2010–2019
Ko e Tokāteline ʻo Kalaisí
ʻEpeleli 2012


Ko e Tokāteline ʻo Kalaisí

ʻI he Siasí he ʻahó ni, ʻo hangē ko ia he kuonga muʻá, ko hono fokotuʻu ko ia ʻo ha tokāteline ʻa Kalaisí pe fakatonutonu ha ngaahi fakahehema fakatokāteliné, ko ha meʻa ia ki he fakahā fakalangí.

ʻOku tau houngaʻia moʻoni pea ʻoatu hotau ʻofa kia Sisitā Peki, Sisitā ʻOloleti pea mo Sisitā Tomisoni pea mo e poate ʻa e Fineʻofá.

Kuo tau mātā kimuí ni e lahi ʻo e fie ʻilo ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko e meʻa ʻeni ia ʻoku tau tali lelei he ko ʻetau tefitoʻi taumuʻá ke akoʻi ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea mo ʻEne tokāteliné ki he funga ʻo e māmaní (vakai, Mātiu 28:19–20; T&F 112:28). Ka kuo pau pē ke tau pehē naʻe ʻi ai pea ʻoku kei ʻi ai ha puputuʻu fekauʻaki mo ʻetau tokāteliné mo e anga hono fokotuʻú. Ko e kaveinga ia ʻoku ou fie lea ki ai he ʻaho ní.

Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa ʻEne tokāteliné ʻi he vahevahenga ʻo taimí pea naʻe fāifeinga lahi fau ʻa ʻEne kau ʻAposetolo ke maluʻi Ia mei he tukufakaholo mo e fakakaukau fakapoto ʻoku halá. ʻOku fakamatala e ngaahi ʻIpiseli he Fuakava Foʻoú ki ha ngaahi meʻa ne hoko ʻoku fakafōtunga ai e fakatuʻutāmaki mo e mafola ʻa e hē mei he moʻoní ʻa ia ne ʻosi hoko he lolotonga e ngāue ʻa e kau ʻAposetoló.1

Ne faʻa fakamāmaʻi e ngaahi senituli hokó ʻe he huelo ʻo e ongoongoleleí ʻo aʻu mai ki he senituli 19, ʻa ia ne mafoa ai e ata ngingila ʻo hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí ki māmaní pea ‘e toe ʻi māmani ai e ongoongolelei ʻo Kalaisí ʻi hono kakató mo hono fonú. Naʻe kamata ʻa e ʻaho nāunauʻiá ni ʻi ha pou maama “naʻe lahi ange hono ngingilá he laʻaá” (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:16), Naʻe ʻaʻahi mai e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ki he talavou ko Siosefa Sāmitá ʻo kamataʻi ai ha meʻa ʻe iku hoko ko ha taumalingi mai ʻo e fakahaá, fakataha mo e mālohi mo e mafai fakalangí.

ʻOku tau maʻu ʻi he ngaahi fakahā ko ʻení ha meʻa te tau ala ui ko e tefitoʻi tokāteline ʻo e Siasi ʻo Kalaisi kuo toe fokotuʻu he māmaní. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū tonu pē ʻa e tokāteline ko iá ʻaki e ngaahi lea ko ʻeni ʻoku lekooti ʻi he Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisí:

“Ko ʻeku tokāteliné ʻeni, pea ko e tokāteline ia ʻa ia kuo tuku kiate au ʻe he Tamaí; pea ʻoku ou fakamoʻoniʻi ʻa e Tamaí, pea ʻoku fakamoʻoniʻi au ʻe he Tamaí, pea ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e Tamaí mo au; pea ʻoku ou fakamoʻoniʻi kuo fekau ʻe he Tamaí ki he kakai fulipē, ʻi he potu kotoa pē, ke nau fakatomala pea tui kiate au.

“Pea ko ia ia ʻokú ne tui kiate au mo papitaisó, ʻe fakamoʻui ia; pea ko kinautolu ia te nau maʻu ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

“Pea ko ia ia ʻoku ʻikai tui kiate au mo papitaisó, ʻe malaʻia ia.

