2010–2019
Ko e Ngaahi Mālohi ʻo e Langí
ʻEpeleli 2012


Ko e Ngaahi Mālohi ʻo e Langí

ʻOku fakatou fie maʻu ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki talavou mo matuʻotuʻá ʻa e mafaí mo e mālohí—ʻa ia ko e ngofua pea mo e ivi fakalaumālie ia ʻoku fie maʻu ke fakafofongaʻi ai e ʻOtuá ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí.

Siʻoku ngaahi tokoua, ʻoku hounga kiate au ʻa e malava ke tau fakataha mai ko ha kulupu tokolahi ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku ou ʻofa mo tanganeʻia ʻi hoʻomou moʻui tāú mo e tākiekina lelei ʻoku mou fai ʻi he māmaní.

ʻOku ou fakaafeʻi atu e taha kotoa ‘o kimoutolu ke mou fakakaukau pe te mou tali fēfē ʻa e fehuʻi ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ki he kāingalotu ʻo e Siasí he ngaahi taʻu lahi kuo hilí: “Kapau ʻe fehuʻi atu he taimí ni kiate koe ke ke fakamatalaʻi ʻi ha foʻi sētesi ʻe taha pe kupuʻi lea ʻa e meʻa mahuʻinga taha ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko e hā hoʻo talí?” (“The Mission of the Church and Its Members,” Improvement Era, Nov. 1956, 781).

Ko e tali naʻe fai ʻe Palesiteni Makei ki heʻene fehuʻí ko e “mafai fakalangi” ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku makehe e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní mei he ngaahi siasi kehe ʻoku nau tala ko honau mafaí ko e tukuʻau mai hono foakí mei ha taha ki ha taha ʻi he hisitōliá, pe ko e folofolá, pe ako fakalotú. ʻOku tau fakahā mahino naʻe foaki mai e lakanga fakataulaʻeikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi he hilifaki fakahangatonu ʻo e nimá ʻe ha kau talafekau fakalangi.

ʻOku fakatefito ʻeku pōpoakí ki he lakanga fakataulaʻeiki fakalangi ko ʻení pea mo e ngaahi mālohi ʻo e langí. ʻOku ou lotua fakamātoato e tokoni ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ke tau ako fakataha e ngaahi moʻoni mahuʻingá ni.

Mafai mo e Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai ia ʻo e ʻOtuá naʻe tuku mai ki he tangatá he māmaní ke ngāue ʻi he meʻa kotoa pē ki hono fakamoʻui e faʻahinga ʻo e tangatá, (vakai, Spencer W. Kimball, “The Example of Abraham,” Ensign, June 1975, 3). Ko e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e founga ʻoku ngāue mai ai e ʻEikí ke fakahaofi e ngaahi laumālié. Ko e meʻa mahuʻinga ʻe taha ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, tatau pē he kuonga muʻá mo e ʻahó ni, ko Hono mafaí. He ʻikai lava ke ʻi ai ha Siasi moʻoni taʻe maʻu e mafai fakalangí.

ʻOku foaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he kakai tangata hangē pē ko kitauá. ʻOku ʻikai ko e meʻa ne aʻusiá, taukeí, pe akó—ʻa e ngaahi meʻa ke fakanofo ai ha taha ki he lakanga fakataulaʻeikí—ka ko e moʻui tāú mo e loto fiemālie ke ngāué.

ʻOku hanga ʻe he tefito ʻo e tui hono nimá ʻo fakamatalaʻi e sīpinga ki hono maʻu e lakanga fakataulaʻeikí: “ʻOku mau tui kuo pau ke ui ha tangata ʻe he ʻOtuá, ʻi he kikite, pea ʻi he hilifaki ʻo e nima ʻe kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e mafaí, ke malanga ʻaki ʻa e Ongoongoleleí mo fakahoko hono ngaahi ouaú.” Ko ia ai, ʻoku maʻu ʻe ha tamasiʻi pe tangata ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea fakanofo ia ki ha lakanga pau, ʻe ha taha kuó ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí pea ʻosi fakamafaiʻi ʻe ha takimuʻa ʻokú ne maʻu e ngaahi kī totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku ʻi ai e ʻamanaki ʻe hanga ʻe ha taha ʻokú ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí ʻo fakaʻaongaʻi e mafai toputapú ni ʻo fakatatau mo e fakakaukau, finangalo mo e ngaahi taumuʻa māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ke siokita e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fakaʻaongaʻi maʻu pē ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni, tāpuekina, mo fakamālohia e kakai kehé.

