Fekumi ki he ‘Iló: ‘Oku ‘i ai Ha Ngāue ke ke Fai

Siʻi kau finemui ‘ofeina, ‘oku mau ‘ofa fakatāutaha atu kiate kimoutolu. ‘Oku mau fakatokangaʻi hoʻomou tuʻu lototoʻa ‘o ulo atu ‘aki e māmá ‘i ha māmani ‘oku fetākinima ai e ngaahi palopalema lalahí mo e faingamālie maʻongoʻongá. Mahalo te mou fifili ai, ko e hā ‘oku ‘i hoku kahaʻú? ‘Oku ou fakapapauʻi atu ‘i hoʻomou hoko ko e ‘ofefine angamaʻa ‘o e ‘Otuá, ‘oku lelei homou kahaʻú! ‘Okú ke moʻui ‘i ha taimi kuo ‘osi fakafoki mai ai e ngaahi moʻoni ‘o e ongoongoleleí, pea ‘e lava ke maʻu e ngaahi moʻoni ko ‘ení ‘i hoʻomou folofolá. Kuo mou ‘osi maʻu e meʻafoaki ‘o e Laumālie Māʻoniʻoní ‘i he taimi homou papitaisó, pea ‘e akoʻi atu ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní e moʻoní mo teuteuʻi kimoutolu ki he ngaahi faingataʻa ‘o e moʻuí.

Ne foaki atu ‘e he ‘Otuá hoʻomou tauʻatāina ke filí mo ha faingamālie ke mou ako ai he lolotonga hoʻomou ‘i māmaní, pea ‘oku ‘i ai ‘Ene ngāue ke mou fai. Ke lavaʻi e ngāué ni, ‘oku ‘i ai homou fatongia fakafoʻituitui ke fekumi ki he ‘iló. ‘E lava ke maʻu hoʻomou kī ki homou kahaʻú, ‘a hoʻomou “ʻamanakiʻangá,”¹ ‘i he kiʻi tohi foʻou ‘o e Ki Hono Fakamālohia ‘o e Toʻu Tupú ‘i he konga ki he akó pea ‘i he ‘ulunganga mahuʻinga ‘o e Kau Finemuí ko e ‘iló.

“ʻOku hanga ʻe he akó … ʻo fakaava atu ‘a e ngaahi matapā ‘o e faingamālié.”² Pea ‘i hoʻo muimui he naʻinaʻi ‘a e ‘Eikí ke “fekumi ki he ‘iló, ‘io, ‘i he akó pea ‘i he tuí foki,”³ he ‘ikai ngata pē ‘i haʻo maʻu ‘a e ‘iló mei hoʻo akó ka te ke maʻu mo ha maama lahi ange ‘i hoʻo ako ‘i he tuí.

Fekumi ki he ‘iló ‘aki haʻo ako faivelenga. ‘E hāhāmolofia ke ke toe maʻu ha taimi lahi ke ke ako ai ʻo hangē ko e taimi ní. Naʻe tapou lelei mai ‘a Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki he toʻu tupu ‘o e Siasí: “Ko e sīpinga ako kuó ke fokotuʻu ki he lolotonga hoʻo kei akó ‘e kaunga lahi ia ki hoʻo fie maʻu e ‘iló ‘i hoʻo moʻuí.”⁴ “Kuo pau ke ke maʻu e tuʻunga fakaako kotoa te ke lava ke maʻú. … Feilaulauʻi ha meʻa pē ‘oku fie maʻu ke feilaulauʻi ke fakafeʻungaʻi ai koe ke ke fakahoko e ngāue ‘i he māmani [ko ʻení]. … Akoʻi ho ‘atamaí mo ho nimá ke na hoko ko ha ivi takiekina ki he leleí ‘i hoʻo laka atu ‘i hoʻo moʻuí.”⁵

