2010–2019
Fakafetaʻi ki he ʻOtuá
ʻEpeleli 2012


Fakafetaʻi ki he ʻOtuá

Hono ʻikai lelei ange kapau te tau maʻu kotoa ha mahino lahi ange ki he foaki lahi mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá pea tau fakahaaʻi ʻetau loto houngaʻiá kiate Ia.

Kāinga ʻofeina, ʻoku mau fakamālō atu ʻi hoʻomou poupou taʻetūkua mo faivelengá. ʻOku fakahoko atu ʻemau houngaʻia mo homau ʻofa ki he taha kotoa ʻo kimoutolu.

Ne ma fakaʻofoʻofaʻia kimuí ni mo Sisitā Nalesoni ʻi he fanga kiʻi ika mei he talopikí ne tuku ʻi ha kiʻi puha sioʻata ʻa ha taha. Ko ha fanga ika lanu maama mo fuo kehekehe mo lalahi kehekehe ne nau felēleaki holo aí. Ne u ʻeke ki he tauhi he tafaʻakí, “Ko hai ʻokú ne ʻomi e meʻakai maʻá e fanga ika fakaʻofoʻofa ko ʻení?”

Tali mai ʻe ia, “Ko au.”

Peá u ʻeke ange leva, “Kuo nau fakamālō tuʻo taha atu?”

Tali mai ʻe ia, “Teʻeki ai!”

Ne u fakakaukau ki ha kakai ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku nau taʻe-tokanga moʻoni pehē ki honau Tupuʻangá mo ʻenau “mā moʻoni ʻo e moʻuí.”1 ʻOku nau moʻui mei he ʻaho ki he ʻaho ʻo ʻikai fakatokangaʻi e ʻOtuá mo ʻEne lelei maʻanautolú.

Hono ʻikai lelei ange kapau ʻe fakatokangaʻi ʻe he taha kotoa ʻa e mālohi fakalangi mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá pea nau fakahaaʻi ʻenau houngaʻiá kiate Ia. Naʻe akoʻi mai ʻe ʻĀmoni, “Fakafetaʻi ki [he ʻOtuá], he ʻokú ne fai ʻa e ngāue māʻoniʻoni ʻo taʻengata.”2 Ko e tuʻunga ko ia ʻo ʻetau houngaʻiá ko e fuatautau pē ia ʻo ʻetau ʻofa kiate Iá.

Ko e ʻOtuá ko e Tamai ia hotau laumālié.3 ʻOkú ne maʻu ha sino nāunauʻia mo haohaoa ʻo e kakano mo e hui.4 Naʻa tau nofo mo ia ʻi he langí ki muʻa pea toki fanauʻi mai kitautolú.5 Pea ʻi he taimi naʻá Ne fakatupu ai kitautolu ʻi he sinó, naʻe fakatupu kitautolu ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá, ʻo tau takitāuhi ha sino fakafoʻituitui.6

Fakakaukau ki hono tauhi fakaesino koé. Ko e foaki moʻoni pē ia mei he langí. ʻOku tau maʻu kotoa ʻa e ʻeá, meʻakaí, mo e vaí ko ha ngaahi meʻaʻofa mei ha Tamai Hēvani ʻofa. Naʻe ngaohi ʻa e māmaní ke ne tokoniʻi ʻetau nofo nounou ʻi he moʻui fakamatelié ni.7 Naʻe fanauʻi kitautolu mo ha faingamālie ke tau tupulaki, ʻofa, mali, pea mo faʻu ha ngaahi fāmili.

Ko e malí mo e fāmilí naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá. Ko e fāmilí ko e ʻiuniti feohiʻanga mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí ni pea mo ʻitāniti. Fakatatau mo e palani maʻongoʻonga ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá, ʻe lava ke silaʻi ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he temipalé mo nau teuteu ke toe foki ʻo nofo ʻi Hono ʻafioʻanga māʻoniʻoní ʻo taʻengata. Ko e moʻui taʻengatá ia! ʻOkú ne feau e ngaahi fakaʻānaua tāumamaʻo ʻo e loto e tangatá—ʻa e fakaʻamu fakanatula ko ia ke feohi taʻe ngata mo e kau mēmipa ʻofeina ʻo ha fāmilí.

