2010–2019
Loto Vēkeveke pea Taau ke Ngāue
ʻEpeleli 2012


Loto Vēkeveke pea Taau ke Ngāue

ʻOku hoko ha ngaahi mana he feituʻu kotoa pē ʻi he taimi ʻoku mahino ai e lakanga fakataulaʻeikí, fakalāngilangiʻi mo fakaʻaongaʻi totonu ai e lakanga fakataulaʻeikí pea fakahaaʻi ai e tuí.

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, ʻoku fakafiefia ke tau toe fakataha mai. Ko e taimi kotoa pē ʻoku ou ʻalu ai ki he fakataha lahi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ou fakakaukauloto ki ha ngaahi akonaki ʻa e niʻihi ʻo e kau taki fakaʻeiʻeiki ʻa e ʻOtuá kuo lea ʻi he ngaahi fakataha lakanga fakataulaʻeiki ʻa e Siasí. Kuo tokolahi ha niʻihi kuo nau fakalaka atu ke maʻu honau pale taʻengatá ka kuo nau ʻomi ha ngaahi fakahinohino fakalaumālie maʻatautolu mei honau ʻatamai funganí, momona ʻenau moʻuí pea mo e māfana honau lotó. ʻOku ou fie vahevahe atu he pooni ha niʻihi ʻo ʻenau ngaahi akonaki fekauʻaki mo e lakanga fakataulaʻeikí.

Mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko ha tefitoʻi moʻoni taʻengata pea naʻe ʻi ai ia mo e ʻOtuá mei ʻitāniti, pea ʻe pehē ai pē ki ʻitāniti, ʻo ʻikai ha kamataʻanga ʻo hono ngaahi ʻahó pe ngataʻangaʻo hono ngaahi taʻú.”1

ʻOku tau ako mei he ngaahi lea ʻa Palesiteni Uilifooti Utalafí: “Ko e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní ko ha founga ia ʻoku fetuʻutaki mo fengāueʻaki mai ai ʻa e ʻOtuá mo e tangatá he māmaní; pea ko e kau talafekau fakalangi ko ia kuo nau ʻaʻahi mai ki māmani ʻo fetuʻutaki mo e tangatá, ko ha kau tangata ne nau maʻu mo ngāue ʻaki totonu honau lakanga fakataulaʻeikí lolotonga ʻenau ʻi he kakanó; pea ko e meʻa kotoa pē ne ʻai ʻe he ʻOtuá ke fakahoko maʻa hono fakamoʻui ʻo e tangatá, ʻo kamata mei he hoko mai ʻa e tangatá ki he funga ʻo māmaní ʻo aʻu ki hono huhuʻi ʻo māmaní, naʻe hoko pea ʻe kei hoko maʻu pē ia tuʻunga ʻi he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki taʻe ngatá.”2

Naʻe fakamahino mai ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “Ko e lakanga fakataulaʻeikí … ko e … mālohi ia ʻo e ʻOtuá ʻoku foaki ki he tangatá ke lava ai e tangatá ʻo ngāue ʻi he māmaní ki hono fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻi he huafa ʻo e Tamaí mo e ʻAló pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea ngāue totonu ʻaki ia; ʻo ʻikai ngāue fakamahamahalo ʻaki e mafai ko iá, pe kole ia mei ha ngaahi toʻu tangata kuo mate mo pulia, ka ko e mafai ia kuo foaki mai he kuonga ko ʻeni ʻoku tau moʻui aí ʻe ha kau ʻāngelo tauhi mo ha ngaahi laumālie mei ʻolunga, ko e omi fakahangatonu mei he ʻao ʻo e ʻOtua Māfimafí.”3

Pea fakaʻosí meia Palesiteni Sione Teila: “Ko e hā ʻa e lakanga fakataulaʻeikí? … Ko e puleʻanga ia ʻo e ʻOtuá, ʻo tatau ai pē pe ʻoku ʻi māmani pe ʻi he langí, he ʻoku ʻi he mālohi, faʻunga pe tefitoʻi moʻoni ko iá ʻa hono puleʻi ʻo e meʻa kotoa pē ʻi he māmaní pea ʻi he langí, pea ʻi he mālohi ko iá ʻoku pukepuke ai ʻa e meʻa kotoa. ʻOkú ne puleʻi ʻa e meʻa kotoa pē—ʻokú ne tataki ʻa e meʻa kotoa pē—pouaki ʻa e meʻa kotoa pē—pea ʻi ai hono kaunga ki he meʻa kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo e ʻOtuá pea mo e moʻoní.”4

