2010–2019
Tuʻunga Moʻui ʻo e Temipalé
ʻOkatopa 2012


Tuʻunga Moʻui ʻo e Temipalé

Ko e ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻo e langa temipalé ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he Siasí ni, ko ha fakataipe mo ha fakaʻilonga ia ʻo e founga ʻoku totonu ke tau moʻui ʻakí.

Lolotonga hano takimamataʻi au kimuí ni mai ʻi he Temipale Pilikihami Siti ʻIutā fakaʻofoʻofá, ne u manatu ki he meʻa ne u aʻusia lolotonga ʻeku hoko ko e kouʻotineita ʻo e ʻoupeni hausi, toe fakatapui, mo e kātoanga fakafonua ʻo e Temipale fakahisitōlia ʻo Laʻie Hauaiʻí.

ʻI he ngaahi māhina siʻi kimuʻa pea kakato e ngāue lahi ki hono fakaleleiʻí, ne fakaafeʻi au ke mau takai ʻo mamata he temipalé mo e Talēkita Pule ʻo e Potungāue Temipalé, ko ʻEletā Uiliami R. Uoka, mo hono kaungāngāue ʻi he Potungāue Temipalé. Naʻe ʻi ai foki mo ha kau mēmipa kehekehe ʻo e kautaha naʻa nau fai e aleapau ngāué. Ko e konga e taumuʻa ʻo e ʻaʻahí ke toe vakaiʻi e fakalakalaka mo e lelei ʻo e ngāue kuo fakahokó. Naʻe fai e ʻaʻahi ko ʻení ʻi he taimi naʻe ʻosi ai ha peseti ʻe 85 ʻo e ngāué.

ʻI he fai atu ʻemau ʻaʻahí, ne u vakai holo mo fanongo kia ʻEletā Uoka mo hono kaungāngāué ʻi heʻenau sivi e ngāué mo talanoa mo e tokotaha aleapau ngāué. Lolotonga e ʻaʻahí, ne u faʻa fakatokangaʻi ha tangata ʻe taha naʻe ala ki he ngaahi holisí ʻi heʻemau hiki mei he loki ki he lokí. Hili ʻene faʻa fai ʻení, naʻá ne mili hono ngaahi louhiʻi nimá peá ne haʻu ki he tangata aleapau ngāué ʻo pehē ange, “ʻOku ou ongoʻi pē ʻoku petepete e holisi ko ʻení. ʻOku ʻikai ko ha tuʻunga ia ʻo e temipalé ke petepete. ʻE fie maʻu ke ke toe sanipepaʻi mo ʻai ke hamolemole e holisi ko ʻení.” Naʻe hiki ʻe he taha aleapau ngāué e fakamatala ʻo e meʻa takitaha naʻe fakatokangaʻí.

ʻI heʻemau ofi atu ki ha feituʻu ʻe taha ʻi he temipalé, ko ha kakai tokosiʻi pē te nau sio aí, naʻe taʻofi kimautolu ʻe he tangata tatau pē pea taki ʻemau tokangá ki ha matapā sioʻata fakaʻofoʻofa naʻe ngaohi ʻaki e pulú pea ne toki fokotuʻu. Naʻe fute ʻe 2 (0.6 m) hono fālahí pea fute ʻe ono (l.8 m) hono māʻolungá pea naʻe teuteuʻi ʻaki ha fanga kiʻi konga sioʻata naʻe fakalanu. Naʻe tuhu ki ha konga sioʻata fakalanu tapafā siʻisiʻi ʻinisi ʻe ua (5 cm) ko ha konga pē ʻo e teuteú, peá ne pehē mai, “ʻOku hipa e konga tapafā ko ʻená.” Ne u sio atu ki he konga tapafaá, pea kiate au naʻe hangatonu pē ia. Ka ʻi haʻaku toe sio ofi ange mo fua ʻaki ha meʻafuá, ne u lava ʻo tala naʻe ʻi ai e fehalaaki, pea ko e moʻoni naʻe kiʻi hipa ʻaki e tapafaá ʻa e vahe valu ʻe taha ʻo e ʻinisí (3 mm). Naʻe fakahinohino leva ki he tangata ngāue aleapaú ʻe fie maʻu ke fetongi e matapā sioʻata ko ʻení he naʻe ʻikai feʻunga ia mo e tuʻunga ʻo e temipalé.

