2010–2019
Hoko ko e Mātuʻa Leleí
ʻOkatopa 2012


Hoko ko e Mātuʻa Leleí

ʻOku lahi ha ngaahi founga ʻe lava ke maʻu ai ʻe he mātuʻa leleí ʻa e tokoni mo e poupou ʻoku nau fie maʻu ke akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Ne u aʻusia ki ha makamaile makehe he faʻahitaʻu māfana ko ʻení—ne u fakaʻilongaʻi ai hoku taʻu 90. Ko e taimi ʻokú ke aʻu ai ki ha makamaile ʻe niʻihi ʻi hoʻo moʻuí, ‘oku tokoni pea ʻaonga ke fakakaukau ki he ngaahi meʻa kuo hokó mo e ngaahi aʻusia ʻo e kuohilí. Mahalo he ʻikai ko ha meʻa fēfē ʻa e taʻu 90 ia kiate kimoutolu kakai kei talavou ʻoku fanongo pe lau e lea ko ʻení, ka ʻi he taimi naʻe fanauʻi ai aú, naʻe lau e moʻui fuoloa pehení ko ha lavameʻa lahi. ʻOku ou fakafetaʻi ʻi he ʻaho kotoa pē ki he Tamai Hēvaní ʻi hono tāpuakiʻi au ʻaki e moʻui fuoloá.

Kuo lahi e ngaahi liliu he lolotonga ʻo ʻeku moʻuí. Ne u mamata ʻi he fakalakalaka ʻo e kuonga fakamīsiní mo e kuonga ʻo e feʻaveaki fakamatalá. Ne hoko hono faʻu ʻo lahi e ngaahi meʻalelé mo e telefoní mo e vakapuná ko e ngaahi ʻilo foʻou heʻeku kei talavoú. Ko e ʻahó ni, ʻoku meimei liliu fakaʻaho e founga ʻo ʻetau maʻu, fevahevaheʻaki, pea mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi liliu ‘i he fakamatalá. ʻOku ou fakatumutumu he taʻu ʻoku ou ʻi aí ʻi he liliu vave ʻo e māmani ʻoku tau moʻui aí. Ko e lahi ʻo e ngaahi ʻilo foʻou ʻo e ʻaho ní ʻoku nau lāngaʻia e fakakaukaú mo ʻenau tuʻunga ke fakaleleiʻi ʻetau moʻuí.

ʻI he ngaahi liliu vave ʻoku hoko takai ʻiate kitautolú, ʻoku tau lotua mo ngāue fakamātoato ke fakapapauʻi ʻoku tuʻuloa e ngaahi tuʻunga mahuʻinga ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuo ʻosi ʻi ai hanau niʻihi kuo mole. ʻOku muʻomuʻa ʻi he lisi ʻo e ngaahi tuʻunga mahuʻinga ko ʻení, pea ko e tefitoʻi meʻa ia ʻoku tau tokanga ki ai e filí, ʻa e toputapu ʻo e nofomalí mo e mahuʻinga moʻoni ʻo e fāmilí. ʻOku nau hoko ko ha fakamaʻunga ki he ʻapí pea lava ke tokoniʻi ai ʻa e fānau takitaha ʻa ha Tamai Hēvani ʻofá ki he leleí mo maʻu e ngaahi tuʻunga mahuʻinga taʻengatá.

Naʻe ʻamanaki hoku fāmilí ki hono fakamanatua ʻo e makamaile taʻu 90 ʻo ʻeku moʻuí, pea nau kamata tokoniʻi au ke u manatuʻi pea fakahoungaʻi ʻa e ngaahi ʻausia ʻo ʻeku moʻui fuoloá. Hangē ko ʻení, naʻe tānaki pea vahevahe mai ʻe hoku fakafotú ʻa e ngaahi tohi naʻá ku fai ki heʻeku ongomātuʻá he meimei taʻu ʻe 70 kuo hilí mei hoku ngāueʻanga he tautahí ʻi he motu ko Saipení ʻi he Pasifikí he lolotonga ʻo e Tau Lahi Hono Ua ʻa Māmaní.