ʻOku tau monūʻia heʻetau ʻi heni he kuonga fakaʻosí ni, ʻi he taimi ʻoku ʻi māmani ai e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau monūʻia fau ke maʻu e lakanga fakataulaʻeiki ko iá. ʻOku ʻikai ngata pē he hoko ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ko ha meʻafoakí, ka ko ha tufakanga ia ke ngāueʻi, ko ha tāpuaki ke langaki hake pea mo ha faingamālie ke faitāpuekina ai e moʻui ʻa e niʻihi kehé.

ʻOku haʻu fakataha e ngaahi faingamālie ko ʻení mo ha ngaahi fatongia mo e ngafa. ʻOku ou manako mo mahuʻingaʻia he foʻi lea ko e fatongia pea mo ia kotoa ʻokú ne fakahaaʻi maí.

Ko e taʻu ʻeni ʻe 72 ʻeku kau atu ki ha ngaahi fakataha ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi ha ngaahi taimi kehekehe mo ha feituʻu kehekehe—talu mei hono fakanofo au ko ha tīkoni ʻi hoku taʻu 12. ʻOku laka pē ki muʻa e taimí. ʻOku laka fakataha pē ia mo e fatongiá. ʻOku ʻikai poipoila pe hōloa e fatongiá. ʻOku hoko mai mo mavahe atu e ngaahi fakafepaki fakamamahí, ka ʻoku kei tuiaki taʻe tūkua atu pē ʻa hono tauʻi e laumālie ʻo e tangatá. ʻOku hangē ha talupité ʻa e ui ʻoku ʻomi mei he ʻEikí kiate kitaua mo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻi he feituʻu kotoa pē: “Ko ia, tuku ke akó ni ʻo ʻilo ʻe he tangata kotoa pē ʻa hono fatongiá pea ke ngāue ʻi he lakanga kuo fakanofo ia ki aí ʻi he faivelenga kakato.”5

Naʻe hoko mai e ui ʻo e fatongiá kia ʻĀtama, Noa, ʻĒpalahame, Mōsese, Samuela mo Tēvita. Naʻe hoko mai ia ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea mo kinautolu ne hoko mai ʻi hono tuʻá. Naʻe hoko mai ia ki he talavou ko Nīfaí ʻi hono fakahinohinoʻi ia ʻe he ʻEikí ʻo fakafou heʻene tamai ko Līhaí, ke nau toe foki ki Selusalema mo hono ngaahi tokouá ʻo ʻomi e ʻū lauʻi peleti palasá meia Lēpani. Naʻe lāunga e ongo taʻokete ʻo Nīfaí ʻo nau tala kuo kole ange ke nau fai ha meʻa faingataʻa. Ko e hā e tali ʻa Nīfaí? Naʻá ne pehē, “Te u ʻalu ʻo fai ʻa e ngaahi meʻa kuo fekau ʻe he ʻEikí he ʻoku ou ʻilo ʻoku ʻikai tuku mai ʻe he ʻEikí ha fekau ki he fānau ʻa e tangatá kae ʻikai te ne teuteu ha hala maʻanautolu ke nau lava ai ʻo fai ʻa e meʻa kuó ne fekau kiate kinautolú.”6

ʻI he taimi te ta maʻu ai e ui ko iá, ko e hā ʻeta tali ki aí? Te ta lāunga ʻo hangē ko Leimana mo Lēmiuelá ʻo pehē ange, “Ko e meʻa faingataʻa ʻeni ʻoku fie maʻu ke tau faí”?7 Pe te ta hangē ko Nīfaí, ʻo tali fakafoʻituitui ange, “Te u ʻalu. Te u fakahoko ia.”? Te tau loto fiemālie nai ke ngāue mo talangofua?

Taimi ʻe niʻihi ʻoku hā ngalivale pe faingataʻa e poto ʻo e ʻOtuá, ka ko e taha e ngaahi lēsoni maʻongoʻonga mo mahuʻinga taha ʻe lava ke tau ako ʻi he moʻui matelié, ko e taimi ko ia ʻoku folofola ai e ʻOtuá ki ha tangata pea talangofua e tangata ko iá, ʻe tonu maʻu pē e meʻa ʻe fai ʻe he tangata ko iá.