ʻOku ou talaatu pē ne u ʻohovale ʻi he ʻai ke fetongi ha fuʻu matapā sioʻata kakato koeʻuhí ko ha kiʻi mele siʻisiʻi ne ʻikai faʻa fakatokangaʻi. Ko e moʻoni he ʻikai pē ha taha ia te ne ʻiloʻi pe fakatokangaʻi e matapā sioʻata ko ʻení he naʻe ʻi he feituʻu ia he temipalé he ʻikai mamata ki ai ha kakai tokolahi.

ʻI heʻeku fakaʻuli mai he meʻalelé mei he temipalé he ʻaho ko iá, ne u fakakaukau ki he meʻa ne u ako mei he meʻa naʻe hokó—pe ko e meʻa ne u pehē ne u ako mei aí. Naʻe toki ʻosi mei ai ha ngaahi uike lahi, ʻi hono fakaafeʻi au ke u ʻaʻahi ʻo mamata he temipalé ʻi he ʻosi hono langá, ne toki mahino ange ʻa e ʻilo ne u maʻu ʻi he ʻaʻahi kimuʻá.

ʻI heʻeku hū he Temipale Laʻie Hauaiʻí he ʻosi hono fakaleleiʻí, ne u ofo lahi ʻi hono fakaʻofoʻofá mo e lelei e tuʻunga ne ʻi ai ʻi heʻene ʻosí. ʻE lava pē ke mahino atu ʻeku toe fie sio ki he ngaahi holisi petepeté mo e matapā sioʻata ne “ʻi ai hono melé”. Naʻe toe hanga nai ʻe he taha ngāué ʻo sanipepaʻi mo ʻai ke molemole e ngaahi holisí? Naʻe fetongiʻi moʻoni pē nai e matapā sioʻatá? ʻI heʻeku ofi atu ki he ngaahi holisi naʻe petepeté, ne u ʻohovale he sio ki he pepa holisi fakaʻofoʻofa naʻe ʻai aí. Ko ʻeku ʻuluaki fakakaukaú pē, “Ta ko e founga fakaleleiʻi ʻeni ʻe he taha ngāué ʻa e petepeté—naʻá ne tanu ia.” Ka naʻe ʻikai, ne u toki ʻiloʻi ko e palaní maʻu pē ia ke ʻai e pepa holisí he ʻū holisi ko ʻení. Ne u fifili pe ko e hā hono kovi ʻo ha kiʻi petepete ʻoku ʻikai fakatokangaʻi kapau ʻe fakapuliki pē ia ʻe he pepa holisí. Ne u ʻalu vēkeveke atu ki he feituʻu naʻe tuʻu ai e matapā sioʻata ne ʻi ai hono melé pea naʻá ku ofo ke sio ki ha fuʻu ʻakau ʻi hano tuʻuʻanga ʻoku fokotuʻu tonu pē ʻi muʻa he matapā sioʻatá pea naʻe tuʻu pē ʻo aʻu ki he ʻaofi ʻo e falé. Ne u toe fakakaukau, “Ta ko e founga ʻeni ʻa e tokotaha ngāué ki he kiʻi tapafā naʻe hipa ʻene tuʻú—naʻá ne fūfuuʻi ia.” ʻI heʻeku lue atu ʻo ofi ange ki aí, ne u ueʻi e ʻū lau ʻo e fuʻu ʻakaú ki he tafaʻakí peá u malimali ʻi heʻeku sio naʻe fetongi pē e matapā sioʻatá. Kuo maau mo hangatonu ʻeni e tuʻu ʻa e kiʻi tapafā naʻe hipa kimuʻá. Ne u toki ʻiloʻi ko e konga maʻu pē ia e teuteu ʻo e falé ke fokotuʻu ha fuʻu ʻakau ʻi muʻa he matapā sioʻatá ni.