Ko ha konga kitautolu ʻo ʻEne taumuʻa fakalangí: Naʻá Ne folofola, “Ko ʻeku ngāué … mo hoku nāunaú ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”8 Pea ke aʻusia ʻa e ngaahi kaveinga ko iá, “Naʻe ʻofa pehē [ai] ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhí ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”9 Ko e ngāue ko iá ko hono fakahaaʻi kāfakafa ia ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá. “He naʻe ʻikai ke [Ne] fekau hono ʻAló ki māmani ke fakamalaʻia ʻa māmani; ka koeʻuhí ke moʻui ʻa māmani ʻiate ia.”10

Ko e ʻelito e palani taʻengata ʻa e ʻOtuá ʻa e misiona ko ia Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.11 Naʻá Ne hāʻele mai ke huhuʻi e fānau ʻa e ʻOtuá.12 Tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa e ʻEikí, kuo hoko moʻoni ai ʻa e toetuʻú (pe moʻui taʻe faʻamaté).13 Pea tuʻunga ʻi he Fakaleleí ʻe aʻusia ai e moʻui taʻengatá ʻe he taha kotoa pē ʻe moʻui taau. Naʻe fakamahino mai ʻe Sīsū:

“Ko au ko e toetuʻu mo e moʻui: ko ia ʻoku tui kiate aú, ka ne mate ia, ʻe moʻui pē ia:

“Pea ko ia ʻoku moʻui mo tui kiate aú ʻe ʻikai ʻaupito mate ia.”14

Fakafetaʻi ki he ʻOtuá—koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa e ʻEikí mo ʻEne meʻaʻofa ʻo e toetuʻú—ʻa ia ko e pōpoaki fakaʻeiʻeiki ʻeni ʻo e Toetuʻú!

Ngaahi Meʻaʻofa Fakatuʻasinó

ʻOku ʻofa ʻetau Tamai Hēvaní Heʻene fānaú.15 Kuó Ne tāpuakiʻi takitaha kinautolu ʻaki ha ngaahi meʻaʻofa fakatuʻasino mo fakalaumālie. Tuku ke u lea ki he faʻahingá ni takitaha. ʻI he taimi ʻoku mou hiva ai “Fānau Au ʻa e ʻOtuá,” fakakaukau angé ki Heʻene meʻaʻofa atu ʻaki ho sino fakaemāmaní. Ki he ngaahi ʻulungaanga fakaofo kuo tānaki atu ki ho “natula fakalangí.”16

Ko e ʻōkani takitaha ho sinó ko ha meʻaʻofa fakaofo ia mei he ʻOtuá. Ko e mata kotoa pē ʻoku ʻi ai hono sioʻata fakatonutonu ʻiate ia pē. ʻOku puleʻi ʻe he neavé mo e uouá ʻa e ongo matá ke taha pē ʻīmisí. ʻOku fakafehokotaki ʻa e ongo matá ki he ʻutó ʻa ia ʻokú ne puke ʻa e ʻata ʻoku sio ki aí.

Ko ho mafú ko ha pamu fakaofo.17 ʻOku ʻi ai hano halanga (valve) pelepelengesi ʻe fā ʻoku nau puleʻi e fetāfeaki ʻa e totó. ʻOku mapuni mo ava ʻa e ngaahi halanga ko ʻení ʻo laka hake he tuʻo 100,000 he ʻaho—tuʻo 36 miliona he taʻu. Ka, kapau he ʻikai uesia ʻe ha mahaki, ʻoku nau lava pē ke matuʻuaki taʻe fakangatangata ʻa e haʻahaʻa ko iá.

Fakakaukau angé ki he nāunau maluʻi ʻo e sinó. ʻOkú ne ʻilo ʻa e mamahí ke maluʻi ia mei he fakatuʻutāmakí. ʻOkú ne fakatupu ha meʻa maluʻi (antibodies) ka hoko ha palangia. ʻOku hoko e kilí ko ha maluʻi. ʻOku fakatokanga atu ʻi ha tōtuʻa ʻa e mafaná pe momokó telia naʻa hoko ha kafo.

ʻOku fakafoʻou ʻe he sinó hono ngaahi selo (cells) kuo taʻe-ʻaongá mo puleʻi e lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku faʻu ʻakí. ʻOku fakamoʻui pē ʻe he sinó hono ngaahi laveá, mamulumulú, mo e ngaahi hui kuo fasí. Ko ʻene malava ke fakatupú ko ha meʻaʻofa toputapu ia ʻe taha mei he ʻOtuá.

Tau manatuʻi muʻa ʻoku ʻikai fie maʻu e sino haohaoá kae toki aʻusia ai e ikuʻanga fakalangi ʻo ha taha. Ko hono moʻoní, ko ha niʻihi ʻo e ngaahi laumālie lelei tahá ʻoku faʻofale ia ʻi ha ngaahi sino ngāvaivai mo ʻikai haohaoa. ʻOku faʻa fakatupulaki e ivi fakalaumālie leleí ʻe ha kakai ʻoku nau faingataʻaʻia fakaesino, koeʻuhí ko ʻenau mohu faingataʻaʻiá.