ʻOku maʻu e lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga angé ʻi ha fuakava molumalu ʻo kau ai e tufakanga ke ngāue ʻaki e mafaí (vakai, T&F 68:8) pea mo e lakanga (vakai, T&F 107:99) kuo foaki atú. ʻI heʻetau maʻu e mafai toputapu ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau hoko ai ko ha kau fakafofonga ke ngāue ʻo ʻikai tali pē ke toki fakakounaʻi ke ngāue (vakai, 2 Nīfai 2:26). ʻOku longomoʻui e lakanga fakataulaʻeikí kae ʻikai fakafiefiemālie pē.

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni ‘Eselā Tafi Penisoni ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai ke feʻunga pē hono maʻu e lakanga fakataulaʻeikí pea nofonoa ʻo tali ai ke toki ueʻi kitautolu ʻe ha taha ke tau ngāue. ʻOku fie maʻu ke tau longomoʻui mo femoʻuekina maʻu pē ʻi hono fai e ngāue ʻo e māʻoniʻoní ʻi he māmaní, ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai e lakanga fakataulaʻeikí, he ʻoku folofola ʻa e ʻEikí:

“‘… Ka ko ia ia ʻoku ʻikai te ne fai ha meʻa kae ʻoua ke toki fekauʻí, peá ne tali ʻa e fekaú ʻi he loto veiveiua peá ne tauhi ki ai ʻi he fakapikopikó, ʻoku malaʻia ia’ [T&F 58:29]” (So Shall Ye Reap [1960], 21).

Naʻe toe fakamamafaʻi mai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻa e natula longomoʻui ʻo e lakanga fakataulaʻeikí: “ʻOku maumauʻi ʻe ha taha e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he taimi ʻokú ne maumauʻi ai e ngaahi fekaú—pea mo hono taʻe fakahoko hono ngaahi fatongiá. Pea ʻoku pehē pē, mo maumauʻi ʻe ha taha ʻa e fuakavá ko ʻene taʻe fai ha meʻá (Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé [1969], 96).

ʻE tāpuekina kitautolu ʻaki e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻi he taimi ʻoku fakahoko ʻaki ai hotau lelei tahá e ngaahi fatongia he lakanga fakataulaʻeikí. Ko e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá ʻoku ngāue ʻi he kakai tangata mo e fānau tangata hangē ko kitautolú pea ‘oku fie maʻu ki ai ‘a e angatonu fakatāutahá, faivelengá, talangofuá, mo e mateakí. ʻE lava ke maʻu ʻe ha tamasiʻi pe tangata e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he hilifaki ʻo e nimá ka he ʻikai ke ne maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kapau ʻokú ne talangataʻa, taʻe taau, pe taʻe fie ngāue.

“Ko e ngaahi totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kuo fakamaʻu taʻelava ke veteki ki he ngaahi mālohi ʻo e langí, pea … ʻoku ʻikai lava ke mapuleʻi pe ngāue ʻaki e ngaahi mālohi ʻo e langí kae ngata pē ʻi he ngaahi founga ʻo e māʻoniʻoní.

“ʻOku moʻoni pē ʻoku lava ke foaki ia kiate kitautolu; ka ʻo ka tau ka feinga ke ʻufiʻufi ʻetau ngaahi angahalá pe fakafiemālieʻi ʻetau loto-hikisiá pe ko ʻetau kakapa taʻeʻaongá pe ngāue ʻaki ha fakakouna pe puleʻi pe fakamālohiʻi, ʻa e loto ʻo e fānau ʻa e tangatá ʻi ha kiʻi momoʻi founga taʻe-māʻoniʻoni, vakai, ʻoku mahuʻi atu leva ʻa e ngaahi langí; ʻoku mamahi mo e Laumālie ʻo e ʻEikí; pea ʻo ka toʻo atu ia, ko e ʻĒmeni ia ki he lakanga fakataulaʻeiki pe ko e mafai ʻo e tangata ko iá” (T&F 121:36–37; naʻe toki tānaki ʻa e fakamamafá).

Ngaahi tokoua, ʻoku ʻikai fakahōifua ki he ʻEikí, ha tamasiʻi pe tangata ʻokú ne maʻu e lakanga fakataulaʻeikí kae taʻe tokanga ki he meʻa ʻoku fie maʻu ke ne feʻunga ai ke maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fakatou fie maʻu ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki talavou mo matuʻotuʻá ʻa e mafaí mo e mālohí—ʻa ia ko e ngofua pea mo e ivi fakalaumālie ia ʻoku fie maʻu ke fakafofongaʻi ai e ʻOtuá ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí.