Ko e hā ne fie maʻu ai ha toe ngāue makehe, ʻo fetongi ha holisi naʻe kiʻi petepete mo ha matapā sioʻata ne tuʻu hipa hono kiʻi kongá neongo ko ha tokosiʻi pē te nau fakatokangaʻí? Ko e hā ne fakapapauʻi ai ʻoku fai e tangata ngāue aleapaú ki ha ngaahi tuʻunga māʻolunga peheé?

ʻI heʻeku hū ki tuʻa mei he temipalé mo fifili ki aí, ne maʻu ʻeku talí ʻi heʻeku vakai hake ki he ngaahi lea ko ʻeni ʻi he holisi fakasanisaní, “Māʻoniʻoni ki he ʻEikí, ko e Fale ʻo e ʻEikí.”

ʻOku tatau tofu pē e ngaahi temipale ʻo e Siasí ni mo ia ne ʻosi fakahaá. ʻOku langa e ngaahi fale toputapú ni ke tau ngāue ʻaki, pea ʻoku fakahoko ʻi loto ʻi hono ngaahi holisí ʻa e ngaahi ouau toputapu mo fakamoʻuí. Ka ʻoku totonu ke ʻoua naʻa ʻi ai ha veiveiua pe ko e fale moʻoni nai ʻo hai. ʻI hono fie maʻu ʻo e ngaahi tuʻunga pau ʻo e langá ʻo aʻu ki he fanga kiʻi fakaikiiki iiki tahá, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻetau fakahaaʻi ai ʻa ʻetau ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ka ʻoku tau fakahaaʻi ai kiate kinautolu kotoa pē ʻoku nau mamata ki aí ʻoku tau fakaʻapaʻapa mo hū kiate Ia ʻoku ʻOʻona e falé.

Ko e fakahinohino ʻeni ne fai ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke langa ha temipale ʻi Nāvū:

“Mou haʻu mo hoʻomou koula kotoa pē, mo hoʻomou silivá, mo hoʻomou ngaahi maka mahuʻingá, pea mo hoʻomou ngaahi koloa motuʻa mahuʻinga kotoa pē; pea fakataha mo kinautolu kotoa pē ʻoku maʻu ʻa e ʻilo ki he ngaahi koloa motuʻa mahuʻingá, … ʻo ʻomi … e ngaahi ʻakau mahuʻinga kotoa pē ʻo e māmaní;

“… Pea langa ha fale ki hoku hingoá ke ʻafio ai ʻa e Fungani Māʻolungá.”1

Naʻe fakatatau ʻeni ki ha sīpinga naʻe faʻu ʻe he Tuʻi ko Solomoné ʻi he Fuakava Motuʻá ʻi he taimi naʻá ne langa ai ha temipale ki he ʻEikí ʻo fakaʻaongaʻi pē ʻa e ngaahi nāunau mo e founga langa lelei tahá.2 ʻOku hokohoko atu pē he ʻahó ni ʻetau muimui ki he sīpinga ko ʻení, mo ha kiʻi liliu feʻunga pē, ʻi heʻetau langa e ngaahi temipale ʻo e Siasí.

Ne u ʻiloʻi neongo he ʻikai teitei sio pe ʻiloʻi ʻe he kakai moʻuí ha fehalaaki, ka ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻetau ngaahi ngāué pe kuo tau fai koā hotau lelei tahá. Ko e moʻoni tatau pē ʻoku hoko heʻetau ngaahi feinga fakatāutaha ke moʻui taau mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé. Kuo naʻinaʻi mai e ʻEikí:

“Pea ʻe fakatatau ki he hanga ʻe hoku kakaí ʻo langa ha fale kiate au ʻi he huafa ʻo e ʻEikí, pea ʻikai tuku ke hū ki ai ha meʻa taʻemaʻa, koeʻuhí ke ʻoua naʻa ʻuliʻi ia, ʻe nofo ai ʻa hoku nāunaú;

“ʻIo, pea ʻe ʻi ai mo hoku lotolotongá, he te u hū ki ai, pea ko e kakai loto maʻa kotoa pē ʻe hū ki aí te nau mamata ki he ʻOtuá.