“… Pea ko ia ia ʻoku tui kiate aú, ʻoku tui ki he Tamaí foki; pea ʻe fakamoʻoni au kiate ia ʻe he Tamaí, he te ne ʻaʻahi kiate ia ʻaki ʻa e afi mo e Laumālie Māʻoniʻoní. …

“Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko ʻeku tokāteliné ʻeni, pea ʻilonga ʻa kinautolu ʻoku langa aí, ʻoku nau langa ki heʻeku maká, pea ʻe ʻikai ikuna ʻa kinautolu ʻe he ngaahi matapā ʻo helí” (3 Nīfai 11:32–35, 39).

Ko ʻetau pōpoakí ʻeni, ʻa e maka ʻoku tau langa aí, ʻa ia ko e fakavaʻe ʻo e meʻa kotoa pē ʻi he Siasí. Pea hangē ko e meʻa kotoa ʻoku haʻu mei he ʻOtuá, ko e tokāteliné ni ʻoku maʻa, ʻoku mahino, ʻoku mahino-ngofua—ʻo aʻu pē ki ha valevale. ʻOku tau fakaafeʻi loto fiefia e taha kotoa ke ne tali ia.

ʻOku tau tui ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, “ki he ngaahi meʻa kotoa pē kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá, mo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻokú Ne fakahā mai ʻi he taimi ní, pea ʻoku mau tui te Ne kei fakahā mai ʻamui ha ngaahi meʻa lalahi mo mahuʻinga ʻo kau ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:9). ʻOku ʻuhinga ʻeni neongo ʻoku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku teʻeki ai ke tau ʻilo, ka ko e ngaahi moʻoni mo e tokāteline ko ia kuo tau ʻosi maʻú, ʻe kei hokohoko atu pē ʻetau maʻu iá ʻo fakafou ʻi he fakahā fakalangi. ʻI he ngaahi tui fakalotu ʻe niʻihi, ʻoku talaki ai ʻe he kau poto fakalotú ʻa e tuʻunga mafai fakafaiako tatau mo e kau taki fakalotú, pea hoko leva e ngaahi meʻa fakatokāteliné ko ha feʻauʻauhi ʻo e fakakaukaú ʻi he ongo kulupú ni. ʻOku falala ʻa e niʻihi ki he ngaahi fakataha alēlea fakaʻekumenikale (ecumenical coucils) ʻo e Kuonga Lotolotó mo ʻenau ngaahi akonakí. Ko e toengá ʻoku tō ʻenau fakamamafá ki he ngaahi fakaʻuhinga ʻa e kau ako fakalotu hili e pekia ʻa e kau ʻAposetoló pe ʻi he founga fakaʻuhingaʻi mo fakamatalaʻi ʻo e Tohi Tapú. ʻOku tau fakamahuʻingaʻi ʻa e poto ʻokú ne tokoniʻi ʻa e mahinó, ka ʻi he Siasí he ʻahó ni, ʻo tatau pē mo e kuonga muʻá, ko hono fokotuʻu ko ia e tokāteline ʻo Kalaisí pe fakatonutonu ha ngaahi hehema fakatokāteline, ko ha meʻa ia ʻoku fai mai ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā fakalangi kiate kinautolu ʻokú Ne fakakoloaʻi ʻaki ʻa e mafai fakaeʻaposetoló.2

