taʻengata ‘i he puleʻanga ‘o hoʻo Tamaí.

Ko ha ngaahi ‘ofefine mātuʻaki pelepelengesi mo mahuʻinga kimoutolu ‘o ‘etau Tamai Hēvaní ne fekauʻi mai ki māmani he kuonga mo e taimi ko ‘ení koeʻuhí ko ha taumuʻa. Naʻe fakatatali kimoutolu ki he houa tonu ko ‘ení. ‘Oku ‘i ai ha ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa mo nāunauʻia kuo tokonaki maʻau kapau te ke tui, talangofua, pea mo kātaki. ‘Oku ou lotua ke hoko ‘eni ko ho tāpuaki, pea ‘oku ou fai ‘eni ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.