2010–2019
ʻOku Fakahoko ʻa e Meʻa Kotoa pē ʻi he Tuí
ʻOkatopa 2012


ʻOku Fakahoko ʻa e Meʻa Kotoa pē ʻi he Tuí

ʻE tokoni ʻa e tuí ke tau kaka hake ʻi he hala ʻo e ongoongoleleí, ʻo tau ikunaʻi e faingataʻa kotoa pē ʻi he moʻui fakamatelié, ka tau toe foki hake ki he ʻao fakaʻeiʻeiki ʻo ʻetau Tamai Hēvaní.

Ne ʻalu homau fāmilí kimuí ni mai ki he tumutumu ʻo e Moʻunga Huaina Pikú (Huayana Picchu), ko ha moʻunga māʻolunga ʻoku fehokotaki ai e ngaahi toetoenga fale ʻo Maku Pikú ʻi he ʻotu moʻunga ʻo Peluú. Ko ha kaka māʻolunga ia ka ʻoku fakavaleloto hono mātangá mo hono ngaahi tahifó. Meʻapango pē he kuo mole ha moʻui ʻa ha niʻihi ko ʻenau tō he halanga fāsiʻi mo tahifo ko iá. Ke fakaʻehiʻehi mei he fakatuʻutāmaki peheé, kuo haʻi ai ha ngaahi maea (cables) mālohi ki he maka tuʻu he hala ʻi he veʻe tafamoʻunga ʻo Huaina Pikú. Ne mau piki ki he ʻū maea ko iá heʻemau kaká pea ne mau lava ʻo hao lelei hake ai ki he tumutumú ʻa ia ʻoku laulōtaha hono mātangá!

Hangē ko e hala ʻi Huaina Pikú, ko ʻetau fononga he matelié ʻoku mohu tahifo mo faingataʻa pea fie maʻu e tokoni ʻetau Tamai Hēvaní ki hono fakakakato lelei iá. Ko ia kuó Ne fokotuʻu ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ouau ʻo e ongoongoleleí ke ʻomi kitautolu ki he Fakamoʻuí mo Hono mālohi faifakamoʻuí.1 Ko e ʻuluaki ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá ʻa e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí,2 ʻa ia ʻoku hangē ko e ngaahi maea mālohi ʻi he Huaina Pikú; kapau ʻe mālohi mo fakamaʻu ki he “maka ʻo hotau Huhuʻí,”3 ʻe tokoni ʻa e tuí ke tau kaka hake ai ʻi he hala ʻo e ongoongoleleí, ʻo tau ikunaʻi e faingataʻa kotoa pē ʻi he moʻui fakamatelié,4 ka tau toe foki hake ki he ʻao fakaʻeiʻeiki ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku fakahoko e meʻa kotoa pē ʻi he tuí.5

Ko e tuí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ngāué mo e mālohí fakatouʻosi.6 ʻOku “ʻikai [ʻuhinga ia] ke maʻu ha ʻilo haohaoa ki he ngaahi meʻá; ko ia kapau ʻoku [tau] maʻu ʻa e tuí ʻoku [tau] ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki aí, ʻa ia ʻoku moʻoní.”7 Ko e fakamahino8 ia ʻa e Laumālié ne maʻu ʻi heʻetau akó, ʻokú ne ueʻi kitautolu ke ngāue9 ke tau muimui ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí mo tauhi ʻi he faʻa lotu ʻa ʻEne ngaahi fekaú, ʻo aʻu ai pē ki he taimi ʻo e feilaulaú mo e ʻahiʻahí.10 ʻOku ʻomi ʻe he tuí ʻa e mālohi ʻo e ʻEikí, pea fakataha mo ha ngaahi meʻa kehe, ʻoku fakafōtunga ia ʻi he ʻamanaki ki ha ngaahi meʻa lelei ke hoko maí,11 ʻe he ngaahi mana ʻoku nau fakapapauʻi ʻetau tuí,12 mo ha maluʻi fakalangi ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālie mo fakatuʻasinó.13