ʻI he 1954, naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni J.  Lūpeni Kalake ko e Siʻí, ne hoko he taimi ko iá ko e tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e founga ʻoku fakamafola ai ʻa e tokāteliné he Siasí pea mo e fatongia mātuʻaki mahuʻinga ʻo e Palesiteni ʻo e Siasí. Naʻá ne lea ʻo fekauʻaki mo e kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻo pehē: “ʻOku totonu ke tau manatuʻi ʻoku ʻi ai ha Kau Taki Māʻolunga ʻe niʻihi kuo tuku kiate kinautolu ha ui makehe; ʻoku nau maʻu ha meʻafoaki makehe; ʻoku fokotuʻu kinautolu ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā, ʻo ne ʻoange ai kiate kinautolu ha fakakoloa fakalaumālie makehe fekauʻaki mo ʻenau akoʻi ʻa e kakaí. ʻOku nau maʻu ʻa e totonu, mālohi, pea mo e mafai ke fakahā ʻa e fakakaukau mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ki Hono kakaí, ʻi he malumalu ʻo e mālohi mo e mafai fakalūkufua ʻo e Palesiteni ʻo e Siasí. ʻOku ʻikai foaki ki he toenga ʻo e Kau Taki Māʻolungá ʻa e fakakoloa mo e mafai makehé ni ʻi honau fatongia ke akoʻí; ʻoku ʻi ai honau fakangatangata, pea ko e fakangatangata ʻi honau mālohi mo e mafai ke akoʻí, ʻoku tatau ia mo e toenga ʻo e kau ʻōfisa mo e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí, he ʻoku ʻikai ha taha ʻiate kinautolu kuo fakakoloaʻi fakalaumālie ke hoko ko ha palōfita, tangata kikite, mo ha tangata maʻu fakahā. ʻIkai ngata aí, ʻoku maʻu ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí ha fakakoloa mahulu mo makehe ange ʻi he tafaʻaki ko ʻení, ʻo hangē ko ia ne fakamahino atú, he ko ia ʻa e Palōfitá, Tangata Kikite, mo e Tangata Maʻu Fakahā ki he Siasí fakakātoa.”3

ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻe he Fakamoʻuí Hono finangaló mo e tokāteliné ki he kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau tangata maʻu fakahaá? Te Ne lava ke fakahoko ia ʻi ha talafekau pe ʻe Ia tonu pē. Te Ne lava ʻo folofola ʻaki Hono leʻo pē ʻOʻoná pe ʻi he leʻo ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—ko ha fetuʻutaki ʻa e Laumālié ki he laumālié ʻa ia ʻe lava ke fakahoko ʻi he ngaahi lea pe ʻi he ngaahi ongo ʻokú ne ʻomi ha mahino ʻoku mahulu atu ʻi he leá pē (vakai, 1 Nīfai 17:45; T&F 9:8). ʻE lava ke Ne fetuʻutaki fakatāutaha ki Heʻene kau tamaioʻeikí pe ʻi ha fakataha alēlea (vakai, 3 Nīfai 27:1–8).

Te u ʻoatu ha fakatātā ʻe ua mei he Fuakava Foʻoú. Ko e ʻuluakí ko ha fakahā naʻe fai ki he ʻulu ʻo e Siasí. ʻI he kamataʻanga ʻo e tohi Ngāué, ʻoku tau ʻilo ai naʻe fakahoko ʻe he kau ʻAposetolo ʻa Kalaisí ʻa e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí ki he kakai Siú ʻataʻatā pē, ʻo muimui pē ki he sīpinga ngāue ʻa Sīsuú (vakai, Mātiu 15:24), ka ʻi he taimi ní, ʻo fakatatau mo e taimi-tēpile ʻa e ʻEikí, kuo hokosia ha liliu. Naʻe misi ʻa Pita ʻi heʻene ʻi Sopá, ʻo ne mamata ki ha fanga monumanu kehekehe naʻe tukutukuhifo ki māmani mei he langí ʻi ha “fuʻu tupenu kuo fakakavei ʻi hono kapá ʻe fā” (Ngāue 10:11) pea naʻe fekauʻi ia ke ne “tāmateʻi mo kai” (Ngāue 10:13). Naʻe momou ʻa Pita he naʻe ʻi ai ha fanga monumanu ai naʻe “taʻe-maʻa” ʻo fakatatau mo e fono ʻa Mōsesé, pea kuo teʻeki ai ke maumauʻi ʻe Pita ʻa e fekau ki hono kai iá. Neongo ia, naʻe toe ongo mai ʻa e leʻó kia Pita ʻi heʻene misí, “Ko ia kuo fakamaʻa ʻe he ʻOtuá, ʻoua naʻá ke pehē ʻoku ʻikai ngofua” (Ngāue 10:15).