Naʻe pehē ‘e Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ‘i haʻane lea fakapatonu ki he houʻeiki fafiné: “ʻI he taimi lahi ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ki he kahaʻú; ko ia ʻoku ʻaonga ai ke tau teuteu ki he ngaahi meʻa taʻemahinó. … ʻOku ou naʻinaʻi ai kiate kimoutolu ke mou ako pea mou ako ha ngaahi poto ʻoku fie maʻu ʻi he ngaahi ngāueʻangá, koeʻuhí ka hokosia e taimí, ʻoku mou mateuteu pē ke tauhi homou fāmilí.”⁶

ʻE kau finemui, mou muimui muʻa he faleʻi ‘a e ongo palōfita poto mo fakalaumālié ni. Hoko ko ha fānau ako lelei. Tuʻu hake pea ulo atu ‘i homou ‘apiakó ‘aki e ngāue mālohí, faitotonú, pea mo e angatonú. Kapau ‘okú ke faingataʻaʻia pe loto foʻi ‘i hoʻo akó, kole tokoni ki hoʻo mātuʻá, kau faiakó, pea mo e kau mēmipa fietokoni ‘o e Siasí. ‘Oua naʻá ke teitei foʻi!

Hiki ha lisi ‘o e ngaahi meʻa ‘okú ke fie ‘iló; pea “vahevahe mo ho fāmilí, ngaahi kaungāmeʻá, pea mo e kau takí hoʻo ngaahi taumuʻa akó, ka nau lava ‘o poupouʻi koe.”⁷ Ko e sīpinga ‘eni ‘o e Fakalakalaka Fakatāutahá.

‘Oku mou siotonu ‘i he lahi hono feʻaveʻaki ʻo e fakamatalá ʻi he tekinolosiá. ‘Oku fasitanunu atu ‘a e ongó, vitioó, pea mo e fetuʻutaki fakakomipiutá. Fili fakapotopoto pea ‘oua naʻa tuku e taʻau ko ‘eni ‘o e ‘iló ke ne tohoakiʻi pe fakatuaiʻi hoʻo fakalakalaká. Tuʻu hake, kau finemui! Ko koe ‘okú ke fili hoʻo taumuʻá. Ko koe te ke fili pe ko e hā ‘e hū ki ho ‘atamaí mo ho lotó.

ʻE hoko ha niʻihi hoʻo ngaahi ako mahuʻinga tahá ʻi ha feituʻu kehe mavahe mei he loki akó. ‘Ātakaiʻi koe ʻaki ha kau fefine faʻifaʻitakiʻanga lelei te nau lava ‘o akoʻi koe ‘i he poto ‘o e tauhi-‘apí, ‘ātí, hivá, hisitōlia fakafāmilí, sipotí, fatu-tohí, pe leá. ‘Ai ke ke ‘ilo kinautolu pea kole ke nau fakahinohinoʻi koe. Ko haʻo ako pē ha meʻa foʻou, akoʻi ia ‘i he Mutualé pe ko haʻo hoko ko ha faifakahinohino ki ha kau finemui kehe ke hoko ia ko ha taha ‘o e ngaahi fie maʻu ‘o hoʻo Hone Fakalangilangí.

Makehe mei heʻeku faʻē leleí, naʻe ‘i ai mo haʻaku kau faifakahinohino ‘i heʻeku moʻuí. Naʻá ku fuofua ‘ilo ki he founga fakahinohinó ‘i hoku taʻu hivá. Ne akoʻi au heʻeku faiako Palaimelí ke u tui-lalanga e “Te u ‘Omi ‘a e Maama ‘o e Ongoongoleleí ki Hoku ‘Apí” ko ha fakatātā naʻe tautau ‘i hoku lokí heʻeku kei taʻu hongofulu tupú. Naʻe tataki, fakatonutonu, pea mo fakalotolahiʻi au ʻe heʻeku faiakó ‘i he ngāué ni. Ne ‘i ai mo ha kau faifakahinohino kimui. Naʻe akoʻi au ‘e ha ongo fefine tuitui lelei moʻoni homou uōtí ke u poto he tuituí. ‘I heʻena fakahinohinó, kātakí, mo ‘ena fakalotolahí, ne u fakaʻaliʻali ai haku kofu ‘i ha feʻauhi tuitui ‘i hoku taʻu 14 peá u maʻu pale! Naʻe fakaʻaiʻai ‘e he meʻá ni ‘eku fie maʻu e ‘iló mo aʻusia e lelei tahá ‘i ha ngaahi tafaʻaki kehe.

