2010–2019
ʻOku Mou Lava Ke Ongoʻi Pehē Nai he Taimí ni?
ʻOkatopa 2012


ʻOku Mou Lava Ke Ongoʻi Pehē Nai he Taimí ni?

ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻi he Siasí ʻoku nau tui he ʻikai ke nau lava ʻo tali e fehuʻi ʻa ʻAlamaá ʻaki haʻanau tali mahino “ʻio.” ʻOku ʻikai ke nau “ongoʻi pehē he taimí ni.”

ʻE Palesiteni Monisoni, ʻoku mau ʻofeina, fakaʻapaʻapaʻi, mo poupouʻi koe! ʻOku fakatupu ivi lahi ʻa e fanongonongo mahuʻinga ko ʻeni fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú. ʻOku ou kei manatuʻi pē ʻeku fiefia ʻi he 1960 ʻi he taimi naʻe holoki ai ʻa e taʻu ke ngāue ai ʻa e kau talavoú mei he taʻu 20 ki he taʻu 19. Naʻá ku tūʻuta atu ki he Misiona Pilitāniá ko ha faifekau ne toki ui foʻou ʻi hoku taʻu 20. Ko e fuofua faifekau taʻu 19 ʻi homau misioná ko ʻEletā Sefilī R. Hōlani, ko ha tānaki mahuʻinga fau. Naʻe toe pē ha ngaahi māhina siʻi pea toki hoko hono taʻu 20. Pea ʻi he lolotonga ʻo e taʻú, ne toe tūʻuta ange mo ha kau taʻu 19 tokolahi ange. Ko ha kau faifekau talangofua mo faivelenga kinautolu, pea naʻe fakalakalaka ʻa e ngāué. ʻOku ou tui pau ʻe aʻusia ha ututaʻu lelei ange he taimí ni, ʻi hono fakahoko ko ia ʻe he kau faifekau māʻoniʻoni mo loto līʻoá ʻa e fekau ʻa e Fakamoʻuí ke malanga ʻaki ʻEne ongoongoleleí.

Ko ʻeku fakakaukaú, ʻoku mateuteu lelei ange kimoutolu ʻi he toʻu ʻoku ʻalu haké ʻi ha toe toʻu tangata ki muʻa. Ko hoʻomou ʻilo ʻo e folofolá ʻoku makehe atu. Ka ko e ngaahi faingataʻa ʻoku fehangahangai mo homou toʻu tangatá mo ia ʻi hoʻomou teuteu ke ngāué ʻoku tatau pē mo ia ʻoku fahangahangai mo e toenga kotoa ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí. ʻOku mahino kotoa kiate kitautolu ʻoku ʻikai fenāpasi ʻa e tukufakaholo ʻi he konga lahi ʻo e māmaní mo e ngaahi tukupā māʻoniʻoni mo fakalaumālié. Kuo fakatokanga mo akonaki ʻaki ʻe he kau takí ʻa e fakatomalá ki he kakaí ʻi he kotoa e hisitōlia ʻo māmaní. ʻI he Tohi ʻa Molomoná, ne fuʻu hohaʻa ʻa ʻAlamā ko e Siʻí ʻi he anga taʻemāʻoniʻoní mo e ʻikai ke moʻui ʻaki e Ongoongoleleí ʻo ne fakafisi ai mei he fakamaau pulé, ko e taki ʻo e kakai Nīfaí, kae nofo taha pē ki hono uiuiʻi fakaepalōfitá.1

ʻOku pehē ʻe ʻAlamā he taha ʻo e ngaahi veesi loloto taha he folofolá kotoa, “Kapau ʻoku mou ongoʻi ha liliu ʻi homou lotó, pea kapau kuo mou fie hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo ʻene ʻofa huhuʻí, ʻoku ou fie fehuʻi atu, pe ʻoku mou lava ʻo ongoʻi pehē he taimí ni?”2