Naʻe maʻu ʻeku tokangá ʻe ha tohi makehe ʻe taha. Ko ha tohi naʻá ku fai ki heʻeku fineʻeikí ke ne fakaava ʻo lau ʻi he Sāpate Faʻē ʻo e 1945. ʻOku ou fie vahevahe ha ngaahi konga mo kimoutolu ʻi he ʻamanaki te mou fakatokangaʻi ʻa e ʻuhinga te u fakahoungaʻi maʻu ai pē ʻeku tangataʻeikí mo e fineʻeiki angaʻofá koeʻuhí ko e ngaahi meʻa naʻá ku ako mei heʻena akonaki ʻi ʻapí. Ko ʻeku mātuʻá ko e sīpinga lelei taha ia ʻoku ou kei maʻu ʻo e ongomātuʻa leleí ne na fakamuʻomuʻa taha ʻena nofomalí mo hono ohi lelei hake ʻena fānaú.

Naʻe kamata peheni e tohi Sāpate Faʻē ki Heʻeku Fineʻeikí he 1945:

“Siʻi Faʻē,

“ʻI he taʻu ʻe fā kuo hilí ne ʻikai ke u fuʻu monūʻia he naʻá ku mamaʻo meiate koe he Sāpate Faʻeé. Naʻá ku fie maʻu he taʻu kotoa ke nofo mo koe peá mo talaatu ʻeku ʻofa mo fakakaukau kiate koé, ka koeʻuhí ʻoku ʻikai pē malava, te u fai leva ʻa e meʻa lelei taha hono hokó ko hano ʻoatu ʻeku ngaahi fakakaukaú ʻi he meilí.

“Kuó u lava he taʻú ni ʻo fakatokangaʻi e meʻa kuo fai ʻe heʻeku maʻu e faʻē leleí kiate aú. ʻUluakí, ʻoku ou taʻelata ʻi heʻeku fakakaukau ki he fanga kiʻi meʻa naʻá ke faʻa fai maʻakú. Ko ʻeku ʻā pē mei hoku mohengá he pongipongí, naʻe ʻikai ke u toe hohaʻa ke kumi haku sote mo haku sitōkeni maʻa. Ko e meʻa pē naʻe fie maʻu ke u faí ko hono fakaava ha toloa, ʻo maʻu ai kinautolu. ʻI he taimi kaí, naʻá ku ʻilo maʻu pē te u maʻu ha meʻa naʻá ku saiʻia ai, naʻe teuteuʻi ʻi he founga lelei taha ʻe lavá. Naʻá ku ʻilo maʻu pē ʻi he poʻulí te u maʻu ha tupenu kafu maʻa ʻi hoku funga mohengá mo ha kafu feʻunga ke u māfana moʻoni ai. Ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ke nofo ʻi ʻapi.”

Ko e taimi naʻá ku lau ai ʻa e ongo ʻuluaki palakalafi ʻo e tohi ko ʻení, naʻá ku ʻohovale ʻi he faʻahinga ongo fakaeloto ko iá. Mahalo ne ʻai ʻe heʻeku nofo tēniti mo mohe he lalo tainamú ʻi ha kiʻi mohenga nofo kemí ke foki ʻeku manatú ki hoku ʻapi makehé.

Ne hoko atu ʻeku tohi ki heʻeku fineʻeikí:

“Ka ʻoku loloto ange ʻeku ʻofa kiate koé koeʻuhí ko e sīpinga naʻá ke tā maʻakú. Naʻe ʻai e moʻuí ke fakafiefia lahi kiate kitautolu fāmilí ʻo mau loto ai ke muimui ʻi ho topuvaʻé, ke hoko atu ʻi hono aʻusia ʻa e fiefia tatau ne ʻamautolu ʻi heʻemau kei īkí. Naʻá ke maʻu maʻu pē ha taimi ke ʻave ʻa e fāmilí ki he ngaahi teleʻá, pea naʻa mau falala te ke kau mo kimautolu ʻi ha faʻahinga meʻa pē mei he kaka moʻungá ki he vaʻinga soká. Naʻe ʻikai ke mo teitei ō mo e tangataʻeikí ʻo ʻeveʻeva toko ua. Naʻe kau atu maʻu pē ʻa e fāmilí. Ka ko ʻeni kuó u mavahe mei ʻapi, ʻoku ou talanoa maʻu pē ki heʻeku moʻui ʻi ʻapí koeʻuhí he naʻe fakafiefia moʻoni. He ʻikai ke u lava ʻo afe mei hoʻo ngaahi akonakí he taimí ni he ʻe hāsino ʻi heʻeku ngaahi tōʻongá ho ʻulungāngá. ʻOku hoko ʻa e moʻuí ko ha pole lahi kiate au ke u taau ke ui ko e tama ʻa Nola Soni Peulí. ʻOku ou laukauʻaki e tuʻunga ko iá, pea ʻoku ou fakatauange te u moʻui taau maʻu pē mo ia.

“ʻOfa pē te u ʻiate koe ʻi he taʻu ka hokó ke u fakahaaʻi atu ʻa e taimi lelei ne u palani ke fakahaaʻi atú ʻi he Sāpate Faʻeé ʻi he taʻu ʻe fā kuo hilí.

“ʻOfa ke tāpuakiʻi koe ʻe he ʻEikí ko e ngaahi meʻa lelei kotoa pē kuó ke fai maʻá e maama faingataʻaʻiá ni.

“ʻOfa atu, Tomu”1

ʻI heʻeku toutou lau ʻeku tohí, naʻá ku toe fakakaukau foki ki he anga ʻo e fāmilí, ʻo e uōtí, ʻo e siteikí, pea mo e kolo ne ohi hake ai aú.

ʻOku fakamatalaʻi ʻa e anga fakafonuá ko ha tōʻonga moʻui ʻa e kakaí. ʻOku ʻi ai ha anga fakafonua makehe ʻo e ongoongoleleí, ko ha ngaahi tuʻunga mahuʻinga mo ha ngaahi fie maʻu pea mo ha ngaahi tōʻonga pau ʻoku angamaheni ki he kāingalotu kotoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ko e anga pe tōʻonga moʻui ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí, ʻoku maʻu ia mei he palani ʻo e fakamoʻuí, ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea mo e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita moʻuí. Ko ha fakamatala kuo foaki ki he founga hono ohi hake hotau fāmilí mo ʻetau moʻui fakafoʻituituí.

Ko e fuofua fakahinohino kia ʻĀtama fekauʻaki mo hono fatongia fakamatelié ʻoku maʻu ia ʻi he Sēnesi 2:24: “Ko ia ʻe tukuange ai ʻe he tangatá ʻa ʻene tamaí mo ʻene faʻeé, kae pīkitai ki hono ʻunohó: pea te na kakano taha pē.”

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he hoko ʻo e fakatahaʻi ha tangata mo ha fefine ke na mali he founga totonu mo fakalao ko ha teuteu ki he ngaahi toʻu tangata he kahaʻú ke nau maʻu ʻa e māmaní, ka ʻokú ne to e ʻomi foki ʻa e fiefia mo fiemālie lahi taha ʻe lava ʻo maʻu ʻi he matelié ni. ʻOku moʻoni ʻeni ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi ʻe he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ha mali ki he moʻuí ni pea ki he ʻitāniti kotoa. ʻOku maʻu ʻe he fānau ʻoku fāʻeleʻi ki he mali ko iá ha maluʻi ʻoku ʻikai maʻu ʻi ha toe feituʻu.