ʻI heʻeku fakakaukau ki he foʻi lea ko e fatongiá mo e founga ʻe lava ke fakatupulaki ai ʻetau moʻuí mo e niʻihi kehé ʻe heʻetau fua hotau fatongiá, ʻoku ou manatu ai ki ha faʻu ʻa ha punake mo e faʻutohi ʻiloa:

Ne u mohe peá u misi

Naʻe fakafiefia ʻa e moʻuí

Ne u ʻā hake ʻo ʻiloʻi

Ta ko e fatongia pē ʻa e moʻuí.

Ne u ngāue pea vakai

Ko e fatongiá ko e fiefia.8

Naʻe toe fakalea ia ʻe Lōpeti Luisi Sitīvenisoni ʻi ha founga kehe. Naʻá ne pehē, “ʻOku ou ʻiloʻi ʻa e fiefiá, he kuó u fai ha ngāue lelei.”9

ʻI heʻetau fakahoko hotau ngaahi fatongiá mo fakaʻaongaʻi hotau lakanga fakataulaʻeikí, te tau maʻu ai ʻa e fiefia moʻoní. Te tau aʻusia ai e fiemālie ʻo hono fua hotau fatongiá.

Kuo akonekina kitautolu ʻi he ngaahi fatongia mahino ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku tau maʻú, ʻo tatau ai pē pe ko e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe faka-Melekisētekí. ʻOku ou tapou atu ke mou fakakaukauʻi e ngaahi fatongia ko iá pea mou fai e meʻa kotoa pē te mou lavá ke fakahoko ai kinautolu. Kuo pau ke tau moʻui taau ke fakahoko ia. Tau maʻu muʻa ha nima ʻoku mateuteu, nima ʻoku maʻa pea mo ha nima ʻoku vēkeveke ke tokoni kae lava ke tau kau atu ʻi hono fai e tokoni naʻe mei maʻu ʻe he niʻihi kehé mei he Tamai Hēvaní. Kapau ʻoku ʻikai ke tau taau, ʻe faingofua ke mole atu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, pea kapau ʻe mole ia meiate kitautolu, ta kuo mole ai mo e ʻelito ʻo e hakeakiʻí. Tau moʻui taau muʻa ke ngāue.

Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo e kau faiako tuʻukimuʻa ʻi he Siasí ko Palesiteni Hāloti B. Lī: “ʻI he taimi ʻoku maʻu ai ʻe ha taha ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ʻokú ne hoko ai ko ha fakafofonga ʻo e ʻEikí. ʻOku totonu ke ne fakakaukau ki hono uiuiʻí ʻo hangē tofu pē ʻokú ne fai e fekau ʻa e ʻEikí.”10

Lolotonga e Tau Lahi ʻa Māmani Hono II, ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1944, naʻe hoko ha meʻa fekauʻaki mo e lakanga fakataulaʻeikí lolotonga hono kapu ʻe he ʻIunaiteti Siteití e Motu Kuasaliní, ko ha konga ʻo e ʻOtu Motu Māsoló pea ʻoku tuʻu ʻi he ʻŌseni Pasifikí he vahaʻa ʻo ʻAositelēlia mo Hauaiʻí. Ko e meʻa ko ia ne hoko aí, naʻe tohi ia ʻe ha faiongoongo—naʻe ʻikai ko ha mēmipa ʻo e Siasí—naʻe ngāue ki ha kautaha nusipepa ʻi Hauaiʻi. ʻI he fakamatala he nusipepá he 1944, naʻá ne tohi ai e meʻa ko ʻeni ne hokó ʻo ne fakamatala naʻá ne muimui atu mo hono kaungā faiongoongó ʻi he foʻi peau hono uá he tuʻa ʻo e kau tau ʻutá ʻi he Motu Kuasaliní. ʻI heʻenau ngaʻunu ki muʻá, ne nau fakatokangaʻi ha talavou sōtia ne tētē foʻohifo mai, kuó ne kafo lahi ʻaupito. Naʻe toto e vai naʻe tētē aí. Pea ne nau fakatokangaʻi ha sōtia ʻe taha ʻoku haʻu fakahangatonu mai ki hono kaungā sōtia kafó. Naʻe kafo foki mo e sōtia fika uá pea tāupe pē hono nima hemá hono tafaʻakí. Naʻá ne hikiʻi hake ʻa e ʻulu ʻo e sōtia ne tētē mai he vaí ke ʻoua naʻa siʻi melemo. ʻI he leʻo ilifia, naʻá ne ui tokoni. Naʻe sio atu e kau faiongoongó ki he tamasiʻi naʻá ne pukepuké pea nau ui atu ki ai, “Masiʻi, he ʻikai ke tau toe lava ʻo fai ha meʻa ki he tamasiʻí ni.”