ʻOku lipooti mei he kau taki fakalotofonua ʻo māmaní, kuo ʻikai mo ha taimi ʻe toe mālohi ange ai e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he vakai fakalūkufua ki aí, tautautefito pē ki hotau toʻu tupú. Ka ‘oku meimei ke ʻi ai maʻu pē ha meʻa ʻe ua ʻoku fai ki ai e hohaʻá: ʻuluakí, ko e fakautuutu ʻo e anga taʻe māʻoniʻoní ʻi māmaní, pea uá, ko e fakahōhōlotó mo e taʻe fie loto ʻaki ʻe ha kāingalotu ʻe niʻihi. ʻOku nau kumi faleʻi ki hono tokoniʻi e kāingalotú ke muimui ʻi he Fakamoʻuí ke tuʻuloa mo lahi ange ʻenau uluí.

Kuo laui senituli hono kei ongona e fehuʻí, “ʻOku mou lava ke ongoʻi pehē he taimí ni?” Kuo ʻikai mo ha toe taimi ʻe mahuʻinga ange ai e tukupā ʻa ʻAlamaá—‘i he lahi fau e meʻa kuo tau maʻu he kuonga ní—kau ai hono Toe Fakafoki Mai e kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, foaki mai ʻo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié, mo e ngaahi tāpuaki taʻe toe fehuʻia ʻo langí.

Taimi nounou mei hono ui ʻo ʻEselā Tafi Penisoni ko e ʻAposetolo he 1943, ne faleʻi ia ʻe Palesiteni Siaosi ʻAlipate Sāmita,3 “Ko ho misioná … [ke ke] … fakatokanga ki he kakaí … ʻi he founga ʻofa taha ʻe lavá, ko e fakatomalá pē te ne fakaleleiʻi e ngaahi kovi ʻo e māmani ko ‘ení.”4 Ne fai e leá ni ʻoku lolotonga hoko e Tau Lahi hono II ʻa Māmaní.

Kuo toe fakautuutu ange e faiangahalá he ʻahó ni. Ne pehē ʻe ha taha faʻu tohi ʻiloa, “ʻOku ʻiloʻi ʻe he taha kotoa hono fakatuʻutāmaki ʻo e anga fakafonuá, pea ʻoku ʻikai ʻamanaki ha taha ia ʻe liliu.”5 ʻOku kehe atu hono toutou fakaʻasi ʻo e anga fakamālohí mo e angaʻulí ʻi he mūsiká, fakafiefiá, ʻātí, mo e mītia kehekehe hotau ʻahó ni. Naʻe mālie hono fakamatalaʻi ʻeni ʻe ha tangata ako lotu Papitaiso, “Kuo ʻikai kei lava ʻe hotau ʻulungaanga mo e tui fakasivilaisé ʻo taʻofi e koví.”6

ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he tui ʻa e niʻihi he Siasí ʻe ʻikai ke nau lava ʻo tali e fehuʻi ʻa ʻAlamaá ʻaki ha “ʻio” mahino moʻoní. ʻOku ʻikai ke nau “ongoʻi pehē he taimí ni.” ʻOku nau ongoʻi ʻoku nau ʻi ha taimi ʻoku siʻisiʻi ai e anga fakalaumālié. ʻOku ʻita e niʻihi, loto mamahi, pe ʻikai ʻataʻatā honau lotó mei he fakakaukau halá. Kapau ʻoku kaunga tonu e ngaahi fakamatalá ni kiate koe,7 ʻoku mahuʻinga ke ke fakafuofuaʻi e ʻuhinga ʻoku ʻikai te ke “ongoʻi pehē ai he taimi ní.”

Naʻe ʻikai fai ʻe he tokolahi ʻoku siʻisiʻi ʻenau fakalaumālié ha ngaahi angahala pe maumaufono mamafa, ka naʻa nau fai ha ngaahi fili naʻe taʻefakapotopoto. ʻOku ʻikai fuʻu tokanga e niʻihi ki hono tauhi e ngaahi fuakava toputapú. ʻOku fakamoleki ʻe he tokolahi honau taimi lahi ki ha ngaahi ngāue ʻoku ʻikai mahuʻinga. ʻOku tuku ʻe he niʻihi ke fakavaivaiʻi ʻe he ngaahi fakakaukau fakafonua pe fakapolitikalé ʻenau mateakiʻi e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Kuo tokanga e niʻihi ki he ngaahi fakamatala he ʻInitanetí ʻokú ne fakalahi, lohiakiʻi, pea mo faʻu ha ngaahi tōnounou ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻi he kamataʻangá. ʻOku nau toki ʻai leva haʻanau fakaʻuhinga ʻoku ʻikai moʻoni ʻe lava ke uesia ai ʻenau fakamoʻoní. Ka ai ha taha kuó ne fai e ngaahi filí ni, ʻe lava ke ne fakatomala pea fakafoʻou fakalaumālie ia.