‘E ‘aonga lahi haʻo maʻu ‘a e ‘iló he taimí ni ki he taimi te ke hoko ai ko ha faʻeé. “ʻOku ‘i ai ha ivi lahi ‘o e tuʻunga fakaako ‘a e faʻeé ki he ngaahi fili fakaako ‘a ‘ene [fānaú].”⁸ ‘E lava ‘e he tuʻunga fakaako ‘o e faʻeé ke ne pukepuke ‘a e “kī ke taʻofi ai ‘a e veʻeteka ‘o e masivá.”⁹ Ko e kakai fefine ʻoku nau maʻu ʻa e ʻiló “‘oku meimei ke nau: fāʻeleʻi ha pēpē moʻui lelei ange, maʻu ha fānau ‘oku moʻui lelei ange, loto-toʻa ange, longomoʻui mo lelei ange ‘enau fakaʻuhingá mo ‘enau fakakaukau leleí.”¹⁰

‘Oku tau ako he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní” ko e “tefitoʻi fatongia ‘o e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ‘enau fānaú.”¹¹ Ko ha konga ‘o e lehilehiʻi ko ‘ení ‘a hono akoʻi hoʻomou fānaú pea ko ho fatongia toputapu ia. Hangē ko e kau tau ʻa Hilamaní ne “akonekina ʻa kinautolu ʻe heʻenau ngaahi faʻeé,”¹² te ke hoko ko e faiako mahuʻinga taha ‘e faifaiangé pea maʻu ‘e hoʻo fānaú, ko ia, fili fakalelei hoʻo akó. Tāpuakiʻi hoʻo fānaú pea mo ho ‘api ‘i he kahaʻú ‘aki haʻo ako ki he lahi taha te ke lavá he taimí ni.

Fekumi ki he ‘iló ‘i he tui. ‘Oku tau ako ‘i he tuí ‘i he taimi ‘oku tau maʻu faivelenga ai ‘a e ‘ilo fakalaumālié ‘i he lotú, ako folofolá, mo e talangofuá, pea mo e taimi ‘oku tau kumia ai e fakahinohino ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní, ‘a ē ‘okú ne fakamoʻoniʻi ‘a e moʻoni kotoa pē. Kapau te ke fai ho fatongiá ke maʻu e ‘iló, ‘e lava ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní ‘o fakamāmaʻi ho ‘atamaí. Pea ‘i hoʻo feinga ke tauhi koe ke ke moʻui tāú, ‘e fakahinohino ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní mo fakamāmaʻi ange hoʻo ‘iló.

ʻI he taimi ne u kei finemui aí, naʻá ku faʻa kole ha ngaahi sikī naʻe fuʻu lōloa, sū naʻe fuʻu lahi, ka naʻe akoʻi au ‘e haku kaungāmeʻa he sikií! Ne mau ō ‘i ha ‘aho laʻā lelei ʻi he faʻahitaʻu failaú, tōatu e sinoú, tafitonga, mo lanu pulū e langí. Ne hanga ʻe he fiefiá ʻo toʻo atu ʻeku ongoʻi lilikaʻia he tafa moʻungá he taimi ne u ako aí. Pea neongo ne tuʻo lahi ʻeku tūʻulu ‘i he ngaahi sikī lōloa ko iá, ka naʻá ku tuʻu pē ‘o toe feinga. Naʻe aʻu ‘ou manako he sipotí ni!