Ko ʻAna Louleí, ko ha fefine paionia ia he kamataʻanga ʻo e Siasí, naʻá ne fakahaaʻi e founga ʻe lava ke tokoni ai e tuí ke lelei ange ʻetau moʻuí. Ko ha uitou ʻa Sisitā Loulei mei ʻIngilani pea naʻá ne fakahaaʻi ʻene tuí ʻi heʻene tali e ui ʻa e palōfitá ke tānaki fakataha mai ki Saioné. Naʻá ne kau he kulupu fononga sāliote ʻa Uilí ʻa ē ne maʻutangī he sinoú ʻi heʻenau fononga he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1856. Ne nau aʻu ki ha tuʻunga ʻi he fonongá ne fiekaia ai ʻene fānau ʻe toko fitú. Naʻá ne tohi ʻo pehē: “ʻOku mamahi hoku lotó heʻeku mamata ki he fiekaia ʻeku fānaú. … Kuo tuʻunuku mai e poʻulí pea ʻikai ha meʻa ke kai he efiafí. Ne u kolea e tokoni ʻa e ʻOtuá ʻo hangē ko ia ne u fai maʻu peé. Ne u tūʻulutui peá u manatuʻi ha ongo laʻi pisikete ne toe mai mei heʻemau folau tahí. Naʻe ʻikai lalahi ka naʻe fuʻu fefeka fau ʻo ʻikai lava ke pakiʻi. Ko e moʻoni naʻe ʻikai feʻunga ia ke ne fafanga ha toko 8, ka naʻe pehē pē mo e foʻi mā ʻe 5 mo e mataʻiika ʻe 2 ke fafanga ʻaki ha kakai ʻe toko 5,000, ka naʻe fai ia ʻe Sīsū ʻi ha mana. Ko ia ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe faingataʻa ʻo ka tokoni ʻa e ʻOtuá. Ne u ʻomi e ongo laʻi pisiketé ʻo ʻai ki ha ʻōvani Hōlani pea lingi ki ai ha vai peá u kolea leva e tāpuaki ʻa e ʻOtuá. Ne u tāpuniʻi leva e kuló peá u hilifaki atu ia ki he malalá. ʻI heʻeku toʻo ʻa e tāpuní ke toe lingi ki ai ha vaí, ne u vakai atu kuo fonu meʻakai mai e kuló ia. Ne u tūʻulutui mo hoku fāmilí ʻo fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi Heʻene ʻofá. Naʻe maʻu ʻe hoku fāmilí ha meʻakai feʻunga he pō ko iá.”14

Naʻe moʻui ʻaki ʻe ʻAna Loulei ʻa e ongoongoleleí ʻi ha feilaulau lahi. Naʻe fie maʻu tokoni peá ne kolea ia ʻi ha lotu. Koeʻuhí ko ʻene tuí, naʻe fakafonu ʻaki ia ha ʻamanaki lelei mo foaki ange ʻi ha founga fakaofo ha meʻakai maʻa hono fāmilí. Naʻe tāpuakiʻi foki ia ʻe he ʻEikí ʻaki e meʻa mahuʻinga taʻengata ko ia ke ne lava ʻo kātaki “ʻi he tui ʻo aʻu ki he ngataʻangá.”15 Neongo e taʻepau ʻo e kahaʻú ka naʻe ʻikai ke ne fie ʻilo pe ko e hā te ne fafanga ʻaki ʻene fanaú he ʻaho ka hokó; ka naʻá ne “tatali [fiemālie] pē ki he ʻEikí”16 pea laka atu ʻi he ʻamanaki lelei—ʻo hangē ko e lau ʻa e himí:

[ʻE maama, taki au neongo e fakapoʻulí; Taki au!

ʻOku fakapoʻuli ʻa e poó peá u mamaʻo mei ʻapi; ke taki au!