ʻOku mahuʻinga ki he fafangaʻi fakalaumālié ʻa e tokanga ki hono lau ʻo e folofolá8. ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he folofola ʻa e ʻOtuá ke fai ha tukupā pea hoko ko ha lolo faitoʻo ki he ongoʻi loto mamahí, ʻitá, pe fakakaukau halá.9 ʻI he taimi ʻoku hōloa ai ʻetau tukupaá koeʻuhí ko ha faʻahinga ʻuhinga, ko e fakatomalá ʻa e konga hono fakaleleiʻí.10 ʻOku fekauʻaki vāofi ʻa e tukupaá mo e fakatomalá.

Ne fakamatalaʻi fefeka ʻe he tangata faʻu tohi Kalisitiane ko C. S. Luisí e fakakaukau ko ʻení. Naʻá ne pehē ʻoku ueʻi ʻe he tui faka-Kalisitiané ʻa e kakaí ke nau fakatomala mo talaʻofa ʻe fakamolemoleʻi kinautolu; ka ʻoku ʻikai ueʻi e kakaí ʻe he tui faka-Kalisitiané kae ʻoua kuo nau ʻiloʻi pea ongoʻi ʻoku nau fie maʻu ʻa e fakamolemolé. Naʻá ne pehē, “ʻI he taimi ʻokú ke ʻilo ai ʻokú ke puké, te ke fakafanongo ki he toketaá.”11

Naʻe fakamahinoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefá, kimuʻa pea papitaiso koé, naʻe lava pē ke ke kau ʻi he kakai ʻoku ʻikai kau ki ha faʻahí. Ka “ko e taimi naʻá ke kau ai ki he Siasí ni, naʻá ke fakamoʻoni ai ke ke tauhi ki he ʻOtuá. ʻI he taimi naʻá ke fai ai ʻení, naʻá ke mavahe mei hoʻo taʻe kau ki ha faʻahí, pea he ʻikai ke ke toe lava koe ʻo [foki] ki he tuʻunga ko iá.” Ko ʻene faleʻí, kuo pau ke ʻoua naʻa tau teitei liʻaki e ʻEikí.12

ʻOku fakamamafaʻi ʻe ʻAlamā “kuo mafao atu e toʻukupu ʻo e ʻaloʻofá” kiate kinautolu ʻoku fakatomalá,13 ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne fai mai leva e ongo fehuʻi fakaʻāuliliki mo mahuʻinga ni: ʻOku tau mateuteu nai ke feʻiloaki mo e ʻOtuá? ʻOku tau tauhi nai kitautolu ke tau taʻehalaia? ʻOku totonu ke tau fakakaukau kotoa ki he ongo fehuʻí ni. ʻOku mālohi mo fakaʻaiʻai e meʻa ne aʻusia ʻe ʻAlamā ʻi he ʻikai ke ne muimui ʻi heʻene tamai faivelengá pea toki mahino kiate ia ʻene fuʻu fie maʻu lahi e fakamolemolé mo e ʻuhinga ʻo hono hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo e ‘ofa huhuʻí.

Neongo ʻoku mahuʻinga ke fakakaukauʻi ha meʻa pē ʻokú ne holoki ke siʻisiʻi hono fai ʻo ha tukupaá, ka ʻoku ʻi ai ha ongo faingataʻa ʻoku hoko maʻu pē mo ʻiloa. ʻUluakí ko e anga taʻe ʻofá, anga fakamālohí, mo e ngaohikovia ʻi ʻapí. Ko hono uá ko e angaʻuli fakasekisualé mo e fakakaukau ʻulí. ʻOku faʻa muʻomuʻa e ongo meʻá ni pea ko e tupuʻanga ia ʻo e fili ke siʻisiʻi ange ʻa e tukupā ke fai ha meʻá.

