2010–2019
Ke Tauhi ke Toputapu
ʻEpeleli 2012


Ke Tauhi ke Toputapu

Kuo pau ke fai ha tokanga makehe ia ki he ngaahi meʻa ʻoku toputapú pea fakaʻapaʻapaʻi makehe mo lau ʻoku molumalu ange ia.

ʻI he taʻu ʻe 1,500 nai kimuʻa ʻia Kalaisí, naʻe tataki ai ha tauhisipi ki ha ʻakau vela ʻi he tafa-moʻunga ʻo e Moʻunga Hōlepí. Naʻe kamata mei he fetuʻutaki fakalangi ko iá ʻa hono liliu ʻo Mōsese mei heʻene hoko ko ha tauhisipí ke ne hoko ko ha palōfita pea mei heʻene ngāue ko e fakateketeka sipí ki hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí. ʻI ha taʻu ʻe tahaafe tolungeau mei ai, naʻe tokanga ai e loto ʻo ha taulaʻeiki kei talavou ʻi he ʻao ʻo ha tuʻi, ki ha fakamoʻoni ʻa ha palōfita ne tautea matea. Naʻe kamata ai e liliu ʻa ʻAlamā mei heʻene hoko ko ha taha ngāue fakapuleʻangá ʻo ne hoko ko ha tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá. ʻI ha meimei taʻu ʻe 2,000 kimui ai, ne ʻalu ha kiʻi talavou taʻu 14 ki he vaoʻakaú ke kumia ha tali ki ha fehuʻi fakamātoato. Naʻe hanga ʻe he meʻa ne hoko kia Siosefa Sāmita he vaoʻakaú ʻo fokotuʻu ia ʻi he hala ʻe hoko ai ko ha palōfitá kae pehē ki hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí.

Naʻe hanga ʻe he ngaahi fetuʻutaki fakalangí ni ʻo liliu kotoa e moʻui ʻa Mōsese, ʻAlamā mo Siosefa Sāmitá. Naʻe fakamālohia kinautolu ʻe he meʻá ni ke nau tui faivelenga ki he ʻEikí mo ʻEne ngāué ʻi he toenga ʻenau moʻuí, neongo e taulōfuʻu ʻa e fakafepakí mo e ngaahi ʻahiʻahi faingataʻa ne nau fekuki mo iá.

Mahalo pē he ʻikai fuʻu fakahangatonu pe taulōfuʻu pehē ʻa e faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo ia heʻetau fetuʻutaki fakalangí. Ka neongo ia, hangē ko e kau palōfitá, ʻoku fakafalala hotau ivi ke kātaki faivelengá, ʻi heʻetau ʻilo, manatuʻi mo tauhi ke toputapu e ngaahi fakamoʻoni ʻoku tau maʻu mei ʻolungá.

Kuo toe fakafoki mai he ʻahó ni ki he māmaní ʻa e mafaí, ngaahi kií mo e ngaahi ouaú. ʻOku ʻi ai foki ha ngaahi tohi folofola mo ha kau fakamoʻoni makehe. Ko kinautolu ko ia ʻoku fekumi ki he ʻOtuá, ʻe lava ke papitaiso kinautolu ki hono fakamolemoleʻi ʻo e angahalá pea fakamaʻu ʻi he “hilifaki ʻo e nimá ki he papitaiso ʻo e afí mo e Laumālie Māʻoniʻoní” (T&F 20:41). ʻI he ngaahi meʻaʻofa mahuʻinga ko ʻeni kuo toe fakafoki maí, ko e konga lahi ʻetau fetuʻutaki fakalangí ʻoku kau ki ai ʻa e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá, ko e Laumālie Māʻoniʻoní.

[Lea kiate au e Laumālié, ʻi he kihiʻi leʻo siʻi

Ke tataki mo fakahaofi au.]

(“The Still Small Voice,” Children’s Songbook, 106)

[Tuku ke tataki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní;

Tuku ke ne akoʻi mai e moʻoní.

Te ne fakamoʻoniʻi ʻa Kalaisi,

Pea fakamaama hotau ʻatamaí ki he langí”.]