ʻIlonga ha taha ʻokú ne ako e ngaahi fengāueʻaki ʻa e sino ʻo e tangatá te ne “mamata ki he ʻOtuá ʻoku hāʻele ʻi hono ngeiá mo e māfimafí.”18 Koeʻuhí ʻoku puleʻi e sinó ʻe ha fono fakalangi, ka ʻi ai ha fakamoʻui, ʻe hoko ia tuʻunga ʻi he talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ki aí.19

Ka ʻoku maʻuhala ha kakai ʻe niʻihi ʻo pehē tokua ʻoku tupukoso pē ngaahi natula fakaofo fakaesino ko ʻení pe tupu mei ha haʻulu ha meʻa ʻi ha feituʻu. Fehuʻi pē kiate koe, “ʻE lava nai ʻe ha haʻulu ʻi ha fale paaki ʻo faʻu ha tikisinale?” Ko ʻene malavá ʻoku mātuʻaki taukakapa. Ka kapau ʻoku pehē, he ʻikai ke ne lava ʻe ia ʻo fakamoʻui hono ngaahi kupu maumaú pe fakatupu hano tatau foʻou!

Kapau ʻe mālohi e ivi ʻo e sinó ke ngāue lelei, maluʻi, fakaleleiʻi, puleʻi, pea mo toe fakafoʻou taʻe fakangatangata, ta he ʻikai hano ngataʻanga ia ʻo e moʻui he māmaní. ʻIo, te tau moʻunofoa ʻi māmani! ʻI he ʻaloʻofa mai hotau Fakatupú kiate kitautolú, naʻá ne tuku ai ke ngalutuku ʻaki ʻetau hoholo ʻo motuʻá mo e ngaahi founga kehé kotoa ʻa e mate fakaesinó. Ko e maté, ʻo hangē pē ko e fanauʻi maí, ko ha konga ia ʻo e moʻuí. ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá, “naʻe ʻikai ʻaonga ke fakahaofi ʻa e tangatá mei he mate fakasino ko ʻení, koeʻuhí ʻe maumauʻi ai ʻa e palani lahi ʻo e fiefiá.”20 Ko e foki ko ia ki he ʻOtuá ʻi he matapā ʻoku tau ui ko e maté ʻoku fakafiefia ia kiate kinautolu ʻoku ʻofa kiate Ia mo mateuteu ke feʻiloaki mo Iá.21 Kuo pau ke aʻu ki ha taimi ʻe “fakatahaʻi ʻa e laumālié mo e … sinó ʻi hono anga haohaoá; ʻe toe fakafoki ʻa e alangá mo e hokotanga huí fakatouʻosi ki hono tuʻunga totonú,”22 ʻo ʻikai ke toe fakamavahevaheʻi. Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻaʻofa fakaesino ko ʻení!

Ngaahi Meʻaʻofa Fakalaumālie

ʻOku mahuʻinga foki e sinó, he ʻoku hoko ko e tāpanekale ki he laumālie ʻo ha taha. Naʻe moʻui hotau laumālié ʻi he maama fakalaumālié23 pea ʻe kei moʻui pē ʻi he hili e mate ʻa e sinó.24 ʻOku foaki ʻe he laumālié ki he sinó ʻene longomoʻuí mo hono ʻulungāngá.25 Ko e taimi ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e laumālié mo e sinó ʻi he moʻuí ni mo e moʻui ka hokó, ʻoku hoko ia ko e laumālie moʻui ʻoku mahuʻinga fau.

Koeʻuhí ʻoku mahuʻinga e laumālie ʻo ha taha, ko ia ʻoku taʻengata ai e ola hono fakatupú. ʻOku fakaivia ia ʻi heʻetau fetuʻutaki ʻi he lotu fakatōkilalo mo ʻetau Tamai Hēvani ʻofá.26

ʻOku fakalaumālie kotoa e natula ʻo e ngaahi meʻa ʻe fakamāuʻi ʻaki kitautolu ʻi ha ʻahó.27 ʻOku kau heni ʻa e ʻofá, angamaʻá, angatonú, loto ʻofá, mo e tokoni ki he niʻihi kehé.28 ʻOku lava ʻe homou laumālié, fakataha mo ʻene ʻi homou sinó, ke fakatupulaki mo fakafōtunga mai ʻa e ngaahi natula ko ʻení ʻi ha ngaahi founga ʻoku mahuʻinga ki hoʻomou fakalakalaka taʻengatá.29 ʻOku aʻusia ʻa e fakalakalaka fakalaumālié ʻi he ngaahi sitepu ʻo e tuí, fakatomalá, papitaisó, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo e kātaki ki he ikuʻangá, pea kau foki ai mo e ngaahi ouau ʻo e ʻenitaumení mo e sila ʻi he temipale māʻoniʻoní.30