ʻOku fakautuutu e mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi ʻe he mātuʻa leleí ʻi ʻapí ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní, he ʻoku lahi e mafola e mālohi ʻo e filí. Hangē ko ia ʻoku tau ʻiló, ʻoku feinga ke ne holoki mo fakaʻauha ʻa e fakavaʻe ʻo hotau sōsaietí—ʻa e fāmilí. ʻOkú ne ʻohofi ʻi ha founga fūfūnaki fakapoto ʻa e tukupā ʻo e moʻui fakafāmilí he funga ʻo māmaní mo ne fakavaivaiʻi ʻa e anga mo e ngaahi fuakava ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí. Kuo pau ke fakapapauʻi ʻe he mātuʻá ko e faiako ʻi ʻapí ko e fatongia toputapu mo mahuʻinga tahá ia. Neongo ʻe lava ʻo tokoni ki he mātuʻá ʻa e ngaahi faʻunga kehé, hangē ko e siasí mo e akó, ke “akonakiʻi ʻa e tamasiʻí ʻi he hala ʻoku totonu ke ne ʻalu aí” (Lea Fakatātā 22:6), ka ʻoku hilifaki ʻa e fatongiá ni ki he mātuʻá. Fakatatau mo e palani lahi ʻo e fiefiá, ko e mātuʻa leleí ʻoku tuku ki ai hono tauhi mo fakatupulaki e fānau ʻa e Tamai Hēvaní.

ʻI hotau tuʻunga tauhi fakaofo ko e mātuʻá, ʻoku lahi ha ngaahi founga ʻe lava ke maʻu ai ʻe he mātuʻa leleí ʻa e tokoni mo e poupou ʻoku nau fie maʻu ke akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Tuku ke u fokotuʻu atu ha meʻa ʻe nima ʻe lava ke fai ʻe he mātuʻá ke foʻu ʻaki ha ngaahi anga fakafāmili lelei:

ʻUluakí, ʻe lava ke lotu tāumaʻu ʻa e mātuʻá, ʻo kole ki heʻetau Tamai Taʻengatá ke tokoni ange ke nau ʻofa, maʻu ha mahino, pea mo fakahinohino e fānau kuó Ne fekau mai kiate kinautolú.

Uá, te nau lava ʻo lotu fakafāmili, ako folofola, mo efiafi fakafāmli ʻi ʻapi pea mo maʻu meʻatokoni fakataha ki he lahi taha ʻe lavá, ʻo ʻai ʻa e maʻu meʻatokoni efiafí ko ha taimi ʻo e fetuʻutaki mo hono akoʻi ʻo e ngaahi tuʻunga mahuʻingá.

Tolú, ʻe lava ke ʻaonga kakato ki he mātuʻá ʻa e ngaahi tokoni ʻa e Siasí, ʻo fetuʻutaki mo e kau faiako ʻenau fānaú he Palaimelí, kau taki ʻo e toʻu tupú, mo e kau palesitenisī fakakalasí mo fakakōlomú. ʻI heʻenau fetuʻutaki ko ia mo kinautolu ʻoku ui mo vaheʻi ke ngāue mo ʻenau fānaú, ʻe lava ai e mātuʻá ke ʻoatu e mahino ʻoku fie maʻú ki ha ngaahi fie maʻu makehe mo pau ʻa e fānaú.

Faá, ʻe lava ke toutou vahevahe ʻe he mātuʻá ʻenau fakamoʻoní ki heʻenau fānaú, fakatukupaaʻi ke nau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, mo talaʻofa ange ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku palōmesi heʻetau Tamai Hēvaní ki Heʻene fānau angatonú.

Nimá, te tau lava ʻo fokotuʻutuʻu hotau fāmilí ʻo fakatatau mo e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi fie maʻu fakafāmilí, ngaahi tukufakaholo mo e ngaahi tōʻonga fakafāmili leleí, pea mo e “tuʻunga fakaʻekonōmika ʻo e fāmilí” he ʻe maʻu ai ʻe he fānaú ha ngaahi fatongia fakaʻapi pea lava ke nau maʻu mo ha paʻanga ke nau ako ai ke patiseti, tānaki, pea mo totongi vahehongofulu ʻi he paʻanga ʻoku nau maʻú.

ʻOku fenāpasi ʻa e ngaahi fokotuʻu ko ʻeni ki hono faʻu ha tukufakaholo fakafāmili mālohi mo e tukufakaholo ʻo e Siasí. ʻE hoko hotau anga fakafāmili leleí ko ha maluʻi ki heʻetau fānaú mei he “ngahau vela ʻa e filí” (1 Nīfai 15:24) ʻa ia ʻoku tō loto ʻi he ngaahi anga fakatoʻutupú, ʻi he ngaahi fakafiefia mo e meʻa manakoá, ʻi he anga ʻo e fakamoʻuá mo ʻetau totonú, pea ʻi he ʻInitanetí mo e mītia ko ia ʻoku nau fakaʻaongaʻi maʻu peé. ʻE tokoni ʻa e tukufakaholo fakafāmili mālohí ki heʻetau fānaú ke nau “moʻui ʻi māmani” kae “ʻikai ʻo māmani” (Sione 15:19).