Naʻe tohi ʻe he faiongoongó ʻo pehē, “Ne u vakai atu ki ha meʻa kuo teʻeki ai ke u mātā kimuʻa.” Naʻe hanga ʻe he tamasiʻi kafó ni ʻo kaufakiʻi e sino ʻo hono kaungā sōtia kuo mālōloó ke na aʻu ki he matātahí. Naʻá ne “hilifaki e ʻulu ʻo hono kaungā sōtiá ʻi hono funga tuí. … Ko ha ʻata fakaofo moʻoni ia—ko ha ongo tamaiki kuo kafo—fakatouʻosi … ko ha ongo tangata maʻa mo fakaʻofoʻofa, neongo ʻena faingataʻaʻiá. Naʻe punou hifo e ʻulu ʻo e tamasiʻí ʻi he funga ʻo e tokotaha maté ʻo ne pehē ange, ʻʻOku ou fekau kiate koe ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí pea ʻi he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ke ke kei moʻui pē kae ʻoua ke u feinga ke maʻu mai ha tokoni fakafaitoʻo.’” Naʻe fakaʻosi ʻe he faiongoongó ʻene fakamatalá ʻaki e leá ni: “Ko kimautolu toko tolu ʻeni, [ongo sōtiá pea mo au], ʻi falemahakí. ʻOku ʻikai ʻiloʻi ʻe he kau toketaá [pe naʻe anga fēfē ʻena kei moʻuí], ka ʻoku ou ʻilo ia ʻe au.”11

ʻOku hoko ha ngaahi mana he feituʻu kotoa pē ʻi he taimi ʻoku mahino ai e lakanga fakataulaʻeikí, fakalāngilangiʻi mo fakaʻaongaʻi totonu ai e lakanga fakataulaʻeikí pea fakahaaʻi ai e tuí. ʻI he taimi ʻoku fetongi ai e loto veiveiuá ʻaki e tuí, pea fakaʻauha ʻe he tokoni taʻesiokitá ʻa e loto siokitá, ʻe fakahoko leva ʻe he mālohi ʻo e ʻOtuá ʻa ʻEne ngaahi taumuʻá.

ʻE lava ke hoko fakalongolongo mai e ui ʻo e fatongiá ʻi hono tali ʻe kitautolu kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí e ngāue ʻoku vahe mai ke faí. Naʻe pehē ʻe he taki angavaivai mo lelei ko Palesiteni Siaosi ʻAlipate Sāmitá, “Ko ho ʻuluaki fatongiá ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí peá ke toki fakahoko totonu leva ho uiuiʻí ʻi he ʻao ʻo ho kaungā ngāué ʻi he mālohi mo e ivi ʻo ho lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní … pea ʻe fiefia leva e kakaí ke nau muimui ʻiate koe.”12