ʻOku tatau pē hono fie maʻu ʻe he sinó ha meʻakai fakaʻaho ke moʻuí, mo hono fie maʻu ʻe he laumālié ke fafangaʻí. ʻOku fafanga e laumālié ʻaki e moʻoni taʻengatá. Ne tau fakamanatua he taʻu kuo ʻosí e taʻu 400 ʻo e Tohi Tapu ne liliu ʻe he Tuʻi ko Sēmisí. Pea kuo meimei taʻu ʻeni ʻe 200 ʻetau maʻu ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Kuo ʻosi liliu kakato ʻeni pe ko hano ngaahi konga kuo filifili, ʻi ha lea fakafonua ʻe 107. Tuʻunga heni pea mo ha ngaahi folofola mahuʻinga kehe, ʻoku tau ʻilo ai ko e ʻOtuá ko ʻetau Tamai Taʻengatá Ia pea ko Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ʻa hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí. Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻaʻofa fakalaumālie ko ʻení!

Ngaahi Meʻaʻofa ʻo e Ongoongoleleí

ʻOku tau ʻilo naʻe akoʻi ʻe ha kau palōfita ʻo ha ngaahi kuonga fakakospeli lahi, hangē ko ʻĀtama, Noa, Mōsese, pea mo ʻĒpalahame, ʻa hono fakalangi ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí. Naʻe tataki mai ʻe he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻi Heʻena hā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá he 1820. Naʻe fokotuʻu ʻa e Siasí he 1830. Hili e taʻu ʻe 182 ko ʻeni mei aí, ʻoku tau kei haʻisia pē ki he fuakava ke ʻoatu ʻa e ongoongoleleí ki he “puleʻanga, mo e faʻahinga, mo e lea, mo e kakai fulipē.”31 ʻI heʻetau fai iá, ʻe fakatou tāpuekina ai ʻa kinautolu ʻoku foakí mo kinautolu ʻoku nau maʻú.

ʻOku ʻatautolu ʻa e fatongia ke akoʻi ʻEne fānaú pea mo fakaake ʻiate kinautolu ha ʻilo ki he ʻOtuá. Ne pehē fuoloa atu ʻe he Tuʻi ko Penisimaní:

“Tui pē ki he ʻOtuá; tui ʻokú ne ʻi ai, pea naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi he langí pea ʻi he māmaní fakatouʻosi; tui ʻokú ne maʻu ʻa e poto kotoa, mo e māfimafi kotoa, ʻi he langí mo e māmaní fakatouʻosi; …

“… Tui foki ʻoku totonu ke mou fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá pea liʻaki ia, pea fakavaivaiʻi ʻa kimoutolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá; pea kole ʻi he loto fakamoʻomoʻoni ke ne fakamolemoleʻi ʻa kimoutolu; pea ko ʻeni, kapau ʻoku mou tui ki he ngaahi meʻá ni kotoa pē, tokanga ke mou fai ia.”32

ʻOku tatau ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻaneafí, ʻahó ni, pea taʻengata, ka ʻoku ʻikai pehē kitautolu. ʻOku ʻatautolu ʻi he ʻaho kotoa pē ʻa e tukupā ke maʻu e mālohi ʻo e Fakaleleí, koeʻuhí ke tau lava moʻoni ʻo liliu, hoko ʻo anga faka-Kalaisi ange, pea taau mo e meʻaʻofa ʻo e hākeakiʻí pea moʻui taʻengata mo e ʻOtuá, Sīsū Kalaisi, pea mo hotau ngaahi fāmilí.33 Fakafetaʻi ki he ʻOtuá koeʻuhí ko e ngaahi mālohi, ngaahi faingamālie, pea mo e ngaahi meʻaʻofa ʻo e ongoongoleleí!

ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne moʻui, ko e Kalaisí ʻa Sīsū, pea ko Hono Siasí ʻeni, kuo toe fakafoki mai ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ke fakahoko hono ikuʻanga fakalangí. ʻOku taki kitautolu he ʻahó ni ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, ʻa ia ʻoku tau ʻofa ai mo poupouʻi ʻaki hotau lotó kotoa, pea ʻoku pehē ʻetau poupouʻi hono ongo tokoní pea mo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā. Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.