Neongo iá, naʻe ‘ikai fuoloa kuó u fakatokangaʻi naʻe ‘ikai lelei maʻu pē ʻa e ngaahi ʻaho sikií mo e tūkunga ʻo e ‘eá. ʻI he ngaahi ‘aho ne ‘aoʻaofia ai e langí, ne mau sikī ‘i ha tuʻunga naʻe ui ko e “laʻalaʻātea (flat light)”. ‘Oku hoko e laʻalaʻāteá he taimi ‘oku ulo ai ‘a e laʻaá ka ʻoku ʻaoʻaofiá. ʻI heʻete vakai atu ki he sinou hinehina ʻi muʻá, ‘oku ‘ikai toe ‘ilo e lolotó ia, pea faingataʻa ke ‘ilo e lahi ‘o e tahifó pe sio ki he tokakovi mo e feteputepuʻi he tafungofungá.

Kau Finemui, mahalo ‘oku mou siofia homou kahaʻú ‘o hangē ko ‘eku vakai ki he tahifo faiʻanga sikií. Te mou ongoʻi ‘i ha taimi ‘o hangē ‘oku mou taufā noa pē, ‘o ‘ikai lava ke mou ‘ilo ‘a e kahaʻú. ‘E ‘oatu ‘e he ako ‘i he tuí ha loto toʻa mo tokoni ‘i hono fakahaohao hoʻomou moʻuí ‘i he taimi ‘o e taʻe-paú.

‘I he vahe 25 ‘o e tohi ‘a Mātiú, ‘oku akoʻi ai ‘e he tala-fakatātā ‘o e kau tāupoʻou ‘e toko hongofulú hono mahuʻinga ‘o e teuteu fakalaumālié mo e pau ke fakahoko fakafoʻituitui iá. Te mou manatuʻi naʻe fakaafeʻi ‘a e kau tāupoʻou ‘e toko hongofulú ke nau fakafeʻao ‘a e ‘eiki-taʻané ki he kātoanga taʻané, ka ko e kau tāupoʻou poto pē ‘e toko nima naʻe mateuteu mo ‘enau loló ‘i heʻenau māmá.

“Pea naʻe lea ‘a e valé ki he potó, Foaki mai maʻamautolu [mei] hoʻomou loló; he ‘oku tei mate ‘emau tūhulú.

“Ka naʻe lea ‘a e potó, ‘o pehē ange, Ka koeʻuhí naʻa siʻi ia kiate kimautolu mo kimoutolu: ka mou ‘alu kiate kinautolu ‘oku fakataú, ‘o fakatau maʻamoutolu.

“Pea lolotonga ‘enau ‘alu ke fakataú, mo ‘ene haʻu ‘a e tangata taʻané; pea ko kinautolu naʻe teuteú naʻe hū mo ia ki he taʻané: pea tāpuni ‘a e matapaá.”¹³

Mahalo te ke pehē naʻe siokita hono taʻe-vahevahe ‘e he kau tāupoʻou poto ʻe toko nimá ‘enau loló, ka naʻe taʻe-malava ia. Ko e mateuteu fakalaumālié kuo pau ke ngāueʻi fakafoʻituitui ia, ‘i he tulutā ki he tulutā, pea he ‘ikai lava ke vahevahe atu.

Ko e taimi ‘eni ke ke ngāue faivelenga leva ke fakalahi hoʻo ‘ilo fakalaumālié—‘i he tulutā ki he tulutā—‘i he lotú, ako folofolá, mo e talangofuá. Ko e taimi ‘eni ke hoko atu ai hoʻo akó—‘i he tulutā ki he tulutā. ‘Oku tānaki foki ‘e he foʻi fakakaukau mo e tōʻonga maʻa kotoa pē ha lolo ki hoʻo māmá, ‘o fakafeʻungaʻi ai koe ke ke maʻu e fakahinohino ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní, ko hotau faiako fakalangí.

‘E tataki koe ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní ‘i hoʻo fononga ‘i he matelié ni, neongo kapau ʻokú ke ʻaʻeva holo he laʻalaʻāteá ʻo ke taʻepauʻia pe ko e hā ‘oku hanga mai mei he kahaʻú. ‘Oku ‘ikai fie maʻu ke ke manavasiʻi. ‘E tataki koe ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní ‘i hoʻo ngaahi filí pea mo hoʻo akó kapau te ke nofo maʻu he hala ‘oku fakatau ki he moʻui taʻengatá.