(“ʻOku Taki ʻa e Laumālié,” Ngaahi Himi, fika 73)

ʻI heʻetau fekumi ki ha ngaahi tali mei he ʻOtuá, ʻoku tau ongoʻi ai e fanafana mai e kihiʻi leʻo siʻi mo mālié ki hotau laumālié. ʻOku fakanatula mo fakalongolongo pē ʻa e ngaahi ongo ko ‘ení—ʻa e ngaahi ueʻi ko ʻení—pea ʻikai ke tau faʻa fakatokangaʻi ia pe te tau tala pē ko ha fakaʻuhinga pe fakamahamahalo ia. ʻOku fakamoʻoni e ngaahi pōpoaki fakafoʻituitui ko ʻení ki he ʻofa mo e tokanga fakataautaha ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú pea mo honau misiona fakataautaha ʻi he moʻui ní. ʻOku lahi e ngaahi taumuʻa ʻo e fakalaulauloto fakaʻahó mo hono lekooti e ngaahi ueʻi ʻoku maʻu mei he Laumālié, he ʻoku tokoni ia ke tau (1) ʻiloʻi ai ʻetau fetuʻutaki fakalangi fakatāutahá pea (2) fakatolonga kinautolu, maʻatautolu pea mo hotau hakó. Ko hono hiki ko ia kinautolú, ko hano fakahaaʻi mo ʻiloʻi totonu ia ʻetau houngaʻia ʻi he ʻOtuá he “ʻoku ʻikai ha meʻa ʻoku fakatupu houhau ai ʻa e tangatá ki he ʻOtuá pe ʻoku ʻikai ha taha kuo tupu hono houhaú ki ai, ka ko kinautolu ʻoku ʻikai ke fakamoʻoniʻi ʻa e kau mai hono toʻukupú ʻi he meʻa kotoa pē” (T&F 59:21).

Naʻe fakamanatu mai ʻe he ʻEikí ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau maʻu ʻi he Laumālié, naʻá Ne folofola, “Manatu, ko e meʻa ʻoku haʻu mei ʻolungá ʻoku toputapu” (T&F 63:64). ʻOku mahulu hake ʻEne folofolá ʻi he fakamanatú pē; ko ha fakaʻuhinga mo ha fakamatala foki ia. ʻOku toputapu ʻa e maama mo e ʻilo mei he langí. ʻOku toputapú he ko e haʻu mei he langí.

ʻOku ʻuhinga e foʻi lea toputapú ki he taau mo e lāngilangí mo e fakaʻapaʻapá. ʻI heʻetau lau ko ia ʻoku toputapu ha meʻá, ʻoku fakaʻilonga mai ai e ʻEikí ʻoku māʻolunga ange hono mahuʻingá ʻoʻona pea ke fakamuʻomuʻa ia he ngaahi meʻa kehé. Kuo pau ke fai ha tokanga makehe ia ki he ngaahi meʻa ʻoku toputapú pea fakaʻapaʻapaʻi makehe pea lau ʻoku molumalu ange ia. ʻOku māʻolunga e toputapú ia ʻi he fakahokohoko e ngaahi meʻa mahuʻinga fakalangí.

Ko e meʻa ko ia ʻoku toputapu ki he ʻOtuá, ʻoku toki toputapu pē ia kiate kitautolu ʻo fakafou ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi ʻo e tauʻatāina ke filí; kuo pau ke fili e tokotaha kotoa pē ke ne tali mo ʻai ke toputapu ʻa e meʻa kuo pehē ʻe he ʻOtuá ʻoku toputapú. ʻOkú Ne ʻomi ʻa e maama mo e ʻilo mei he langí. ʻOkú Ne fakaʻafeʻi kitautolu ke tau maʻu pea ʻai ia ke toputapu.

