2010–2019
Ke Mou Femo‘uekina ‘i he Ngāue Leleí
ʻOkatopa 2012


Ke Mou Femo‘uekina ‘i he Ngāue Leleí

‘Oku fakahoko ha ngaahi me‘a lahi pea fakama‘ama‘a ‘a e ngaahi kavengá ‘i he ngāue fakataha ‘a e ngaahi nima ‘oku “femo‘uekina ‘i ha ngāue lelei.”

ʻE ʻEletā Peuli, ʻoku ou pehē ko e tokotaha taʻu 90 siʻisiʻi taha koe ʻi he Siasí kotoa. Fakatokangaʻi ʻene puna hake mei hono seá.

‘E kāinga ʻofeina, ko e taimi kotoa pē ‘oku ou kai ai ha fo‘i temata momoho fo‘ou, pe ha fo‘i piisi hu‘a melie ‘oku toki toli‘i hifo pē mei he fu‘u pīsí, ‘oku ou fakakaukau ki he ta‘u ‘e 60 kuo hilí ki he‘eku tamaí ‘a ia na‘e ‘i ai ha‘ane ki‘i faama piisi ‘i Holatei ʻi ‘Iutā. Na‘á ne tauhi ai ha pununga hone ke nau fakafua‘i ‘a e matala ‘o e pīsí ‘a ia ‘e tupu ‘o hoko ko ha ngaahi fo‘i piisi fuolalahi mo ifo.

Na‘e ‘ofa ‘eku tamaí ‘i he‘ene fanga hone leleí pea ofo ‘i he fengāue‘aki fakataha hanau lau afe ke liliu ‘a e hu‘amelie ‘oku tānaki mei he ngaahi matala‘i pīsí ‘o hoko ko e hone melie lanu koulá—‘a ia ko e taha ‘o e me‘akai lelei taha ‘o natulá. ‘Io, ‘oku pehē ‘e he kau mataotao he ngaahi me‘akai fakatupu mo‘ui leleí, ko e taha ia ʻo e ngaahi me‘akai ‘oku ma‘u ai ‘a e me‘a kotoa pē—‘a e ngaahi ʻenisaimí (enzyme), vaitaminí, minuloló, mo e vaí—‘a ia ‘oku tokoni ki he mo‘uí.

Na‘e feinga ma‘u pē ‘eku tamaí ke fakakau au ‘i he‘ene ngāue ki heʻene pununga honé, ka na‘á ku fiefia ke tuku pē ke ne ngāue ki he‘ene fanga honé. Neongo iá, ne talu mei he ngaahi ‘aho ko iá, mo ‘eku ako lahi ange ki he fokotuʻutuʻu ngāue ‘a e pununga honé—‘a ia ko e nofo‘anga ‘o ha fanga hone ‘e toko 60,000 nai.

Ko e ngāue ‘a e fanga honé ke fakafua‘i, tānaki ‘a e hu‘amelié ‘o liliu ia ko e hone. Ko e me‘a fakaofo ia na‘e fakakau ‘e hotau Tupu‘angá ‘i hono faʻu kinautolú, ke nau manako ki ai. Ke lava ‘o ma‘u ‘a e pauni hone ‘e tahá (0.45 kg), ‘oku fakaʻavalisi ʻe puna ‘a e fanga hone kotoa ‘e toko 20,000 ki he 60,000 ki ha matala‘i ‘akau ‘e lauimiliona, pea ʻoku tatau ia mo haʻanau puna takai tu‘o ua holo ‘i he māmaní. ‘Oku fakafuofua ko e huʻa hone ‘oku ‘omi ‘e he hone ‘e tahá ki hono punungá, ‘i he‘ene mo‘uí kotoa, ‘a ia ko ha ngaahi uike siʻi pē ʻo aʻu ki ha māhina ʻe fā, ko ha vahe hongofulu mā ua ‘e taha ‘o e sēpuni tií.

Neongo ‘oku ‘ikai ko ha me‘a lahi ia ‘o fakatatau ki hono fakakātoá, ka ‘oku mahu‘inga ‘a e vahe hongofulu mā ua ‘e taha ʻo e sēpuni tī honé ki he mo‘ui ‘a e pununga honé. ‘Oku fefakafalalaʻaki ‘a e fanga honé ‘iate kinautolu. ‘E faingata‘a ‘a e ngāue ko iá ki ha fanga hone tokosi‘i pē, ka ‘oku faingofua ia he taimi ‘oku fai ai ‘e he hone taki taha hono fatongiá.