Naʻe toki mahino e ʻuhinga ʻo e misí ni he naʻe hili pē iá, kuo aʻu mai ha kau tangata ko e fekau mei he ʻeikitau Loma ko Koniliusí, ki he fale ʻo Pitá mo ha kole ke ʻalu ange ʻo akoʻi honau ʻeikí. Ne ʻosi tānaki ʻe Koniliusi hano kāinga mo hano ngaahi kaungāmeʻa tokolahi, pea ʻi he ʻilo ʻe Pita ʻoku nau tatali fiefia ke tali ʻene pōpoakí, naʻá ne pehē:

“Kuo fakahā ʻe he ʻOtuá kiate au, ke ʻoua naʻá ku ui ko e taʻe-tapu pe taʻe-maʻa ha tangata ʻe tokotaha. …

“… Ko e moʻoni ʻoku ou ʻiló ni ʻoku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá ki he kakaí:

“Ka ʻokú ne maʻu maʻana ʻa ia ʻoku manavahē kiate ia mo faitotonu ʻi he puleʻanga kotoa pē” (Ngāue 10:28, 34–35; vakai foki, veesi 17–24).

“Pea ʻi he kei lea ʻaki ʻe Pita ʻa e ngaahi leá ni, ne tō hifo ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kinautolu kotoa pē naʻe fanongo ki he leá.

“Pea naʻe ofo ʻa kinautolu [ne ʻi ai mo Pitá] … koeʻuhí kuo huaʻi hifo ki he Senitailé foki ʻa e [meʻafoaki] ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

“… Pea toki pehē ʻe Pita,

“ʻE faʻa taʻofi ʻe ha taha ʻa e vaí ke ʻoua naʻa papitaiso ʻa kinautolú ni, ka kuo nau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo hangē ko kitautolú?” (Ngāue 10:44–47).

ʻI he meʻá ni pea mo e fakahā kia Pitá, naʻe liliu ai ʻe he ʻEikí ʻa e founga angamaheni ʻo e Siasí ʻo ne ʻomi ha mahino fakatokāteline kakato ange ki Heʻene kau ākongá. Ko ia ne fakalahi ai hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí ke fakakau e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.

ʻI he konga kimui e tohi Ngāué, ʻoku tau maʻu ai ha fakatātā meimei tatau, ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e malava ke fakahoko mai ʻa e fakahā he meʻa fakatokāteliné ki ha kulupu fakatokolahi. Ne ʻi ai ha fakakikihi pe ʻoku totonu ke kei hoko ʻa e kamu ne fie maʻu he fono ʻa Mōsesé, ko ha fekau ʻo e ongoongoleleí pea mo e Siasi ʻo Kalaisí (vakai, Ngāue 15:1, 5). “Pea naʻe fakataha ʻa e kau ʻaposetoló mo e mātuʻá ke nau fakakaukau ki he meʻá ni” (Ngāue 15:6). ʻOku ʻikai kakato ʻetau lekooti ki he fakataha alēlea ko ʻení, ka ʻoku talamai naʻe hili ha “lahi ʻenau aleá” (Ngāue 15:7), naʻe tuʻu ʻa Pita, ko e ʻAposetolo pulé, ʻo ne fakahā e meʻa naʻe fakamahino ki ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻá ne fakamanatu ki he fakataha alēleá ni ko e taimi naʻe kamata ai ke malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ki he kakai Senitaile taʻe-kamu ʻi he fale ʻo Koniliusí, naʻa nau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo tatau tofu pē mo e kakai Siu ului kuo kamú. Naʻá ne pehē naʻe ʻikai hanga ʻe he ʻOtuá, “ʻo [fakafaikehekeheʻi] ... kitautolu mo kinautolu, ʻo ne fakamaʻa honau lotó ʻi he tui.

“Pea ko ʻeni, ko e hā ʻoku mou ʻahiʻahi ai ki he ʻOtuá, ke ʻai ki he kia ʻo e kau ākongá ʻa e haʻamo, ʻa ia naʻe ʻikai ke faʻa kātakiʻi ʻe heʻetau mātuʻá pe ko kitautolu?