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻetau angafaí kiate kinautolu ʻoku ofi taha kiate kitautolú. ʻOku ʻikai ke tali ʻa e anga fakamālohí, ngaohikoviá, taʻe angaʻofá, mo e taʻe fakaʻapaʻapa ʻi he ʻapí—ʻikai tali ke fai ʻe he kakai lalahí pea ʻikai tali ke fai ʻe he toʻu tangata tupu haké. Naʻe ʻikai ke mālohi ʻeku tamaí he Siasí ka ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei moʻoni ia, tautautefito ʻi hono ʻulungaanga ki heʻeku faʻeé. Naʻá ne faʻa pehē, “ʻE tuku ʻe he ʻOtuá ke haʻisia ʻa e kakai tangatá ki he loʻimata kotoa pē naʻa nau fakatupu ʻo tangi ai honau uaifí.” ʻOku fakamamafaʻi e fakakaukau ko ʻení ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani.” ʻOku pehē ai, “[Ko kinautolu] ʻoku nau ngaohikoviʻi ʻa e malí pe fānaú … te nau tuʻu ʻi ha ʻaho ʻo fai ha fakamatala ki he ʻOtuá.”14 Neongo pe ko e hā e anga fakafonua ʻoku tau tupu hake aí, pe naʻe ngaohikovia kitautolu ʻe heʻetau mātuʻá pe ʻikai, kuo pau ke ʻoua naʻa tau ngaohikovia ha taha ʻo tatau pē ʻi he fakaesino, fakaeloto, pe ʻi heʻetau leá.15

Kuo ʻikai mo ha toe taimi ʻe mahuʻinga ange ai ʻa e fie maʻu ʻo e anga fakaʻapaʻapá ʻi he nofo ʻa e sosaietí, ka ko e taimí ni. ʻOku kamata e fakavaʻe ʻo e angaʻofá mo e anga fakaʻapaʻapá ʻi hotau ngaahi ʻapí. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he hōloa taimi tatau pē e ʻulungaanga ʻo e kakaí mo e movete ʻa e fāmilí. Ko e fāmilí ʻa e makatuʻunga ki he ʻofá mo hono tauhi maʻu ʻo e anga fakalaumālié. ʻOku tuʻuaki ʻe he fāmilí ha ʻātakai ʻe lava ke tupulaki ai hono tauhi ʻo e tui fakalotú. Ko e moʻoni ʻoku “masani ʻa e meʻa kotoa [ka ai ʻa e ] ʻofá ʻi ʻapi.”16

ʻOku maumauʻi ʻe he angaʻuli fakasekisualé mo e ngaahi fakakaukau ʻulí ʻa e tuʻunga moʻui naʻe fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí.17 Naʻe fakatokanga kiate kitautolu ʻi he kamataʻanga pē ʻo e kuonga ko ʻení, mahalo ko e faingataʻa lahi tahá ʻa e angaʻuli fakasekisualé.18 Ka ʻikai fakatomala mei he ʻulungaanga peheé, te ne fakatupu ʻe ia ke siʻisiʻi ʻa e anga fakalaumālié pea mole mo e tukupaá. ʻOku faʻa ʻomi ʻe he ngaahi heleʻuhilá, TV, mo e ʻInitanetí ha ngaahi pōpoaki mo ha ngaahi ʻata fakatuʻutāmaki. Ne ma ʻi ha kolo he vaotā ʻAmasoní kimuí ni mai mo Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo ma sio ʻi ha ngaahi tisi satelaite he fanga kiʻi fale iiki aí. Ne ma fiefia hono maʻu e fakamatala fakaʻofoʻofá he feituʻu mamaʻó ni. Ne ma fakatokangaʻi foki ʻoku ʻikai ha feituʻu ia he māmaní ʻe taʻe uesia ʻe he ngaahi ʻata ʻokú ne fakatupu e holikoví, angaʻulí, mo e ongo fakasekisualé. Ko e ʻuhinga ʻeni ʻe taha kuo hoko ai e ponokalafí ko ha mahaki fakaʻauha ʻi hotau kuongá ni.