Taki hoku vaʻé; ʻikai ke u kole ke sio

Ki he meʻa he kahaʻú—he ʻoku feʻunga pē foʻi laka ʻe tahá kiate au].17

Te tau lava foki ʻo fakahaaʻi ha tui pehē ki he ʻEikí, ʻo tui mo falala ʻe tāpuakiʻi kitautolu ʻe hotau ʻOtuá18 ʻaki Hono mālohi fakaofó ʻo feʻunga mo hotau tūkungá ʻi Hono taimi pē ʻOʻoná. ʻI heʻetau fai iá, te tau mamata ai ki he toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí.

Kuo fekau mai ʻe he ʻEiki ke tau “toʻo” ʻa e pā ʻo e tuí ʻa ia te mou lava ʻo tāmateʻi ʻaki ʻa e ngaahi ngahau vela kotoa pē ʻa e tokotaha angakoví.”19 ʻE fakaʻaongaʻi ʻe Sētane ʻa e loto veiveiuá, ilifiá pe angahalá ke fakataueleʻi ʻaki kitautolu ke tau tukuange ʻetau tuí pea mole ai e malu ʻoku maʻu aí. Tau kiʻi vakaiʻi tahataha muʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻeni ʻo e tuí, ke tau lava ʻo ʻiloʻi mo hao mei he ngaahi fakatauele ʻa e filí.20

ʻUluakí, ʻe hanga ʻe he taʻetui ki he ʻEikí pe ko ʻEne ongoongoleleí ʻo fakatupu haʻatau fakafepakiʻi e Laumālie ʻo e ʻOtuá.21 ʻOku faingofua pē faitoʻo ia ʻa e ʻEikí ki he loto veiveiuá. Hangē ko e lea ʻa e Tuʻi ko Penisimaní, “Tui pē ki he ʻOtuá; tui ʻokú ne ʻi ai, pea naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, ʻi he langí pea ʻi he māmaní fakatouʻosi; tui ʻokú ne maʻu ʻa e poto kotoa, mo e māfimafi kotoa, ʻi he langí mo e māmaní fakatouʻosi; tui ʻoku ʻikai ʻiloʻi ʻe he tangatá ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku lava ke ʻafioʻi ʻe he ʻEikí.”22

Pea kapau ʻe hōloa hoʻo tuí koeʻuhí ko hoʻo taʻetuí pe loto veiveiuá, manatuʻi naʻe kole e kau ʻAposetolo he kuonga muʻá ki he ʻEikí ke “fakalahi ʻemau tuí.”23 ʻI hoʻo fakakaukau ki he tala fakatātā ko ʻení, manatuʻi ko e tuí ʻoku meimei ke ʻalu fakataha pē ia mo e ʻuhingá: ʻoku hangē ʻa e tuí ia mo e ʻuhingá ko ha ongo kapakau ʻo ha vakapuná. ʻOkú na fakatou mahuʻinga ki hono puleʻi ʻo e folaú. ʻI he anga hoʻo vakaí, kapau ʻe tuʻu fehangahangai e ʻuhingá mo e tuí, kiʻi tuʻu ʻo manatuʻi ʻoku fakangatangata pē ʻetau mahinó, ʻi hono fakahoa atu ki he ʻEikí.24 ʻOua naʻa liʻaki e tuí, ʻo hangē pē ko e ʻikai ke ke lava ʻo tukuange ha kapakau mei he vakapuná he lolotonga e folaú. Ka ke tanumaki ha kihiʻi konga ʻo e tuí pea tuku ʻa e ʻamanaki lelei ʻokú ne ʻomaí ke hoko ko ha taula ki ho laumālié—pea mo hoʻo ʻuhingá.25 Ko e ʻuhinga ia ʻoku fekauʻi ai kitautolu ke tau “fekumi ki he ʻiló … ʻi he ʻako pea ‘i he tuí foki.”26 Manatuʻi ʻoku muʻomuʻa e tuí pea toki hoko e maná he ʻoku ʻikai haʻatau fakamatala nounou ki he meʻa ʻoku tau aʻusiá, ʻo hangē ko e fonu ha ʻōvani Hōlani he meʻakaí mei ha kiʻi laʻi pisikete ʻe uá pe ko e kātaki ʻi he tuí neongo e meʻa kotoa pē.27