‘Oku ou fakamoʻoni tuʻunga heʻeku aʻusia fakafoʻituituí kapau te ke fekumi ki he ‘iló ‘o ‘ikai ‘aki ‘a e akó pē ka ‘i he tuí foki, ‘e tataki koe ‘i he meʻa “ʻe fie maʻu ‘e he ‘Eikí … ke ke fakahokó mo ia ‘e fie maʻu ke ke ‘iló.”¹⁴

Naʻá ku maʻu hoku tāpuaki fakapēteliaké ‘oku ou kei finemui pea naʻe faleʻi ai au ke u teuteuʻi au ‘aki ha ako lelei pea mo ako heʻeku kei siʻí ‘a e ngaahi poto ‘i he tauhi ‘apí pea mo e ohi hake ‘o ha fāmilí. Neongo ia, naʻá ku fuʻu fie maʻu moʻoni e tāpuaki ‘o ha fāmilí, ka naʻe toki hoko ia ʻi hoku taʻu 37, ‘i he fāifai peá u toki malí. Naʻe uitou hoku husepānití, ko ia ʻi he ‘aho ne silaʻi ai kimaua ‘i he temipalé, naʻe fakafokifā hono tāpuekina au ʻaki husepāniti mo ha fāmili ko ha fānau ‘e toko fā.

Kae ki muʻa atu aí, naʻe lahi ha ngaahi ‘aho ne hangē kuó te taufā kui holo peé, mo fehuʻi, “Ko e hā ‘oku ‘i hoku kahaʻú?” Naʻá ku feinga ke muimui he ngaahi naʻinaʻi hoku tāpuaki fakapēteliaké. Naʻá ku ako faivelenga ke u hoko ko ha faiako pea hoko atu mo ‘eku akó ke u hoko ko ha puleako ‘i ha lautohi puleʻanga. Naʻá ku lotu ki heʻeku Tamai Hēvaní mo kumia e fakahinohino ‘a e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻá ku pīkitai ki he talaʻofa ‘a e kau palōfitá naʻa nau fakapapauʻi mai kapau te u “tuʻu maʻu mo angatonu, tauhi [‘eku] ngaahi fuakavá, tauhi ki he ‘Otuá, pea ʻofa [heʻeku] Tamai ‘i he Langí mo e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, he ‘ikai taʻofi meiate [au] ha taha ‘o e ngaahi tāpuaki taʻengata ‘a ‘etau Tamai Hēvaní maʻa ‘Ene fānau faivelengá.”¹⁵

ʻOku ou ‘ilo, naʻe teuteuʻi au ʻe heʻeku akó ki ha moʻui naʻe ‘ikai ke u teitei misi ki ai ‘i heʻeku kei finemui haké. Naʻá ku pehē ‘e au ko ‘eku akó ke u faiako ‘i ha ʻapiako mo akoʻi ‘eku fānau ‘i he kahaʻú, ka naʻe ‘ikai ke u ‘iloʻi naʻe toe teuteuʻi ai au ‘e he ‘Eikí ke u akoʻi e lea faka-Pilitāniá ‘i Mongokōlia ‘i haʻaku ngāue fakafaifekau ki ai mo hoku husepānití pea akoʻi e kau finemui ‘o e Siasí he funga ‘o e māmaní pea akoʻi hoku makapuná ki he mahuʻinga ‘o e ‘iló—ko ha ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa kotoa naʻe ‘ikai ke u teitei misi ki ai.

‘Oku ou fakamoʻoni ‘oku ‘afioʻi mo ‘ofaʻi kimoutolu heʻetau Tamai Hēvaní. ‘Okú Ne falala lahi mai kiate koe pea ‘oku ‘i ai mo haʻane ngāue ko koe tokotaha pē te ke lava ‘o fakahokó. ‘Oku ou fie fakapapauʻi atu te ke mateuteu ki he ngāue maʻongoʻonga ko iá kapau te ke fekumi ki he ‘iló ‘i he akó pea ‘i he tui foki. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.