Ne u toki talanoa lelei kimuí ni mai mo ha tamasiʻi maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Ēlone taʻu 15. Naʻe tokoni ke mahino kiate au ʻene faingofua ʻi he kuongá ni e lahi hono ngāue ʻaki e ʻInitanetí, ke mamata e toʻu tupú ʻi he ngaahi ʻata ʻulí mo e ponokalafí. Naʻá ne fakamahinoʻi mai ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ʻoku akoʻi ʻi he Siasí, ʻoku ʻi ai pē hono mahino fakalūkufua ʻi he nofo ʻa e sosaietí ʻa ʻene kaunga fakatuʻutāmaki hono maumauʻi kinautolú, ki he moʻui leleí mo e nofo leleí. Naʻá ne lau ʻo kau ki he ifi sikaletí, fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo kona tapú, mo e inu kava mālohi ʻa e kau talavoú. Ka naʻá ne pehē naʻe ʻikai ke lahi ha lāunga ia pe fakatokanga mei he sosaietí fakalūkufua ʻo kau ki he ponokalafí pe angaʻulí.

Kāinga ʻofeina, ʻoku tonu hono veteveteki ʻe he talavoú ni e meʻá ni. Ko e hā e tali ki aí? Kuo lau taʻu hono akoʻi ʻe he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló ʻa e mahuʻinga e tauhi ki he ngaahi tui fakalotú ʻi ʻapí.19

Ngaahi mātuʻa, ʻoku mahuʻinga ke mou kau mālohi mo homou fāmilí ki he ngaahi fakataha mo e ngaahi polokalama ʻa e Siasí. Neongo ia, ʻoku ʻikai kei feʻunga pē ʻeni ke fakahoko ʻaki homou fatongia toputapu ke akoʻi hoʻomou fānaú ke moʻui angamaʻa mo angamāʻoniʻoni pea ʻaʻeva angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí. ʻI he fanongonongo ko ia ʻa Palesiteni Monisoni he pongipongi ní, ʻoku mahuʻinga ke fakahoko totonu ʻeni ʻi he ngaahi ʻapí, ʻa ia ko e ngaahi feituʻu hūfangaʻanga ʻoku toka ai ʻa e angaʻofá, fakamolemolé, moʻoní mo e angamāʻoniʻoní. Kuo pau ke loto toʻa e mātuʻá ke nau siviʻi pe tokangaʻi ʻa e hū ki he ʻInitanetí, televīsoné, heleʻuhilá, mo e mūsiká. Kuo pau ke loto toʻa e mātuʻá ke pehē, ʻikai, taukaveʻi e moʻoní, mo fai ha fakamoʻoni mālohi. ʻOku fie maʻu ʻe hoʻomou fānaú ke ʻiloʻi ʻoku mou tui ki he Fakamoʻuí, ʻofa ʻi hoʻomou Tamai Hēvaní, mo poupou ki he kau taki ʻo e Siasí. Kuo pau ke tupulaki ʻi hotau ngaahi ʻapí ʻa e matuʻotuʻa fakalaumālié. ʻOku ou ʻamanaki he ʻikai mavahe ha taha mei he konifelenisí ni ʻoku ʻikai taʻe mahino ki ai kuo pau ke aleaʻi ʻi he fāmilí e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e angamaʻá ʻi hotau kuongá ni. ʻOku fie maʻu ke poupouʻi ʻe he kau pīsopé, kau taki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi houalotú ʻa e ngaahi fāmilí pea fakapapauʻi ʻoku akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalaumālié. ʻE lava ke tokoni e kau faiako fakaʻapí mo e faiako ʻaʻahí, ʻo tautautefito ki he fānau ʻa e mātuʻa ʻoku nofo tāutahá.