“Ka ʻoku tau pehē ko e meʻa ʻi he ʻaloʻofa pē ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻe [fakamoʻui ai] ʻa kitautolu, ʻo hangē ko kinautolú” (Ngāue 15:9–11;vakai foki, veesi 8.

Hili iá pea lea ʻa Paula, Paanepasa, pea mahalo mo ha niʻihi kehe ʻo poupouʻi e lea ʻa Pitá, pea fokotuʻu ʻe Sēmisi ke fakahoko ʻa e tuʻutuʻuní ni ʻi ha tohi ki he Siasí, pea naʻe kau fakataha ʻa e fakatahá “ʻo loto taha” (Ngāue 15:25;vakai foki, veesi 12–23). ʻI he tohi naʻe fakahā ai ʻe he kau ʻAposetoló ʻenau tuʻutuʻuní, naʻa nau pehē ai, “Naʻe lelei ki he Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo kimautolu” (Ngāue 15:28), pe ko hono ʻai ʻe tahá, naʻe hoko mai e tuʻutuʻuni ko ʻení ʻi ha fakahā fakalangi he Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku fakahoko he ʻahó ni ʻa e ongo founga tatau ko ʻení ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻE lava ke lea ʻaki pe fakaʻuhingaʻi ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí ha tokāteline ʻo makatuʻunga ʻi ha fakahā kiate ia (vakai, sīpingá,T&F 138). ʻE lava foki ke fakahaaʻi mai e ngaahi fakamatala fakatokāteliné ʻi ha fakataha alēlea ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá (vakai, sīpingá,Fanongonongo Fakamafaiʻi Fika 2). ʻE faʻa kau he tālanga ʻa e fakataha alēleá hano fakakaukauʻi ha ngaahi potu folofola toputapu, ngaahi akonaki ʻa e kau taki ʻo e Siasí pea mo e founga ngāue he kuohilí. Ko hono aofangatukú, hangē pē ko e Siasi ʻi he Fuakava Foʻoú, ʻoku ʻikai ko e kaveingá pē ke lototaha ʻa e kau mēmipa ʻo e fakataha alēleá ka ko ha fakahā mei he ʻOtuá. Ko ha founga ʻeni ia ʻoku fakatou kau ki ai ʻa e fakapotopotó mo e tuí kae maʻu ʻa e fakakaukau pea mo e finangalo ʻo e ʻEikí.4

ʻI he taimi tatau pē ʻoku totonu ke manatuʻi ʻoku ʻikai fie maʻu ke hoko e lea kotoa pē ia ʻoku fai ʻe ha taki faka-Siasi, ʻo tatau pē kuo hilí pe lolotongá, ko ha tokāteline. ʻOku angamaheni ʻaki pē ʻi he Siasí ʻa e mahino ko ia ka lea ha taki ʻi ha meʻa ʻoku hoko, ʻokú ne faʻa fakafofongaʻi pē ʻe ia ha fakakaukau fakafoʻituitui naʻe fakakaukauʻi fakalelei, ka naʻe ʻikai ʻuhinga ia ko ha meʻa pau pe haʻisia fakakātoa ki ai ʻa e Siasí. Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá “ʻoku toki palōfita pē ha palōfita] he taimi [ʻoku] anga fakapalōfita aí.”5 Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kalake, ʻa ē ne u lave ki ai ʻanenaí:

“ʻOku fakamahino e meʻá ni ʻe ha kiʻi talanoa naʻe fai mai heʻeku tangataʻeikí heʻeku kei siʻí, ʻoku ʻikai ke u ʻilo ʻe au pe ko e mafai fē, ka ʻokú ne fakamahino ʻa e meʻa mahuʻingá ni. Naʻe pehē heʻene talanoá ne lolotonga e hohaʻa ʻi he omi ʻa e Kau Tau ʻa Sionisitoní (Johnstonʻs Army), naʻe fai ʻe Pilikihami ki he kakaí ʻi he fakataha pongipongí ha malanga mālohi ʻo fakafepaki ki he kau tau naʻe omí pea mo fakahaaʻi ʻa e fakaʻamu ke fakafepakiʻi pea mo tekeʻi kinautolu ke nau holomui. ʻI he fakataha ʻo e hoʻataá, naʻá ne tuʻu ai ʻo ne pehē naʻe lea ʻa Pilikihami ʻIongi ʻi he pongipongí, ka ʻe folofola atu ʻa e ʻEikí he taimí ni. Naʻá ne toki fai leva ha lea, ko hono pōpoakí naʻe fehangahangai ia mo ʻene lea ʻi he pongipongí. …

“… ʻE ʻilo ʻe he Siasí ʻi he fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he kāingalotú, pe naʻe ʻueʻi ʻa e Kau Takí ʻe he Laumālie Māʻoniʻoníʻ ʻi heʻenau fakahā ʻenau fakakaukaú, pea ʻe fakahaaʻi ʻa e ʻilo ko iá ʻi hono taimi totonu.”6

Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e tefitoʻi fatongia ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻetau tokāteliné ʻi he sētesi ko ʻení: “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo ʻetau tui fakalotú ʻa e fakamoʻoni ko ia ʻa e Kau ʻAposetoló mo e Kau Palōfitá ʻo fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí, ʻa ia naʻe pekia, pea telio, pea toe tuʻu ʻi he ʻaho hono tolú, ʻo Ne hāʻele hake ki he langí; pea ko hono toenga ʻo e ngaahi meʻa kehe kotoa pē fekauʻaki mo ʻetau tui fakalotú, ko ha tānaki atu pē ia ki ai.” 7 Ko e fakamoʻoni ʻa Siosefa Sāmita kia Sīsuú ʻokú Ne moʻui, he naʻe mamata kiate Ia, “ʻio, ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá; peá [ne] fanongo ki he leʻo ʻoku fakamoʻoniʻi ko Ia ʻa e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí” (T&F 76:23; vakai foki, veesi 22). ʻOku ou fokotuʻu atu ki he taha kotoa ʻoku fanongo pe lau e pōpoakí ni ke ne fekumi ʻi he lotu mo e ako folofola, ki he fakamoʻoni tatau ʻo e natula fakalangi, Fakalelei, pea mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí. Tali ʻa ʻEne tokāteliné ʻaki haʻo fakatomala, papitaiso, maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní peá ke hoko atu hoʻo muimui ki he ngaahi fono mo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, he toenga hoʻo moʻuí.