“Ka ʻo kapau ʻe ʻuliʻi ia, ʻe ʻikai te u hū ki ai, pea ʻe ʻikai ke ʻi ai ʻa hoku nāunaú; koeʻuhí ʻe ʻikai te u hū ki he ngaahi temipale taʻe māʻoniʻoní.”3

Hangē ko e tokotaha ngāue aleapaú, ʻi heʻetau ʻiloʻi e ngaahi meʻa ʻi heʻetau moʻuí ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí, ʻi he taimi ne tōnounou ai ʻetau ngaahi ngāué mei heʻetau lelei tahá, ʻoku totonu ke tau ngāue vave ke fakatonutonu ha meʻa ʻoku fehalaaki, ʻo ʻiloʻi he ʻikai ke tau lava ʻo ʻufiʻufi ʻetau ngaahi angahalá mei he ʻEikí. ʻOku fie maʻu ke tau manatuʻi “ka tau ka feinga ke ʻufiʻufi ʻetau ngaahi angahalá … vakai, ʻoku mahuʻi atu leva ʻa e ngaahi langí [pea] ʻoku mamahi mo e Laumālie ʻo e ʻEikí.”4

Ne u ʻiloʻi foki ko e ngaahi tuʻunga māʻolunga ʻo e langa temipale ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he Siasí ni ko ha fakataipe ia mo ha fakaʻilonga ʻo e founga ʻoku totonu ke tau moʻui ʻakí. ʻE lava ke tau fakaʻaongaʻi fakafoʻituitui e ngaahi akonaki naʻe fai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ki he Siasi ʻi muʻá ʻi heʻene pehē:

“ʻIkai ʻoku mou ʻilo ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻa kimoutolu, pea ʻoku nofoʻia ʻa kimoutolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá?

“Kapau ʻe maumauʻi ʻe ha taha ʻa e fale tapu ʻo e ʻOtuá, ʻe maumauʻi ia ʻe he ʻOtuá; he ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻoku māʻoniʻoni, pea ko e fale tapu ko iá ʻa kimoutolu.”5

ʻOku ngaohi ʻa kitautolu takitaha ʻaki ʻa e ngaahi nāunau lelei tahá, pea ko e ola fakaofo kitautolu ʻo e ngāue fakalangí. Neongo ia, ʻi heʻetau fakaʻau ke motuʻa ʻo feʻunga ke haʻisia ki he meʻa ʻoku tau fai pe taʻe faí pea kamata ke fefaʻuhi mo e angahalá pea mo e ʻahiʻahí, ʻe fie maʻu ke fakatomala mo toe fakaleleiʻi fakalaumālie hotau laumālié. Mahalo ʻoku ʻi loto ʻiate kitautolu ha ngaahi holisi ʻoku petepete pea fie maʻu ke fakahamolemoleʻi pe ko e ngaahi matapā sioʻata ʻo hotau laumālie ʻoku fie maʻu ke fetongi kae lava ke tau tuʻu ʻi he ngaahi potu māʻoniʻoní. Tau fakamālō he ʻoku ʻikai ko e haohaoa ʻo e tuʻunga ʻo e temipalé ʻoku kole mai ke tau aʻusiá, neongo ʻoku tau feinga ki ai, ka ke tau tauhi e ngaahi fekaú mo fai hotau lelei tahá ke moʻui ʻo hangē ko ha kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku ou lotua te tau feinga kotoa pē ke moʻui taau mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ʻaki hono fai hotau lelei tahá, ʻaki hono fakahoko e ngaahi fakaleleiʻi ʻoku fie maʻú pea toʻo atu ʻa e ngaahi fehalākí mo e taʻe haohaoá kae lava ke ʻafio maʻu ai pē ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻiate kitautolu. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.