Ne fehuʻi fakamātoato ʻe he talavou ne u lau ki aí pe naʻe ʻiloʻi nai ʻe he kau ʻAposetoló ʻa e taimi kei siʻí, ʻoku totonu ke kamata ai e akoʻi mo e maluʻi mei he ponokalafí mo e fakakaukau ʻulí. Naʻá ne fakamamafaʻi mai ʻoku ʻi ai e ngaahi feituʻu ia ʻoku ʻikai ke fuʻu vave hano kamata ʻoku teʻeki hiki e toʻu tupú mei he Palaimelí.

ʻOku manavahē ʻa e toʻu tupu kuo nau ʻosi mamata ʻi he ngaahi fakatātā ʻulí ʻi heʻenau kei siʻí na kuo nau ʻosi taʻe feʻunga kinautolu ke ngāue fakafaifekau mo fakahoko e ngaahi fuakava toputapú. ʻE lava pē ke tupu ai ha hōloa lahi ʻenau tuí. ʻOku ou fie fakapapauʻi atu ki he toʻu tupú, hangē ko e akoʻi ʻe ʻAlamaá, ʻe lava ke mou feʻunga ke maʻu kotoa e ngaahi tāpuaki ʻo e langí ʻi haʻamou fakatomala.20 Ko e ʻuhinga ia ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Kātaki ʻo talanoa mo hoʻomou mātuʻá pe ha ʻetivaisa ʻoku falalaʻangá, pe aleaʻi ia mo hoʻo pīsopé.

Fekauʻaki mo e angamaʻá, ʻoku tui ha kakai lalahi ʻe niʻihi ko ʻete fakahoko ko ia ha ngāue tokoni pe tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe tahá, ʻoku ʻikai toe fie maʻu ia ke te muimui ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku nau pehē ʻiate kinautolu pē ko e angakovi fakasekisualé ko “ha kiʻi meʻa siʻisiʻi pē … [ʻo kapau] … ko ha taha angalelei mo angaʻofa [au].”21 Ko e faʻahinga fakakaukau peheé ko ha fuʻu loi lahi ia ke te fai pē kiate kita. ʻOku talamai ʻe he toʻu tupu ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke “tika” ʻi he anga ʻo e nofó he taimí ni ke feinga mālohi ʻi ha ngaahi tafaʻaki lahi, kau ai ʻa e moʻui fai pau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoní.22 Kātaki ʻo ʻoua naʻa tuku ke maʻu kimoutolu ʻi he tauhelé ni.

ʻOku tau palōmesi ʻi hotau papitaisó ke toʻo kiate kitautolu “ʻa e huafa ʻo [Sīsū] Kalaisí, pea fakapapau ke tauhi kiate ia ʻo aʻu ki he ngataʻangá.”23 ʻOku fie maʻu ki he fuakava ko ʻení ha feinga ʻi he loto toʻa, loto ʻaki, mo angatonu ʻo kapau ʻoku tau fie hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo e ʻofa huhuʻí mo ului moʻoni.

Naʻe fakahaaʻi ʻe ha tangata ʻOlimipiki Pilitānia ʻi he ʻOlimipiki ʻo e 1924 ʻi Pālesi ʻi Falanisē, ha sīpinga fakahisitōlia ʻo e tukupā ke mālohi mo tuʻu taʻeueʻiá, ʻa ia ʻe fakahoungaʻi ʻe he kakai ʻo ha toʻu pē.

Ko ʻĒliki Liteló ko e foha ia ʻo ha faifekau Sikotilani ki Siaina pea ko ha tangata lotu tui mālohi ia. Naʻá ne fakaʻitaʻi e kau taki ʻo Pilitānia he ʻOlimipikí ʻaki ʻene fakafisi ke kau ʻi he lele teuteu ki he lova mita ʻe 100 naʻe fai he ʻaho Sāpaté, neongo ʻenau teke ia ke kaú. Naʻá ne ikuna ʻa e lele mita ʻe 400. Naʻe fakalotolahi ʻa e sīpinga ne tā ʻe Liteló ʻi heʻene fakafisi ke lele he ʻaho Sāpaté.