Naʻe hoko mai e faʻahinga ui ko iá—ʻa ia naʻe ʻikai ko ha ui kāfakafa ka naʻe tokoni ke fakamoʻui ai ha laumālie—kiate au ʻi he 1950, ʻi hono toki ui foʻou au ko ha pīsopé. Naʻe lahi mo kehekehe hoku ngaahi fatongia ko ha pīsopé pea ne u feinga ʻaki hoku lelei tahá ke fai e meʻa kotoa naʻe fie maʻu ke u faí. Naʻe kehe ʻa e feinga tau ia ne kau atu ki ai e ʻIunaiteti Siteití he taimi ko iá. Koeʻuhí ne tokolahi hotau kāinga ne ngāue fakakautaú, ko ia ne tala mai mei he hetikuota ʻo e Siasí ki he kau pīsope kotoa pē ke nau totongi e ongo makasini ʻa e Siasí he taimi ko iá ko e Church News mo e Improvement Era, maʻá e tokotaha ngāue fakakautau kotoa pē. ʻIkai ngata aí, naʻe kole mai ki he pīsope takitaha ke ne fai ha tohi fakatāutaha he māhina kotoa pē ʻo ʻave ki he tokotaha ngāue fakakautau kotoa pē ʻi hono uōtí. Naʻe ʻi ai ha toko 23 ne ngāue fakakautau mei homau uōtí. Naʻe feinga leva e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke maʻu e paʻanga ke totongi ʻaki e makasiní. Ne u fatongia ʻaki leva hono fai ha tohi fakatāutaha ʻe 23 he māhina takitaha. Hili ʻeni ha ngaahi taʻu lahi mei ai, ʻoku ou kei tauhi pē ha tatau ʻo ʻeku ngaahi tohí kae pehē ki he ngaahi tali ne fai maí. ʻOkú te mei tangi pē hono toe lau e ngaahi tohi ko iá. Ko ha meʻa fakafiefia ia ke toe lau e tukupā ʻa ha sōtia ke moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí pea mo e fili ʻa ha tautahi ke pukepuke e tuí mo hono fāmilí.

ʻI he efiafi ʻe taha, ne u ʻoange ai ki ha fefine he uōtí ʻa e fatunga tohi ʻe 23 ki he māhina lolotongá. Ko ʻene ngāué ko hono tokangaʻi e meilí mo fakapapauʻi ʻoku tonu maʻu pē tuʻasila lolotongá. Naʻá ne hila ki ha sila ʻe taha peá ne malimali ʻo pehē mai, “ʻE pīsope, ʻoku ʻikai koā ke ke foʻi koe? Ko e toe tohi ē kia Palaisoni. Ko e tohi ʻaki ʻeni hono 17 kuó ke ʻave ki ai mo e ʻikai pē tali mai.”

Ne u tali ange, “Sai pē, mahalo ko e māhina ʻeni ʻe tali mai aí.” Pea ko e meʻa ia ne hokó, ko e māhiná ia. Ko e fuofua taimi ia ke ne tali mai ai haʻaku tohi. ʻOku hoko ʻene talí ko ha tauhi ʻofa, ko ha makakoloa mahuʻinga. Naʻá ne ngāue ʻi ha matāfangaʻo ha feituʻu mamaʻo pea naʻe ʻikai ha taha ʻe ofi atu ki ai, naʻá ne taʻelata mo tuēnoa. Naʻá ne tohi mai, “Siʻi pīsope, ʻoku ʻikai ke u fuʻu poto he faitohí.” (Ne u mei talaange e meʻa tatau pē ko iá he ngaahi māhina kimuʻá.) Naʻe hoko atu ʻene tohí, “ʻOku ou fakamālō atu he makasiní mo e Church News kae meʻa tēpuú, ʻoku ou fakamālō atu he ngaahi tohi fakatāutahá. Kuo liliu ʻeku moʻuí. Kuo fakanofo au ko ha taulaʻeiki ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. ʻOku ou maʻu ha loto nonga. Ko ha tangata fiefia au.”

Naʻe tatau pē fiefia ʻa Misa Palaisoni mo e fiefia ʻene pīsopé. Ne u ako ai ki he ola ʻo e muimui ki he lea fakapotopoto ko ia ʻoku pehē, “Fai [ho] fatongiá; ko e lelei tahá ia. Tuku e toengá ki he ʻEikí.”13

Hili ha ngaahi taʻu lahi mei ai, lolotonga haʻaku ʻaʻahi ki he Siteiki Sōleki Kōtoniutí, ne kei palesiteni fakasiteiki ai ʻa Sēmisi E. Fausi, ne u fai ai e talanoa ko iá ko ʻeku feinga ke poupouʻi hono tokangaekina ʻetau kau ngāue fakakautaú. Hili e fakatahá, naʻe haʻu kiate au ha talavou. Naʻá ne ala mai ki hoku nimá peá ne pehē mai, “ʻE Pīsope Monisoni, ʻokú ke manatuʻi au?”

Fokifā ne u fakatokangaʻi hake ia. Ne u ofongi ange “Palaisoni! ʻOkú ke fēfē hake? Ko e hā ho fatongia he Siasí?”