Kuo hoko ma‘u pē ‘a e pununga honé ko ha faka‘ilonga mahu‘inga ‘i he hisitōlia hotau Siasí. ‘Oku tau ako ‘i he Tohi ‘a Molomoná na‘e ‘omi ‘e he kau Sēletí ‘a e fanga hone (vakai, ʻEta 2:3) ‘i he‘enau folau mai ki he ongo ‘Ameliká ‘i he ta‘u ‘e lau afe kuo hilí. Na‘e fili ‘e Pilikihami ‘Iongi ‘a e pununga honé ko ha faka‘ilonga ke ne fakalotolahi‘i mo ue‘i hake e ivi fakatahataha ‘oku fie ma‘u ‘e he kau paioniá ke nau liliu ‘a e feitu‘u fonua mamate ‘o e Tele‘a Sōleki Lahí ke hoko ko e ngaahi tele‘a kelekele mo‘ui ‘oku tau ma‘u he ‘aho ní. Ko kitautolu ‘oku lave monū ‘i he‘enau vīsoné mo e ngaahi ngāue fakatahá.

‘Oku ma‘u ‘a e fakaʻilonga ‘o e pununga honé ‘i loto mo tu‘a ‘i hatau ngaahi temipale lahi. Na‘e ngaohi ‘a e tu‘unga malanga ko ‘eni ‘oku ou tu‘u atu aí mei ha fu‘u uolonati na‘e tō ‘i mui ‘i he ‘api ‘o Palesiteni Hingikelií, pea ‘oku teuteu‘i ‘aki ia ‘a e ngaahi ‘īmisi ‘o e pununga honé.

‘Oku fakamo‘oni ‘a e ngaahi faka‘ilonga fakataipe kotoa ko ‘ení ki ha fo‘i mo‘oni ‘e taha: ‘oku fakahoko ha ngaahi me‘a lahi pea fakama‘ama‘a ‘a e ngaahi kavengá ‘i he ngāue fakataha ‘a e ngaahi nima lahi ‘oku “femo‘uekina … ‘i ha ngāue lelei” (T&F 58:27). Fakakaukau ki ha me‘a ‘e fakahoko ‘e he Kāingalotu ‘e lau miliona ‘i he māmaní kapau te tau ngāue ‘o hangē ha pununga honé, ‘i he‘etau tukupā fakakātoa ki he ngaahi akonaki ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.

Na‘e ako‘i ‘e he Fakamo‘uí, ko e ‘uluaki mo e lahi ‘o e fekaú:

“Ke ke ‘ofa ki [he ‘Eiki] ko ho ‘Otuá ‘aki ho laumālié kotoa, mo ho‘o mo‘uí kotoa, mo ho lotó kotoa. …

“Pea ko hono uá ‘oku tatau mo ia, ke ke ‘ofa ki ho kaungā‘apí ‘o hangē pē ko koe.

“Ko e fekaú ni ‘e ua ‘oku tautau ai ‘a e fonó kotoa mo e kau palōfitá” (Mātiu 22:37, 39–40).

‘Oku mahinongofua ‘a e ngaahi folofola ‘a e Fakamo‘uí, ka ‘oku loloto mo mahu‘inga lahi hono ‘uhingá. ‘Oku ‘atautolu ke tau ‘ofa ‘i he ‘Otuá pea ‘ofa mo tokoni ki hotau ngaahi kaungā‘apí ‘o hangē pē ko kitautolú. Fakakaukau ki ha lelei te tau lava ‘o fai ‘i he māmaní kapau te tau faaitaha ‘i he‘etau hoko ko e kau muimui ‘o Kalaisi ‘oku femo‘uekina ‘i he tokoni ki he ngaahi fie ma‘u ‘a e kakai kehé mo tokoni kiate kinautolu ‘oku tau feohí—‘a hotau ngaahi fāmilí, ngaahi kaume‘á, ngaahi kaungā‘apí, mo hotau kaungā koló.

Hangē ko e Tohi ‘a Sēmisí, ko e ngāue tokoní ‘a e ʻuhinga mo‘oni ‘o e lotu mā‘oni‘oní (vakai, Sēmisi 1:27).