ʻI he panaki mai ʻetau fakamanatua e Toetuʻú, ʻoku fakahoko atu ai ʻeku fakamoʻoni fakafoʻituitui ko Sīsū ʻo Nāsaletí ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá, ko e Mīsaia tonu naʻe kikiteʻi he kuonga muʻá. Ko e Kalaisi Ia naʻe mamahi ʻi Ketisemaní, pekia he kolosí mo telio, pea toe tuʻu moʻoni ʻi he ʻaho hono tolú. Ko Ia ʻa e ʻEiki toetuʻú, ʻa ia te tau lava kotoa ai ʻo toetuʻu pea mo lava ai ʻa e taha kotoa ke huhuʻi mo hākeakiʻi ʻi Hono puleʻanga fakalangí. Ko ʻetau tokāteliné ia, ʻokú ne fakapapauʻi mai ʻa e ngaahi fakamoʻoni kotoa kimuʻa kau kia Sīsū Kalaisí mo toe fakahā foʻou mai ki hotau kuongá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Vakai, Neal A. Maxwell, “From the Beginning,”Ensign, Nov. 1993, 18–19:“Naʻe fakahalaki ʻe Sēmisi ʻa e ʻngaahi tau mo e fekeʻikeʻiʻ ʻi he Siasí (Sēmisi 4:1). Ne hanu mamahi ʻa Paula ko e ʻngaahi māvahevaheʻ ʻi he Siasí mo e ʻfanga ulofi fakamālohíʻ he ʻikai ke nau mamae ki he ʻfanga sipí’ (1 Kolinitō 11:18; Ngāue 20:29–31). Naʻá ne ʻilo ʻe hoko ha hē mei he moʻoní pea faitohi ai ki he kakai Tesalonaiká he ʻikai hoko ʻa e hāʻele ʻangaua mai ʻa Sīsuú ʻʻo kapau ʻe ʻikai tomuʻa hoko ʻa e liliu koví; mo toe naʻinaʻi ange ʻʻoku ngāué ni ʻa e meʻa ... [ʻa e] angahaláʻ (2 Tesalonaika 2:3, 7).“ʻI he ofi ki he ngataʻangá, ne mahino kia Paula ʻa e lahi ko ia ʻo e hē mei he moʻoní, ko ia naʻá ne pehē: ‘Ko kinautolu kotoa pē ʻoku ʻi ʻĒsiá kuo nau siʻaki au’ (2 Tīmote 1:15). …“Ne lahi fau ʻa e feʻauakí mo e tauhi ʻotua tamapuá ʻo hohaʻa ai e kau ʻAposetoló (vakai, 1 Kolinitō 5:9; ʻEfesō 5:3; Sute 1:7). Ne fakatou loto mamahi ʻa Sione mo Paula ʻi he tupu tokolahi ʻa e kau ʻAposetolo loí (vakai, 2  Kolinitō 11:13; Fakahā 2:2). Ko e moʻoni ne lolotonga ʻohofi ʻa e Siasí. Ne ʻikai ngata ʻi he hē atu ʻa ha niʻihi ka naʻa nau toe fakafepaki fakahāhā. ʻI ha meʻa ʻe taha ne tuʻu toko taha pē ʻa Paula peá ne tangi lāulau ʻo pehē ‘naʻa nau liʻaki kotoa pē au’ (2 Tīmote 4:16). Naʻá ne toe valokiʻi foki ʻa kinautolu ʻoku ‘nau fakaheeʻi ʻa e ngaahi falé kotoa’ (Taitusi 1:11).“Naʻe angatuʻu ha niʻihi ʻo e kau taki fakalotofonuá, pea ʻi he hulu e fie māʻolunga ʻa ha taha, naʻe ʻikai ke ne tali ʻe ia e kau taki ʻo e Siasí (vakai, (3 Sione 1:9–10).“Tā-neʻineʻi ke pehē ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi: ‘ʻOku pehē tokua naʻe toʻo ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí mei he Siasí, ka naʻe ʻikai ko ia, he ko e Siasí naʻe mavahe mei he Lakanga Fakataulaʻeikí’ (ʻi he Journal of Discourses, 12:69.”Naʻe pehē ai ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele, “fakakaukau angé ki he ngaahi tukufakaholo fakafilōsofia faka-Kalisí, ne fakaaoao, pea fetongi ʻa e falala ki he fakahaá, pea mahalo ne toe vave ange ʻene hokó ko e feinga ʻa e kau Kalisitiané ʻe niʻihi ke ʻai e tui faka-Kalisitiane ke hoa mo e tōʻonga moʻui ʻo e ʻaho ko iá. …“… Tuku muʻa ke tau tokanga [foki] mo kitautolu telia e feinga ke liliu e ngaahi fakahaá ke faitatau mo e meʻa ʻoku tui ki ai e kakaí” (Neal A. Maxwell, (Ensign, Nov.1993, 20).