Uá, ʻoku tafia mo holoki e tui ki he Fakamoʻuí ʻe he ilifiá. Naʻe kole ʻa e ʻAposetolo ko Pitá ki he ʻEikí ʻi ha pō ne matangi mālohi ai pea naʻá ne luelue he fukahi vaí—ka ko e tupu mei he tafoki ʻene sió ʻo “mamata ki he mālohi ʻa e matangí [pea] naʻe manavahē”—naʻá ne ngalo hifo ai ʻi he tahi hoú.28 Naʻe mei malava pē ke hokohoko atu ʻene luelué ʻo kapau naʻe ʻikai ke ilifia! ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau “sio pē kiate au ʻi he fakakaukau kotoa pē; ʻoua ʻe tālaʻa, ʻoua ʻe manavahē”29 kae ʻoua te tau ilifia mo tuku ʻetau tokangá ʻi he matangi mālohi mo e tahi hou ʻi heʻetau moʻuí.

Tolú, ʻoku hanga ʻe he angahalá ʻo taʻofi hono nofoʻia ʻe he Laumālié ʻetau moʻuí, pea ka ʻikai e Laumālie Māʻoniʻoní, he ʻikai hatau ivi fakalaumālie ke tau pikitai mo fakahaaʻi ʻetau tuí. ʻOku lelei taha pē ke ngāueʻaki ʻetau tuí ʻo “ʻikai ala ki he meʻa-foaki ʻoku koví, pe ko e meʻa ʻoku taʻemaʻá”30 pea “faivelenga ʻi he tauhi [ʻa e] ngaahi fekau kotoa pē, telia … [naʻa] vaivai ʻa hoʻomou tuí, pea ikunaʻi ʻa kimoutolu ʻe homou ngaahi filí.”31 Kapau kuo fakameleʻi hoʻo moʻuí ʻe he angahalá, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke “tui ke fakatomala,”32 pea ʻe fakamaʻa mo fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ʻa hoʻo moʻuí ʻo fakafou ʻi he Fakaleleí.

ʻE kāinga, ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakahoko ʻEne ngaahi talaʻofá mo Ne tokoni mai ke tau ikunaʻi e faingataʻa kotoa, ʻo fakatatau pē mo ʻetau tuí.33 Naʻá ne fai ia kia ʻAna Loulei pea kuó Ne fai ia maʻa Hono kakai ʻi he puleʻanga, kuonga mo e toʻu tangata kotoa pē. Koeʻuhí ko e “ʻOtua ʻo e ngaahi maná” pea “ʻikai feliliuaki,” ʻe pehē pē ʻene tāpuakiʻi fakatāutaha kitautolu ʻaki ha ʻamanaki lelei, maluʻi mo e mālohi ʻo fakatatau mo ʻetau tui kiate Iá.34 ʻE hanga ʻe he tui taʻe ueʻia ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí—tatau mo e maea he hala ki Huaina Pikú—ʻo fokotuʻumaʻu koe mo ho ngaahi ʻofaʻangá ʻi he “maka ʻo hotau Huhuʻí”35 pea mo Hono mālohi taʻefakatataua ke fakamoʻui kitautolú.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, “ʻOku ngingila tatau pē homou kahaʻú ʻo hangē ko hoʻomou tuí.”36 ʻOku ou fakamoʻoni ki he moʻoni fakaʻeiʻeiki mo e ʻamanaki lelei ko iá mo fakaafeʻi fakatāutaha kitautolu ke tau laka atu ʻi he tui mālohi mo “taʻeueʻia”37 ki he ʻEikí. ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻui ʻa e Fakamoʻuí pea ko ia ʻa e “tupuʻanga mo e fakahaohaoaʻanga ʻo [ʻetau] tuí,”38 mo e “totongi kiate kinautolu ʻoku kumi lahi kiate iá.”39 Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.