‘Oku tau lau ‘o kau ki he ngāue ‘ofa ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he māmaní kae tautautefito ki he ngaahi tokoni ʻofa fakaetangata ‘oku nau fai ‘i he taimi ‘o e faingata‘á—‘a e ngaahi velá mo e afaá mo e ‘ahiohió. ‘Oku totonu ke hokohoko atu ‘a e ngaahi tokoni fakatu‘upakē ‘oku fie ma‘u lahi ko iá, ‘o hoko ia ko ‘etau fefua‘aki ‘etau ngaahi kavengá. Ka ‘e fēfē ‘etau mo‘ui faka‘ahó? Ko e hā ha lelei fakakātoa ‘o e ngaahi ngāue tokoni iiki ‘e lau miliona ‘oku tau fai faka‘aho tu‘unga ‘i he‘etau ongo‘i ‘ofa faka-Kalisitiane ki he kakai kehé? Ka ‘i he ‘alu ‘a e taimí ‘e ‘i ai hano mālohi ke liliu ‘a e fānau kotoa ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ‘i hono fakaa‘u atu ‘o ‘Ene ‘ofá kiate kinautolu ʻo fakafou ‘iate kitautolú. ‘Oku fie ma‘u ‘e hotau māmani faingata‘a‘iá ‘a e ‘ofa ko ‘eni ‘a Kalaisí ‘i he ‘ahó ni ‘o laka ange ‘i ha toe taimi ‘i mu‘a, pea ‘e fie ma‘u lahi ange ia ‘i he ngaahi ta‘u ka hoko maí.

‘E hangē ‘oku ‘ikai ko ha me‘a lahí ‘a e ngaahi ngāue tokoni faka‘aho ko ‘ení ‘iate ia pē, ka ‘o ka fakakaukau‘i fakakātoa ia, ‘oku nau hangē pē ko e tokoni ‘a e hone ‘e tahá ki he pununga honé ‘i he vahe hongofulu mā ua ‘e taha ‘o e sēpuni tī honé. ‘Oku ‘i ai ha mālohi ‘i he‘etau ‘ofa ki he ‘Otuá mo ‘etau ‘ofa ki He‘ene fānaú, pea ‘i he taimi ‘oku hā sino ai ‘a e ‘ofa ko iá ‘i he ngaahi ngāue ‘o e ‘ofa faka-Kalisitiane ‘e lau milioná, te ne ngaohi ke melie pea fafanga‘i ‘a e māmaní ‘aki ‘a e hu‘a melie foaki mo‘ui ‘o e tuí, ‘amanaki leleí, mo e manava‘ofá.

Ko e hā ha me‘a ‘oku fie ma‘u ke tau fai ke tau tatau ai mo e fanga hone faivelengá, pea hoko ‘a e mateaki ko iá ko ha konga ‘o hotau natulá? ‘Oku ʻi ai hotau tokolahi ‘oku tau talangofua ‘i he‘etau ‘alu ki he‘etau ngaahi houalotu faka-Siasí. ʻOku tau ngāue mālohi ‘i hotau ngaahi fatongiá, kae tautautefito ki he ‘aho Sāpaté. Ko e mo‘oni ‘oku totonu ke fakalāngilangi‘i ia. Ka ‘oku femo‘uekina tatau nai hotau ‘atamaí mo hotau lotó ‘i he ngaahi ngāue leleí he lolotonga ‘a e uiké? ‘Oku tau fakangalingali nai ʻi heʻetau fai iá, pe kuo tau ului mo‘oni koā ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí? ‘Oku anga fēfē ha‘atau to‘o ‘a e tenga ‘o e tui kuo tō ‘i hotau ‘atamaí ‘o tō loloto ia ‘i he kelekele mo‘ui ʻo hotau laumālié? ‘Oku founga fēfē ha‘atau fakahoko ‘a e fu‘u liliu lahi ‘o e lotó ‘a ia na‘e pehē ‘e ‘Alamā ‘oku mahu‘inga ki he‘etau fiefiá mo e melino ta‘engatá? (vakai, Alamā 5:12–21).

Manatu‘i, ‘oku maʻu ‘e he honé ‘a e me‘akai ‘oku ma‘u ai ‘a e ngaahi me‘a kotoa ‘oku ‘aonga ki hono tauhi ‘o e mo‘ui fakamatelié. Pea ko e tokāteline mo e ongoongolelei ‘a Kalaisí ‘a e founga pē ‘e taha ‘e lava ‘o ma‘u ai ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Ko e taimi ko ia ‘e lakasi ai he‘etau fakamo‘oní ‘a e me‘a ‘oku ‘i hotau ‘atamaí, pea tō loloto ia ‘i hotau lotó, ‘e toki lava ai he‘etau holi ke tau ‘ofa mo tokoní ke hangē ko e Fakamo‘uí. Ko e toki taimi pē ia te tau toki hoko ai ko e kau ākonga ului mo‘oni ‘o Kalaisí, ‘a ia kuo fakamafai‘i ‘e he Laumālié ke tau ue‘i hake ‘a e loto ‘o hotau kāingá.