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita: “Ko e fatongia ʻo e mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faifakamoʻui ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, koeʻuhí ke nau ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku totonu ai ke nau papitaisó pea ke ongo moʻoni ki honau lotó ha holi ke hokohoko atu hono tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá hili honau papitaisó, koeʻuhí ke nau toe foki mai ki hono ʻaó. Siʻi kāinga ʻofeina, ʻoku mou fie maʻu nai homou fāmilí mo hoʻomou fānaú; ʻoku mou loto nai ke mou sila ki hoʻomou tamai mo hoʻomou faʻē kuo mamaʻo atú … ? Kapau ko ia, kuo pau ke mou kamata hono akoʻí ʻi he veʻe mohenga pēpeé. Kuo pau ke ke faiakoʻi ʻi he faʻifaʻitakiʻanga mo e akonaki.”2

ʻOku pehē ʻi he fanongonongo ʻo e fāmilí:

“ʻOku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki pea ki heʻena fānaú foki. He ‘ko e fānaú ko ha tofiʻa mei he ʻEikí’ (Saame 127:3). ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha fatongia toputapu ke ohi hake ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni, mo tokonaki maʻa ʻenau ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó mo fakalaumālié, pea hīnoiʻi kinautolu ke nau feʻofoʻofani mo fetauhiʻaki, mo tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea hoko ko ha kau tangataʻi fonua tauhi lao ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo aí. …

“… Tuʻunga ʻi ha palani fakalangi, ʻoku ʻa e ngaahi tamaí ai, ke nau puleʻi honau ngaahi fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongia ke tokonaki ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí. Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú. ʻI he ngaahi fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā ngāue tuʻunga tatau.”3

ʻOku ou tui ko ha palani fakalangi ia ke fakamamafaʻi ʻe he fatongia ʻo e tuʻunga fakafaʻeé hono fafangaʻi mo akoʻi e toʻu tangata hokó. Ka ʻoku fakaʻofoʻofa foki ke te sio ki ha husepāniti mo ha uaifi kuo ngāue fakataha ʻo na fakatahaʻi hona iví mo fetuʻutaki lelei fekauʻaki mo ʻena fānaú pea ki heʻena fānaú.

Ko e ngaahi ʻohofi ko ia ʻa e angahalá ʻa ʻetau fānaú ʻoku ʻikai fakatokangaʻi pea mālohi ʻo laka ange ʻi ha toe taimi. ʻOku toe tānaki mai ʻe hono langa ha fāmili mālohí ha maluʻi kehe maʻa ʻetau fānaú, ʻo maluʻi kinautolu mei he ngaahi mālohi ʻo e māmaní.

ʻOfa ke tāpuakiʻi kimoutolu ʻe he ʻOtuá, siʻi ngaahi faʻē mo e ngaahi tamai lelei ʻi Saione. Kuó Ne fakafalala ke mou tauhi ʻEne fānau taʻengatá. ʻI heʻetau hoko ko e mātuʻá, ʻoku tau kaungā ngāue fakataha mo e ʻOtuá, ʻi hono fakahoko ʻo ʻEne ngāué mo Hono nāunaú ʻi he lotolotonga ʻo ʻEne fānaú. Ko hotau fatongia toputapú ke fai hotau lelei tahá. Ko ʻeku fakamoʻoní ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Tohi Sāpate Faʻē ʻa L. Tom Perry ki heʻene faʻeé, lī mai mei Saipeni he ʻaho 3 ʻo Mē 1945.

  2. Joseph Fielding Smith, ʻi he Conference Report, Oct. 1948, 153.

  3. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nov. 2010, 129.