Ka “ʻoku ʻi ai ʻa e fehangahangai ʻi he meʻa kotoa pē” (2 Nīfai 2:11). Ko e fehangahangai ʻo e toputapú ko e taʻefakalotu pe fakakakano—ʻa ia ʻoku fakatuʻasino pe fakamāmani. ʻOku feʻauʻauhi maʻu pē ʻa e meʻa fakamāmaní mo e meʻa ʻoku toputapú pe ko hai te ne maʻu ʻetau tokangá mo ia te tau fakamuʻomuʻá. ʻOku mahuʻinga e ʻilo ki he meʻa fakaemāmaní ki heʻetau moʻui fakaʻahó. ʻOku fakahinohinoʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau fekumi ki he ʻiló mo e potó, ke ako mei he ngaahi tohi lelei tahá pea ke tau maheni mo e ngaahi lea fakafonuá, lea kehekehé pea mo e kakaí (vakai, T&F 88:118; 90:15). Ko ia ai ko e fili ke fakamuʻomuʻa ʻa e meʻa toputapú ʻi he meʻa fakamāmaní, ko ha fili mahuʻinga moʻoni ia, ka he ʻikai ke tau tokanga ki he tahá kae liʻaki e tahá; he “ʻoku lelei ke akonekina kapau [te tau] tokanga ki he ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá” (2 Nīfai 9:29; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ko e feingatau ko ia ʻoku fai he loto ʻo e tangatá pe ko hono fakamuʻomuʻa e meʻa toputapú pe meʻa fakamāmaní, ʻe lava ke fakatātaaʻi ia ʻi he meʻa ne hoko kia Mōsese he ʻakau velá. Naʻe maʻu ai ʻe Mōsese hono ui toputapu meia Sihova ke fakatauʻatāinaʻi e fānau ʻa ʻIsilelí mei he nofo pōpulá. Neongo ia, naʻe tupu ʻene veiveiuá mei heʻene ʻilo fakamāmani ki he mafi ʻo ʻIsipite mo Feló. Ko ia ne iku fili ai ʻa Mōsese ke ne ngāue ʻaki ʻene tui ki he folofola ʻa e ʻEikí, ʻo tuku ʻene ʻilo fakamāmaní kae falala ki he meʻa ʻoku toputapú. Naʻe ʻomi ʻe he falala ko iá ʻa e mālohi ke ne ikunaʻi ʻaki e ngaahi faingataʻa fakatuʻasinó pea mo tataki ai ʻa ʻIsileli mei ʻIsipite.

Hili e hola e kakai ʻo ʻAlamaá mei he kau tau ʻa Noá, naʻe maʻu pōpula kinautolu ʻe ʻAmulone. Naʻe mei lava pē ke veiveiua ʻa ʻAlamā ki he fakamoʻoni naʻá ne maʻu lolotonga ʻene fanongo kia ʻApinetaí. Ka naʻá ne falala ki he meʻa ne toputapú pea naʻe foaki ange kiate kinautolu ha ivi ke nau matuʻuaki pea hola mei heʻene ngaahi ʻahiʻahi fakatuʻasinó.

Naʻe fehangahangai ʻa Siosefa Sāmita mo ha palopalema tatau, ʻi he ngaahi fuofua ʻaho ʻo ʻene liliu e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne ʻiloʻi e natula toputapu ʻo e ʻū lauʻi peletí pea mo e ngāue fakaliliu leá. Ka naʻe fakalotoʻi ia ʻe Māteni Hālisi ke ne fakamuʻomuʻa ʻene tokanga ki hono kaungāmeʻa fakaemāmaní mo e meʻa fakapaʻangá ʻo fepaki ia mo e fakahinohino toputapú. Ko hono olá ko e mole e ʻū lauʻi peesi naʻe ʻosi liliú. Naʻe valokiʻi ʻe he ʻEiki ʻa Siosefa ko ʻene ʻoatu “e meʻa [ʻoku] toputapú ki he faiangahalá” (T&F 10:9) pea naʻe ʻave fakataimi ai meiate ia ʻa e ʻū lauʻi peletí mo e meʻafoaki ke liliu leá. ʻI he taimi ne toe fokotuʻutuʻu lelei ai ʻe Siosefa ʻa e meʻa ke ne fakamuʻomuʻá, ʻa ia ko e ngaahi meʻa toputapú, naʻe toe fakafoki mai ʻa e ʻū lauʻi peletí mo e meʻafoaki ke liliu leá pea hoko atu e ngāué.

ʻOku ʻomi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha ngaahi sīpinga kehe ʻo e feingatau ko ʻeni ke fakamuʻomuʻa e meʻa toputapú. ʻOku tau lau ʻo kau ki ha kakai tui ne tataki kinautolu ʻe heʻenau tuí ki he ʻakau ʻo e moʻuí pea nau kai ʻi hono fua toputapú, ʻa ia ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá. Hili iá, naʻe hanga ʻe he manuki ʻa e niʻihi ʻi he fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá ʻo tohoakiʻi e tokanga ʻa e kakai tuí ni mei he meʻa toputapú ki he meʻa fakamāmaní. (Vakai, 1 Nīfai 8:11, 24–28.) Naʻe fili kimui e kau Nīfaí ki he hīkisiá pea nau fakaʻikaiʻi ʻa e laumālie ʻo e kikité mo e fakahaá, ʻo nau “manukiʻi ʻa e meʻa ʻoku toputapú” (Hilamani 4:12). Naʻe ʻi ai foki ha niʻihi ne mamata tonu he ngaahi fakaʻilonga mo e ngaahi mana ne fekauʻaki mo e ʻaloʻi ʻo e ʻEikí, ka ne nau fili ke siʻaki e ngaahi fakahā toputapu mei he langí koeʻuhí ko ha ngaahi fakamatala fakamāmani (vakai, 3 Nīfai 2:1–3).