Ko e taimi ‘oku ‘ikai tokanga ai hotau lotó ki he ngaahi me‘a ‘o e māmani ko ʻení, he ‘ikai ke tau toe holi ki he faka‘apa‘apa ‘a e kakaí pe feinga ke fakafiemālie‘i ‘etau loto-hikisiá (vakai T&F 121: 35–37). Ka te tau to‘o kiate kitautolu ‘a e ngaahi ‘ulungaanga faka-Kalaisi na‘e ako‘i ‘e Sīsuú:

  • ‘Oku tau angavaivai mo angamalū mo kātaki fuoloa (vakai, T&F 121:41).

  • ‘Oku tau anga‘ofa, pea ta‘e ‘i ai ha mālualoi pea ta‘e-ha-kākā (vakai, T&F 121:42).

  • ‘Oku tau ongo‘i ‘a e ʻofa faka-Kalaisi ki he kakai kotoa pē (vakai, T&F 121:45).

  • ‘Oku angama‘a ma‘u pē ‘etau ngaahi fakakaukaú (vakai, T&F 121:45).

  • ‘Oku ‘ikai te tau toe holi ke faikovi (vakai, Mōsaia 5:2).

  • ‘E hoko ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ho takaua ma‘u pē, ‘e mokulu hifo ‘a e tokāteline ‘o e lakanga fakataula‘eikí ki hotau laumālié ‘o hangē ko e ngaahi hahau mei he langí (vakai, T&F 121: 45–46).

Ko ʻeni ʻe hoku kāinga, ‘oku ‘ikai ko ha‘aku poupou‘i ke tōtu‘a ‘etau loto-māfana fakalotú. ‘Oku ‘ikai ko ‘eku ‘uhingá ia! Ko e me‘a pē ‘oku ou fokotu‘u atú ke tau laka atu ‘i he sitepu hono hoko ‘o ‘etau ului kakato ki he ongoongolelei ‘a Kalaisí ke tau fakakau lahi hono ngaahi tokāteliné ʻi hotau lotó, koe‘uhí ke tau ngāue mo mo‘ui ‘o fakatatau ki ai—pea ‘i he angatonu—‘a e me‘a ‘oku tau fakahā ‘oku tau tui ki aí.

‘Oku hanga ‘e he angatonu ko ‘ení ‘o fakafaingofua‘i ‘etau mo‘uí mo fakatupulaki ‘etau ongo‘ingofua ‘a e Laumālié mo e ngaahi fie ma‘u ‘a e kakai kehé. ‘Okú ne ‘omi ‘a e fiefia ki he‘etau mo‘uí mo e melino ki hotau laumālié—‘a e fiefia mo e melino ko ia ‘oku hoko mai kiate kitautolu ‘i he‘etau fakatomala mei he‘etau ngaahi angahalá pea muimui ki he Fakamo‘uí ‘i hono tauhi ‘Ene ngaahi fekaú.

‘Oku founga fēfē ‘etau fakahoko ‘a e liliu ko ‘ení? ‘Oku founga fēfē ‘etau tauhi ma‘u ‘i hotau lotó ‘a e ‘ofa ko ‘eni ‘a Kalaisí? ‘Oku ‘i ai ha ngāue faingofua faka‘aho te ne lava ‘o ‘omi ha liliu ki he mēmipa kotoa ‘o e Siasí, kau ai kimoutolu kau talavoú mo e fau finemuí, mo e kakai lalahi tāutahá, mo kimoutolu ngaahi tamaí mo e ngaahi fa‘eé.