  2. Naʻe hanga ʻe he kau ʻAposetoló mo e kau palōfita hangē ko Siosefa Sāmitá ʻo talaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, kae ʻikai ngata ai, ʻoku tau tui ʻe lava ʻa e tangata mo e fefine pea naʻa mo e fānaú ke ako mei ai pea mo tataki ʻe ha fakahā fakalangi ʻi hano tali ha lotu mo ako e folofolá. ʻOku foaki ki he kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo hangē pē ko e kuonga ʻo e kau ʻAposetolo he kuonga muʻá, ʻa ia ʻokú ne fakafaingofuaʻi ha fetuʻutaki hokohoko mo ʻetau Tamai Hēvaní pe, ko hono ʻai ʻe tahá, ko e fakahā fakafoʻituitui (vakai, Ngāue 2:37–38,). ʻI he foungá ni, ʻoku hoko leva ʻa e Siasí ko ha sino ʻo ha kakai loto ʻaki mo matuʻotuʻa fakalaumālie fakafoʻituitui ʻoku ʻikai ke kui ʻenau tuí ka ʻoku mamata—kuo fakahinohino mo fakapapauʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ke pehē ʻoku fakafofongaʻi ʻe he taha kotoa pē ʻa e Siasí pe te ne lava ʻo fakamatalaʻi hono ngaahi tokāteliné ka, ʻe lava ʻe he tokotaha takitaha ʻo maʻu ha tataki fakalangi fekauʻaki mo e ngaahi faingataʻaʻia mo e ngaahi faingamālie ʻo ʻene moʻuí.

  3. J. Reuben Clark Jr., “When Are Church Leaderʻs Words Entitled to Claim of Scripture” Church News, July 31, 1954); vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 28:1–2, 6–7, 11–13.

  4. Ko e teuteu pea mo e ngaahi tuʻunga ʻoku fie maʻu ʻiate kinautolu ʻoku kau he fakataha alēleá ko e “angatonu, … māʻoniʻoni, mo e loto māʻulalo, angamalū mo kātaki fuoloa, … tui, mo angamaʻa, ʻilo, mapuleʻi kita, faʻa kātaki, anga faka-ʻOtua, angaʻofa fakakāinga pea mo e manavaʻofa;“Koeʻuhí he ko e talaʻofá ʻeni, kapau te nau maʻu lahi ʻa e ngaahi meʻá ni ʻiate kinautolu ʻe ʻikai te nau taʻefua ʻi he ʻiloʻi ʻo e ʻEikí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:30–31).

  5. Joseph Smith, ʻi he History of the Church, 5:265.

  6. J. Reuben Clark Jr., “Church Leadersʻ Words,” 10. Naʻe hoko atu ʻa Palesiteni Kalake, ʻo kau ki he talanoa ne fai ange ʻe heʻene tamaí ʻo fekauʻaki mo Pilikihami ʻIongí, ʻo ne pehē:“ʻOku ʻikai ke u ʻiloʻi pe kuo hoko ʻeni, ka ʻoku ou pehē ʻokú ne fakatātaaʻi ha tefitoʻi moʻoni —ʻoku aʻu pē ki he Palesiteni ʻo e Siasí, he ʻikai ‘ueʻi maʻu pē ʻe he Laumālié’ ia ʻi he taimi ʻoku lea ai ki he kakaí. Kuo hoko ʻeni fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakatokāteliné (ʻoku faʻa hoko ʻeni ki ha meʻa ʻoku fakafehuʻia hono natulá) ʻa ia ne ongoʻi ai ʻe he Kau Palesiteni ʻo e Siasí pea mo e kakaí hili hano fakahaaʻi ʻo ha tokāteline ne ‘ʻikai ueʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní’ ʻa e tokotaha leá.“ʻE founga fēfē hano ʻiloʻi ʻe he Siasí ʻa e taimi ʻoku fakamahamahalo ai ʻa e kau tangatá ʻo kau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e tokāteline ko ʻeni kau ki he ngaahi tuʻutuʻuní pe ʻoku fenāpasi nai ia mo e ngaahi fie maʻu ʻa e fonó pea ‘ueʻi e he Laumālie Māʻoniʻoní’ ʻa e tokotaha leá? ʻE ʻiloʻi ia ʻe he Siasí ʻo fou ʻi he fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he kāingalotú, pe ʻoku fakahaaʻi ʻe he kau tangatá ʻenau fakakaukaú ʻi hono ‘ueʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní’; pea ʻe fakahaaʻi e ʻilo ko iá ʻi he taimi totonu” (J. Reuben Clark Jr., “Churcu Leadersʻ Words,” 10).

  7. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 57.