Naʻá ne tali loto fiefia mo laukau mai, ʻʻOku ou sai pē. ʻOku ou ngāue he kau palesitenisī ʻo ʻemau kōlomu kaumātuʻá. Mālō ʻaupito siʻo tokanga kiate aú pea mo e ngaahi tohi ne ke ʻoangé pea ʻoku ou kei tauhi pē ia.”

ʻE ngaahi tokoua, ʻoku fie maʻu ʻe he māmaní ʻetau tokoní. ʻOku tau fai kotoa nai e meʻa ʻoku totonu ke tau faí? ʻOku tau manatuʻi nai e ngaahi lea ʻa Palesiteni Sione Teilá, “Kapau he ʻikai te ke fakahoko totonu ho uiuiʻí, te ke haʻisia ki he ʻOtuá koeʻuhí ko kinautolu naʻá ke mei lava ʻo fakahaofi ʻo kapau ne ke fakahoko ho fatongiá.”14 ʻOku ʻi ai ha vaʻe ke fakatuʻumaʻu, ha nima ke puke mai, ha ʻatamai ke fakalotolahiʻi, ha loto ke ueʻi pea mo ha laumālie ke fakamoʻui. ʻOku fakatatali mai kiate koe ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e taʻengatá. ʻOku ʻaʻau e faingamālie ke ʻoua te ke tuʻu pē ʻo mamata vaʻinga, ka ke kau he tokoni ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. Tau muimui muʻa ki he fakamanatu ko ia ʻoku hā ʻi he Tohi ʻa Sēmisí: “Ke fai ʻe kimoutolu ki he folofolá pea ʻoua naʻa ngata ʻi he fanongó, ʻo mou kākaaʻi ʻa kimoutolu.”15

Tau ako muʻa mo fakakaukau ki hotau fatongiá. Tau loto vēkeveke muʻa pea moʻui taau ke ngāue. ʻI heʻetau fakahoko ko ia hotau fatongiá, tau molomolomuivaʻe muʻa ai ki he ʻEikí. ʻI heʻetau ʻaʻeva ko ia he hala ne hāʻelea ʻe Sīsuú, te tau ʻilo ai naʻá Ne mahulu hake Heʻene hoko pē ko ha pēpē ʻi Selusalemá, ko ha foha ʻo ha tangata tufunga pea mo e faiako tuʻukimuʻa taha he māmaní. Te tau ʻiloʻi ko Ia ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí. Ko e taimi naʻe ui ai Ia ki he fatongiá, naʻá Ne tali, “ʻE Tamai ke fai pē ʻa ho finangaló, pea ke ʻoʻou ʻa e langilangí ʻo taʻengata.”16 ʻOku ou lotua ke tau takitaha fakahoko ia, ʻi Hono huafa māʻoniʻoní, ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisi ko e ʻEikí, ʻēmeni.

Notes

  1. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 117.

  2. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi (2004), 43.

  3. Joseph F. Smith, Gospel Doctrine, 5th ed. (1939), 139–40; toe fakamamafaʻi.

  4. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sione Teila (2001), 138.

  5. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:99; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  6. 1 Nīfai 3:7; vakai foki, veesi 1–5.

  7. Vakai, 1 Nīfai 3:5.

  8. Rabindranath Tagore, ʻi he William Jay Jacobs, Mother Teresa: Helping the Poor (1991), 42.

  9. Robert Louis Stevenson, ʻi he Elbert Hubbard II, comp., The Note Book of Elbert Hubbard: Mottoes, Epigrams, Short Essays, Passages, Orphic Sayings and Preachments (1927), 55.

  10. Stand Ye in Holy Places: Selected Sermons and Writings of President Harold B. Lee (1976), 255.

  11. ʻI he Ernest Eberhard Jr., “Giving Our Young Men the Proper Priesthood Perspective,” typescript, July 19, 1971, 4–5, Church History Library.

  12. George Albert Smith, ʻi he Conference Report, Apr. 1942, 14.

  13. Henry Wadsworth Longfellow, “The Legend Beautiful,” ʻi he The Complete Poetical Works of Longfellow (1893), 258.

  14. Ngaahi Akonakí: Sione Teila, 191.

  15. Sēmisi 1:22.

  16. Mōsese 4:2.