Ko e ngāue faingofua ko iá: Ko ho‘o mou kole ‘i ho‘omou lotu pongipongi he ‘aho taki taha ki he Tamai Hēvaní ke fakahinohino‘i kimoutolu ke mou ‘ilo‘i ha faingamālie ke tokoni ai ki ha taha ‘o ‘Ene fānau pelepelengesí. Pea mou fononga atu he ‘ahó ʻoku fonu homou lotó ‘i he tui mo e ‘ofa, ‘o kumi ha taha ke tokoni‘i. Mou tokanga, ‘o hangē ko e tokanga ‘a e honé, ki he ngaahi matala‘i ‘akau ke ma‘u ai ha hu‘amelie mo e efuefu fakafuá (pōleni). Kapau te mou fai ‘eni, ‘e tupulekina ho‘omou ngaahi ongo fakalaumālié, pea te mou ‘ilo‘i ‘a e ngaahi faingamālie ke mou tokoni aí, ‘a ia na‘e ‘ikai te mou ‘ilo‘i ‘i mu‘a ‘e lava ke hokó.

Kuo ako‘i ‘e Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ‘i ha taimi lahi, ‘oku tali mai ‘e he Tamai Hēvaní ‘a e ngaahi lotu ʻa e niʻihi kehé ʻo fakafou ‘iate kitautolu—‘iate koe mo au—‘i he‘etau ngaahi leá mo e ngāué, he‘etau ngāue faingofua ‘o e tokoní mo e ‘ofá.

Pea na‘e pehē ‘e Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo: “‘Oku ‘afio‘i kitautolu ‘e he ‘Otuá, pea ‘okú Ne tokaimaʻananga kitautolu. Ka ‘okú Ne fa‘a feau ʻetau ngaahi fie maʻú ʻo fakafou mai ʻi ha taha kehe. Ko ia ‘oku mahu‘inga ai ke tau fetokoniʻaki” (vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 100)

‘Oku ou ‘ilo‘i kapau te mou fai ‘eni—‘i ‘api, ‘i he akó, ‘i he ngāué, pea ‘i he lotú—‘e tataki kimoutolu ‘e he Laumālié, pea te mou ‘ilo‘i ‘a kinautolu ‘oku nau fie ma‘u ha tokoni paú, ko kimoutolu pē te mou lava ‘o fakahokó. ‘E ue‘i kimoutolu ‘e he Laumālié, pea ue‘i hake kimoutolu ‘i ha founga fakaofo ke mou tokoni ‘i hono fakafua ‘a e māmaní ‘aki ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí mo ‘Ene ongoongoleleí.

Pea manatu‘i, hangē ko hono ʻomi ʻe he honé ki he pununga honé ‘a e vahe hongofulu mā ua ‘e taha ‘o e sēpuni tií, kapau te tau liunga ke lau mano, pe lau miliona lahi ange ‘etau ngaahi feingá ‘i he fa‘a lotu ke tau ‘inasi ‘i he ‘ofa ‘a e ‘Otuá mo ‘Ene fānaú ‘i he ngaahi ngāue tokoni faka-Kalisitiané, ‘e liunga lahi hono mālohi ‘o e leleí pea te ne ‘omi ‘a e Maama ‘o Kalaisí ki he māmani ko ‘eni ‘oku fakautuutu ‘ene fakapo‘ulí. Ko ia, ‘i heʻetau kafatahá, te tau ‘omi ai ‘a e loto ‘ofá mo e fie kaungāmamahí ki hotau fāmilí, kau tukuhāusiá, masivá, loto-fo‘í, mo kinautolu ‘o e fānau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ‘oku nau kumi ki he mo‘oní mo e melinó.

Si‘i kāinga, ko ‘eku lotú ia ʻi he loto fakatōkilalo, ke tau kole ‘i he‘etau ngaahi lotu faka‘ahó ke tau ma‘u ha fakahinohino fakalaumālie ke tau ‘ilo‘i ha taha ke tau lava ‘o fai ha ngāue ‘ofa mahu‘inga ki ai, kau ai ‘etau tokoni ki hono vahevahe atu ‘o e mo‘oni ʻo e ongoongoleleí mo ʻetau fakamo‘oní. ʻI he ʻosi ko ia ʻa e ʻahó takitaha, ʻofa ke tau lava ‘o tali ʻio ki he ngaahi fehu‘i ko ʻení, [“Kuó u fai nai ha lelei ‘i he māmaní ‘i he ahó ni? Kuó u tokoni ki ha taha ‘oku fie ma‘u tokoni?]” (Ngaahi Himí, fika 129).

Ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Otuá. ‘Ofa ke tau fakahoko ia ‘i he faivelenga ‘o hangē ko e fanga hone mateakí ‘i he‘enau fai ‘enau ngaahi ngāué. ‘Oku ou lotua ia ‘i he loto-fakatōkilalo ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.