Ko ha Lēsoni mei Heʻeku Tangataʻeikí

Naʻe ʻohake au ʻi ha ʻapi ne ʻi ai ha faʻē faivelenga mo ha tamai lelei. Ko ʻeku fineʻeikí ko ha hako ia ʻo e kau paioniá naʻa nau feilaulauʻi e meʻa kotoa pē maʻá e Siasí mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe ʻikai ke mēmipa ʻeku tangataʻeikí ʻi he Siasí, he naʻá ne fakaʻamu ʻi heʻene kei talavoú ke hoko ko ha pātele Katolika. Ka naʻe ʻikai ke ne ʻalu ki he ʻapiako fakalotú kae ako ngāue fakatufunga ia mo huʻi vali.

Ne faʻa maʻu lotu ʻeku tangataʻeikí mo homau fāmilí ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, he konga lahi ʻo ʻene moʻuí. Ne ʻikai ʻilo ʻe he tokolahi ʻi homau uōtí ʻoku ʻikai ke mēmipa ʻeku tangataʻeikí ʻi he Siasí. Naʻá ne vaʻinga mo faiako he timi kilikiti homau uōtí, tokoni he ngaahi ʻekitivitī ʻa e Sikautí, mo poupouʻi ʻeku fineʻeikí ʻi hono ngaahi uiuiʻí mo e fatongia kehekehe. ʻOku ou fie fakamatala atu e taha ʻo e ngaahi lēsoni mahuʻinga ne u ako mei heʻeku tangataʻeikí ʻo kau ki he mafai mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Ne tuʻo lahi ʻeku ʻeke ʻi he uike takitaha ki heʻeku tangataʻeikí heʻeku kei tamasiʻí pe ʻe papitaiso fakakū. Naʻá ne tali lelei mo fakapapauʻi mai he taimi kotoa pē ne u fakahohaʻasi ai iá ʻo pehē: “Tēvita, he ʻikai ke u kau ki he Siasí koeʻuhí ko hoʻo fineʻeikí, pe ko koe, pe ko ha toe taha kehe. Te u kau ki he Siasí he taimi te u ʻiloʻi ko e meʻa totonu ia ke faí.”

ʻOku ou tui ko hoku taʻu hongofulu tupu siʻí ia ne toe fai ai e fepōtalanoaʻaki ko ʻeni mo ʻeku tangataʻeikí. Ne ma foki mai ki ʻapi he tuku ʻa e lotú he Sāpaté, pea ne u ʻeke ki heʻeku tangataʻeikí pe te ne papitaiso fakakū. Naʻá ne malimali mo pehē mai, “Ko koe pē ʻoku toutou ʻeke mai ʻo kau ki he papitaisó. Te u fai atu haʻaku fehuʻi he ʻahó ni.” Ne vave mo fakafiefia ʻeku fakakaukau ʻokú ma aʻu eni ki ha tuʻunga makehe!

Naʻe hoko atu ʻeku tangataʻeikí, “Tēvita, ʻoku akoʻi homou siasí naʻe ʻave ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mei māmani he kuonga muʻá pea toe fakafoki mai ia ʻe ha kau talafekau fakalangi ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻikai ko ia?” Ne u talaange ʻoku tonu ʻene fakamatalá. Peá ne pehē mai, “Ko ʻeku fehuʻí ʻeni. ʻOku ou fanongo he uike taki taha ʻi he fakataha lakanga fakataulaʻeikí ki hono fakamanatu, kole, mo tautapa ʻa e pīsopé mo e kau taki lakanga fakataulaʻeiki kehé ki he kakai tangatá ke fai ʻenau faiako fakaʻapí pea fakahoko honau ngaahi fatongia he lakanga fakataulaʻeikí. Ko e hā ʻoku tokolahi ai e kakai tangata ʻi homou siasí ʻoku tatau pē ʻenau fakahoko honau fatongia fakalotú mo e kakai tangata ko ia ʻi homau siasí, kapau ʻoku maʻu moʻoni ʻi homou siasí ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ne toe fakafoki mai ʻo e ʻOtuá?” Ne ʻikai ke ʻilo ʻe hoku ʻatamai kei siʻí ha tali. Ne ʻikai lava ke u tali e fehuʻi ʻeku tangataʻeikí.