Kuo takua ʻe he ngaahi sīpinga mo e ngaahi fakamanatu ʻo hono fakalangilangiʻí ʻa e ngaahi lea fakalaumālie ko ia ʻa ʻĪsaiá, “Ka ko kinautolu ʻoku tatali ki [he ʻEikí] ʻe fakafoʻou honau mālohí. Te nau puna hake ʻaki ʻa e ngaahi kapakau ʻo hangē ko e fanga ʻīkale; te nau lele kae ʻikai vaivai; pea te nau ʻeveʻeva kae ʻikai pongia.”24

Ko ha ivi mālohi e ʻulungaanga fakaʻofoʻofa ʻo Liteló ki he fili ʻa homa foha siʻisiʻi tahá ke ʻoua naʻa kau ʻi he ngaahi sipoti he Sāpaté, pea mahuʻinga angé, ʻene fakamavaheʻi ia mei he anga taʻemāʻoniʻoni mo fakamāmaní. Naʻá ne fakaʻaongaʻi e lea ʻa ʻĪsaiá ki heʻene fakamatala he tohi fakataʻú. Ne tuku mai ʻe ʻĒliki Lītelo ha sīpinga mālohi ʻo e loto fakapapau mo e tukupā ke fai ki he tefitoʻi moʻoní.

ʻI he muimui hotau toʻu tupú ki he faleʻi ʻa Palesiteni Monisoní ʻo teuteu ke ngāue fakafaifekaú, pea hangē ko ʻetau moʻui kotoa ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí mo teuteu ke feʻiloaki mo e ʻOtuá,25 ʻoku tau ikunaʻi ai ha lova ʻoku toe mahuʻinga ange.26 ʻE hoko e Laumālie Māʻoniʻoní ko e fakahinohino ki he tataki fakalaumālié. Ki ha niʻihi ʻoku ʻikai maau ʻenau moʻuí, manatu, ʻoku ʻikai teitei tōmui ke tau fokotuʻu e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ke hoko ko e makatuʻunga ʻo ʻetau tuí mo ʻetau moʻuí.27

Hangē ko e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá, “Neongo ʻa e tatau ʻa hoʻomou angahalá mo e kula ʻahoʻahó, ʻe hoko ia ke hinehina ʻo hangē ko e ʻuha hinaekiaki; kapau ʻoku kulokula ia ʻo hangē ko e kulamūmū, ʻe tatau ia mo e fulufuluʻi sipi.”28

ʻOku ou lotua fakamātoato te tau takitaha fakahoko ha faʻahinga ngāue pē ke tau ongoʻi ai ʻa e Laumālié he taimí ni koeʻuhí ke tau lava ʻo hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo e ʻofa huhuʻí ʻaki hotau lotó kotoa. ʻOku ou fakamoʻoni ki he mālohi ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, ʻAlamā 4:15–19.

  2. ʻAlamā 5:26.

  3. Naʻe hoko ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita he taimi ko iá ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Ne toki hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he ʻaho 21 ʻo Mē 1945. 21, 1945. (Vakai, Deseret News 2012 Church Almanac [2012], 98.)

  4. George Albert Smith, ʻi he Sheri L. Dew, Ezra Taft Benson: A Biography (1987), 184.

  5. Peggy Noonan, “The Dark Night Rises,” Wall Street Journal, July 28–29, 2012, A17.

  6. Dr. R. Albert Mohler Jr., palesiteni, The Southern Baptist Theological Seminary, lea naʻe fai ki he kau taki fakalotu, New York City, 5 Sepitema 2012.

  7. Vakai,2 Nīfai 2:27.

  8. Vakai, Sione 5:39; ʻĀmosi 8:11; vakai foki, James E. Faust, “A Personal Relationship with the Savior,” Ensign, Nov. 1976, 58–59.

  9. Vakai, ʻAlamā 31:5.

  10. Vakai, ʻAlamā 36:23–26.

  11. C. S. Lewis, Mere Christianity (1952), 31–32. Ko Luisí ne kau atu ki he Potungāue ʻo e ngaahi talanoa faka-Pilitānia ʻi ʻOkisifōtí pea naʻe sea ʻi he Medieval and Renaissance ʻo e lea faka-Pilitāniá ʻi he ʻUnivēsiti Kemipilisí.