ʻOku kei hokohoko atu pē he ʻahó ni e feingatau ko iá. ʻOku fakautuutu ke tokolahi mo mālohi ange ʻa e ngaahi leʻo fakamāmaní. ʻOku fakalalahi ai pē hono fakalotoʻi e kau tuí ke nau liʻaki ʻa e meʻa ʻoku nau tui ki aí he ʻoku pehē ʻe he māmaní ia ʻoku maumau taimi mo taʻe ʻuhinga. Koeʻuhí ʻoku tau “[sio] ʻi ha sioʻata fakapōpōʻuli” (1 Kolinitō 13:12) pea “ʻikai ke [tau] ʻilo hono ʻuhinga ʻo e meʻa kotoa pē” (1 Nīfai 11:17), ʻe ʻi ai e taimi te tau ongoʻi vaivai ai pea tau fie maʻu ha fakapapau fakalaumālie lahi ange. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia ʻŌliva Kautele ʻo pehē:

“Kapau ʻokú ke holi ki ha toe fakamoʻoni kehe, ke ke fakakaukau ʻi ho ʻatamaí ki he pō ʻa ia naʻá ke tangi ai kiate au ʻi ho lotó, ke ke ʻilo ki hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení.

“ʻIkai naʻá ku lea ʻaki ʻa e fiemālié ki ho ʻatamaí ʻi he meʻá? Ko e hā mo ha toe fakamoʻoni lahi hake te ke lava ʻo maʻu ʻi ha fakamoʻoni mei he ʻOtuá?” (T&F 6:22–23).

Naʻe fakamanatu ange ʻe he ʻEikí kia ʻŌliva pea kiate kitautolu ke tau fakafalala ki he meʻa toputapu fakataautaha kuo tau ʻosi maʻú ʻi he taimi ʻoku fakafepakiʻi ai ʻetau tuí. Hangē ko ia ne hoko kia Mōsese, ʻAlamā mo Siosefa ʻi muʻá, ʻoku hoko ʻa e ngaahi meʻa fakalangi ko ʻení ko ha ngaahi taula fakalaumālie ke tau malu ai ʻi he taimi ʻo e ʻahiʻahí.

He ʻikai ke tau filifili pē ʻa e meʻa toputapu ke liʻakí. Ko kinautolu ko ia ʻoku fili ke tukuange ha taha pē ʻo e meʻa toputapú, ʻe fakapoʻuli ʻenau fakakaukaú (vakai, T&F 84:54), pea kapau he ʻikai ke nau fakatomala, ʻe ʻave meiate kinautolu e maama ʻoku nau maʻú (vakai, T&F 1:33). ʻI he ʻikai ko ia ke fakamaʻunga ʻenau moʻuí ki he meʻa toputapú, te nau tēkina noa pē ai he moʻui maʻá ʻi he meʻa fakaemāmaní. Ka ko kinautolu ko ia ʻe tauhi ke toputapu e ngaahi meʻa toputapú, te nau maʻu e talaʻofá: “Ko e meʻa ko ia ʻoku mei he ʻOtuá, ko e māmá ia; pea ko ia ʻokú ne maʻu ʻa e māmá, pea fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, te ne maʻu ʻa e maama lahi ange; pea ʻe tupulaki ʻa e maama ko iá ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá” (T&F 50:24).

ʻOfa ke tāpuekina kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau ʻiloʻi maʻu ai pē, manatuʻi mo tauhi ke toputapu ʻa ia kuo tau maʻu mei ʻolungá. ʻOku ou fakamoʻoni kapau te tau fai ia, te tau maʻu ʻa e mālohi ke kātekina e ngaahi faingataʻá mo ikunaʻi e ngaahi ʻahiʻahi ʻo hotau kuongá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.