ʻOku ou tui naʻe hala hono fakamāuʻi ʻe heʻeku tangataʻeikí ʻa e moʻoni ʻo e mafai fakalangi ʻoku maʻu ʻi hotau Siasí ʻaki hono fakahoa ia ki he ngaahi tō nounou ʻa e kakai tangata naʻá ne feohi mo ia ʻi homau uōtí. Ka kiate aú naʻe tonu e fakakaukau ʻi heʻene fehuʻí ʻo kau ki he kakai tangata ʻoku nau maʻu e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá, he ʻoku totonu ke nau makehe mei he kakai tangata kehé. ʻOku ʻikai pehē ia ʻoku lelei ange e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻi he kakai tangata kehé, ka ʻoku totonu ke makehe ange ʻenau tōʻongá. ʻOku ʻikai totonu ke ngata pē ʻi hono maʻu ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ka ʻoku totonu ke nau moʻui taau pea hoko ko ha meʻangāue faivelenga ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá. “Ke maʻa ʻa kimoutolu ʻoku fua ʻa e ngaahi ipu ʻa e ʻEikí” (T&F 38:42).

He ʻikai pē ke toe ngalo ʻiate au e lēsoni ne u ako mei heʻeku tangataʻeikí ʻo kau ki he mafai mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko ha tangata lelei naʻe ʻikai kau ki hotau siasí, ka naʻá ne fakatetuʻa mai ki ha meʻa lahi ange mei he kau tangata maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. Ne hanga ʻe he pōtalanoa mo ʻeku tangataʻeikí he hoʻatā Sāpate ko iá he ngaahi taʻu lahi kuohilí, ʻo ʻomi ha holi kiate au ke u hoko ko ha “tamasiʻi lelei.” Ne ʻikai ke u loto ke u hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga kovi mo ha maka tūkiaʻanga ki he fakalakalaka ʻeku tangataʻeikí ʻi heʻene ako kau ki he ongoongolelei ne toe fakafoki maí. Ne u loto pē ke hoko ko ha tamasiʻi lelei. Ko e finangalo ia ʻo e ʻEikí kiate kitautolu kotoa ʻoku tau maʻu Hono mafaí ke tau angatonu, anga māʻoniʻoni, pea hoko ko ha tamaiki tangata lelei ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he feituʻu kotoa pē.

Mahalo ʻe lelei ke mou ʻiloʻi ne papitaiso ʻeku tangataʻeikí, hili ha ngaahi taʻu lahi mei ai. Ne u maʻu e faingamālie he taimi ko iá ke foaki ki ai ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e faka-Melekisētekí. Ko e taha e ngaahi aʻusia fakaʻofaʻofa taha heʻeku moʻuí, ʻa ʻeku mamata ko ia ki hono maʻu heʻeku tangataʻeikí ʻa e mafaí, pea toki hoko atu ki he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku ou vahevahe mo kimoutolu ʻa e lēsoni mahuʻinga ne u ako mei heʻeku tangataʻeikí ke fakamamafaʻi ha moʻoni mahuʻinga. Ko ha kamataʻanga mahuʻinga hono maʻu e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he hilifaki ʻo e nimá, ka ʻoku ʻikai feʻunga ia. ʻOku foaki mai ʻa e mafaí ʻi he fakanofo, ka ʻoku fie maʻu ʻa e angatonú kae toki lava ke ngāue ʻaki e mālohí ke tau fakamoʻui e ngaahi laumālié, akoʻi mo fakamoʻoni, tāpuakiʻi mo enginaki, pea mo paotoloaki e ngāue faifakamoʻuí.

ʻI he taimi mahuʻinga ko ʻeni he hisitōlia ʻo e māmaní, ʻoku fie maʻu ke hoko ʻa kitautolu kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ko ha kakai tangata angatonu mo ha meʻangāue lelei ʻi he toʻukupu ʻo e ʻOtuá. ʻOku fie maʻu ke tau tuʻu hake ko e kau tangata ʻa e ʻOtuá. ʻE lelei ke tau ako mo talangofua ʻo hangē ko e sīpinga ʻa Nīfaí, ko e mokopuna tangata ʻo Hilamaní pea ko e fuofua ākonga ia ʻi he toko hongofulu mā ua ne ui ʻe he Fakamoʻuí he kamata ʻEne ngāue ki he kau Nīfaí. “Pea naʻe akoʻi [ʻe Nīfai] e ngaahi meʻa lahi kiate kinautolu. … Pea naʻe malanga ʻa Nīfai ʻi he mālohi mo e fuʻu mafai lahi” (3 Nīfai 7:17().