  12. Vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 324; vakai foki, Fakahā 3:15–16.

  13. ʻAlamā 5:33.

  14. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  15. Vakai, Richard G. Scott, “Removing Barriers to Happiness,” Ensign, May 1998, 85–87. ʻOku fepaki ha ʻulungaanga fakafonua ʻe niʻihi mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí pea te ne lava ʻo taki atu kitautolu ke tau hē. ʻI heʻeku ʻi he Pasifiki Tongá, ne u fetaulaki ai mo ha tangata naʻe taʻu lahi ʻene fakatotolo ki he Siasí. Naʻá ne pehē naʻe ongo ʻaupito ki ai ha akonaki taki ʻa ha taki ʻo e Siasí ʻi ha konifelensi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, “Fakaʻaongaʻi e nima ne mou ngāue ʻaki kimuʻa ki hono tā hoʻomou fānaú ke tāpuakiʻi ʻaki hoʻomou fānaú.” Naʻe fai ki ai e lēsoni ʻa e kau faifekaú, ʻosi papitaiso, peá ne hoko ko ha taki maʻongoʻonga.

  16. “ʻOfa ʻi ʻApí,” Ngaahi Himi, fika 187.

  17. Vakai, ʻAlamā 39.

  18. Vakai, Ezra Taft Benson, “Cleansing the Inner Vessel,” Ensign, May 1986, 4.

  19. Naʻe fakafeʻiloaki ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” ʻi he fakataha lahi ʻa e Fineʻofá ʻi Sepitema ʻo e 1995. Naʻe tokangaʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa hono liliu ʻo e vahe ʻuluaki ʻo e Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), “Ko e Ngaahi Fāmilí mo e Siasí ʻi he Palani ʻa e ʻOtuá.”

  20. Vakai, ʻAlamā 13:27–30; 41:11–15.

  21. Ross Douthat, Bad Religion: How We Became a Nation of Heretics (2012), 238; vakai foki, ʻAlamā 39:5.

  22. ʻOua naʻa tuku ha anga fakafonua ʻoku fonu ʻi he anga fakamālohí mo e angaʻulí mo ne fakaangaʻi ʻa kinautolu ʻoku moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí, ke ne uesia hoʻo tuí. Hangē ko hono tohi ʻe he punake ko Uetisiuēfí, “Fafanga [ho ʻatamaí] ʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau fakaʻofoʻofá, … ʻa ia ʻe ʻikai ikunaʻi ʻe he kakai ʻoku lea ʻaki e ngaahi meʻa ʻoku koví, kakai ʻoku ʻikai lelei ʻenau fakamāú, pe kakai siokita ʻoku manuki … pe uesia hoʻo fiefia ʻi he tuí” (“Lines Composed a Few Miles above Tintern Abbey,” ʻi he The Oxford Book of English Verse, ed. Christopher Ricks [1999], 346).

  23. Molonai 6:3; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí; vakai foki, Mōsaia 18:13.

  24. ʻĪsaia 40:31; vakai, Robert L. Backman, “Day of Delight,” New Era, June 1993, 48–49.

  25. Vakai, ʻAlamā 34:32.

  26. Vakai, 1 Kolinitō 9:24–27.

  27. Vakai, Hilamani 5:12. Naʻe faleʻi ʻe OliverWendell Holmes ʻo pehē, “ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻikai ko e meʻa maʻongoʻonga ʻi he māmani ko ʻení ʻa e tuʻunga ʻoku tau ʻi aí, ka ko e feituʻu ʻoku tau huʻu ki aí: Ke aʻusia e matapā ʻo hēvaní, kuo pau ke ʻi ai ha taimi te tau fononga fiemālie ai pea faingataʻaʻia he taimi ʻe niʻihi,—ka kuo pau pē ke tau fononga atu, ʻo ʻikai taumuʻavalea pe tuʻu maʻu” (The Autocrat of the Breakfast-Table [1858], 105).

  28. ʻĪsaia 1:18.