“Kātaki ʻo Tokoni ke Mahino ki Hoku Husepānití”

ʻOku ou faʻa ʻeke ki he houʻeiki fafine kuo malí pe ko e hā ha founga te u lava ʻo tokoni lelei ai kiate kinautolu mo honau fāmilí, ʻi he fakaʻosinga ʻo e ʻinitaviu lekomeni temipale ne u fai heʻeku hoko ko e pīsope mo e palesiteni fakasiteikí. Ne u ako mo hohaʻa ki he tali ne maʻu mei he kau fafine faivelenga ko ʻení. Ne siʻisiʻi ha lāunga pe fakaanga ʻa e kau fefiné, ka naʻe lahi ʻenau pehē mai, “Kātaki muʻa ʻo tokoniʻi hoku husepānití ke mahino ki ai hono fatongia ko e taki lakanga fakataulaʻeiki ʻi homau ʻapí. ʻOku ou fiefia ke tataki e ako folofolá, lotu fakafāmilí, mo e efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, pea te u kei hokohoko atu hono fai iá. Ka ʻoku ou fakaʻamu ʻe hoko hoku husepānití ko ha hoa ngāue tuʻunga tatau pea ngāueʻi hono tuʻunga fakatakimuʻa he lakanga fakataulaʻeikí, ʻa ia ko ia pē te ne lava ke faí. Kātaki muʻa ʻo tokoniʻi hoku husepānití ke ne ako ke hoko ko ha pēteliake mo ha taki lakanga fakataulaʻeiki ʻoku tataki pea tokangaʻi mo maluʻi homau ʻapí.”

ʻOku ou faʻa fakakaukau ki he kole fakamātoato ʻa e kau fafiné. ʻOku ongona ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e hohaʻa tatau he ʻahó ni. ʻOku tokolahi ha ngaahi uaifi ʻoku nau kolea ke ʻoua naʻa ngata pē hono maʻu ʻe he ngaahi husepānití e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ka ke nau maʻu foki mo e mālohí. ʻOku nau fakaʻamu ke ngāue kāfataha mo ha husepāniti angatonu pea mo ha hoa maʻu lakanga fakataulaʻeiki, ʻi hono fai e ngāue ko hono faʻu ʻo ha ʻapi ʻoku fakatefito ʻia Kalaisi mo e ongoongoleleí.

ʻOku ou palōmesi atu ngaahi tokoua, kapau te tau lotua mo fakalaulauloto ki he kole ʻa e kau fafiné ni, ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau ʻilo ko hai moʻoni kitautolu (vakai, T&F 93:24) mo tokoni ke tau ʻilo e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke tau liliu mo fakalakalaka aí. Pea ko e taimi pē ʻeni ke tau ngāue aí!

Hoko ko ha Ngaahi Sīpinga ʻo e Anga Māʻoniʻoní

ʻOku ou toe fakamanatu atu he pooni e ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní, ʻa ia kuó ne fakaafeʻi kitautolu kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke tau hoko ko ha “ngaahi sīpinga ʻo e anga māʻoniʻoní.” Kuó ne toutou fakamanatu mai kiate kitautolu kapau ʻoku tau fai e ngāue ʻa e ʻEikí, ʻoku tau maʻu ai e totonu ki Heʻene tokoní ʻo makatuʻunga ʻi heʻetau moʻui tāú (vakai, “Ngaahi Sīpinga ʻo e Anga Māʻoniʻoní,” Liahona, Mē 2008, 65–68). ʻOku tau maʻu e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kuo ʻosi fakafoki mai ki he māmaní he kuonga ko ʻení ʻe ha kau talafekau fakalangi, ʻa ia ko Sione Papitaiso mo Pita, Sēmisi mo Sione. Ko ia ʻe lava ai ʻe he tangata kotoa pē kuó ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻo ʻiloʻi ko e hohoko ʻo hono mafaí naʻe haʻu hangatonu pē ia mei he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou ʻamanaki pē ʻoku tau houngaʻia he tāpuaki maʻongoʻonga ko ʻení. ʻOku ou lotua ke tau maʻa mo taau ke fakafofongaʻi e ʻEikí ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi Hono mafai toputapú. Fakatauange te tau feʻunga kotoa ke maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku ou fakamoʻoni kuo toe fakafoki moʻoni mai ki he māmaní he ngaahi ʻaho kimui ní ʻa e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea ʻoku maʻu ia ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ou toe fakamoʻoni foki ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoní ʻa e taulaʻeiki lahi pule ki he lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga ʻo e Siasí (vakai, T&F 107:9, 22, 65–66, 91–92) pea ko ia toko taha pē ʻi he māmaní ʻokú ne maʻu pea fakamafaiʻi ke ne ngāue ʻaki kotoa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku ou fakamoʻoni molumalu ki he ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.