2010–2019
Ko e Fakaleleí
ʻOkatopa 2012


Ko e Fakaleleí

Ko e fē pē ha feituʻu ʻoku ʻi ai hotau kāingalotú mo e kau faifekaú, ʻoku taha pē ʻetau pōpoakí, ko e tui mo e ʻamanaki lelei ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku fakataumuʻa ʻeku pōpoakí ki ha niʻihi ʻo kitautolu ʻoku nau faingataʻaʻia, mafasia ʻi he ongoʻi halaiá mo e vaivaí mo e ʻikai lavameʻá, loto mamahí, mo e siva e ʻamanakí.

Ne vahe au ʻi he 1971 ki ha konifelenisi fakasiteiki ʻi Haʻamoa Hihifo, ʻo kau ai hano fokotuʻu ha siteiki foʻou ʻi he motu ko ʻUpolú. Hili e ʻinitaviú, ne mau nō ha kiʻi vakapuna ke ō ai ki he motu ko Savaiʻí ʻo fai ai ha konifelenisi fakasiteiki. Ne tō hifo e vakapuná ʻi ha malaʻe musie ʻi Faʻalá pea ʻe toki foki mai he hoʻatā ʻo e ʻaho hono hokó ke mau foki ai ki he motu ko ʻUpolú.

Ne ʻuha e ʻaho ne ʻai ke mau foki ai mei Savaiʻí. Ne mahino he ʻikai lava e vaká ʻo tō he pelepelá, pea mau lele leva ki he ngataʻanga ʻo e motú he feituʻu fakahihifó ʻoku ʻi ai ha kolosiʻanga ʻi ha kiʻi vai. Ne mau tali ai ʻo aʻu ki he poʻuli, ka naʻe ʻikai ke haʻu e vakapuná ia. Ne mau toki ʻilo mei he letioó ʻoku tō ha afā, pea ne ʻikai lava e vakapuná ʻo puna mai. Ne mau telefoni leva te mau foki vaka tahi atu. Kuo pau ke ʻi ai ha taha ke ne tali kimautolu ʻi Mulifanua.

ʻI heʻemau mavahe mei he taulanga ʻo Savaiʻí, ne ʻeke mai ʻe he ʻeikivaka ʻo e vaka fute ʻe 40 ki he palesiteni misioná pe ʻoku ʻi ai haʻane kasa. Ko e meʻa mālié he naʻe ʻi ai ʻene kasa ʻo ne ʻoange ia ki he ʻeikivaká. Ne fuʻu hou e tahí heʻemau kolosi atu he maile ʻe 13 (km ʻe 21) ki he motu ko ʻUpolú. Ne ʻikai ke mau ʻiloʻi naʻe tō ha fuʻu afā fakatalopiki ʻi he motú, pea ʻoku mau hangatonu atu pē ki ai.

Ne mau aʻu ki he taulanga ʻo Mulifanuá. Ne ʻi ai ha kiʻi foʻi hūʻanga fāsiʻi he hakaú ke mau hū ai ki he taulangá. ʻOku ʻi ai ha foʻi maama ʻi ha foʻi māʻolungá mo ha foʻi maama ʻi lalo hifo ke huluʻi mai e hūʻanga fāsiʻí. Ko e taimi ko ia ʻoku afe ai ha vaka ʻo feʻunga mo e hulu ʻa e ongo foʻi māmá, ʻe lava e vaká ʻo hū mai he ngaahi fuʻu maka fakatuʻutāmaki ʻi he hūʻangá.

Ka ʻi he pō ko iá, ne ulo mai e foʻi maama pē ʻe taha. Ne ʻi ai ha ongo faifekau tangata naʻá na tali mai mei ʻuta kiate kimautolu, ka naʻe fuʻu fuoloa e folau ʻi he meʻa angamahení. Hili haʻana tatali ʻi ha ngaahi houa lahi mo e ʻikai ke ʻasi atu e vaká, ne fiemohea e ongo faifekaú peá na tō kinaua ʻo mohe, kae ngalo ke fakaulo e foʻi maama fika uá, ʻa e maama ʻi laló. Ko hono olá ne ʻikai ʻasi lelei mai e hūʻangá ʻi he hakaú.

Ne feinga ʻaki ʻe he ʻeikivaká hono lelei tahá ke afeʻi holo e vaká ki he foʻi maama ne ulo mei ʻolunga ʻi ʻutá kae puke ʻe ha kauvaka e kasá he kaokaó ʻo fakasio e ngaahi fuʻu maka ʻi muʻá. Ne lava ke mau fanongo ki he fasi ʻa e peaú he hakaú. ʻI heʻemau fakaofi atu ki he maká mo sio atu he tapa ʻo e kasá, ne kaila fakavave e ʻeikivaká ke tafoki e vaká ʻo holomui mo feinga ke toe maʻu e hūʻangá.

Hili haʻamau toutou feinga, ne ʻilo ʻe he ʻeikivaká ʻe faingataʻa ke ʻiloʻi e hūʻangá. Ko e meʻa pē te mau faí ko e feinga ke aʻu ki he taulanga ʻi ʻApiá ʻa ia ʻoku maile ʻe 40 (km ʻe 64) hono mamaʻó. Ne ʻikai ke mau malava ha meʻa ʻi he mālohi fakalilifu ʻo natulá. ʻOku teʻeki ke u manatuʻi haʻaku ʻi ha feituʻu fakapoʻuli pehē.

Ne ʻikai ke ola lelei ʻemau feinga he ʻuluaki houá, neongo e mālohi taha e mīsini ʻo e vaká. Ne liaki e vaká ki ʻolunga he ngaahi fuʻu peaú pea ʻikai toe ngaue he taimi ne mahiki ai e tapilí ki ʻolungá. Ne hangē ka movete e vaká he tete ʻa e tapilí kimuʻa pea toki tō hifo ki he tafaʻaki ʻe tahá.

Ne mau tākoto he tāpuni ʻo e ʻaná, ʻo piki ki he tafaʻaki ʻe tahá pea fakamaʻu homau vaʻé he tafaʻaki ʻe tahá ke ʻoua naʻa mau tafia. Ne homo e piki ʻa Misa Maʻake Lītolofōtí ʻo liaki ia ki he ʻā ukamea he kaokaó. Ne lavea hono ʻulú, ka naʻe hanga ʻe he ʻā ukamea he kaokao ʻo e vaká ʻo fakahaofi ia mei haʻane tafia.

Ne faifai pea mau ngaʻunu atu kimuʻa pea ʻi he hengihengí ne mau hū atu ai ki he taulanga ʻo ʻApiá. Ne fehaʻiʻaki e ngaahi vaká ke nau malu. Ne lahi ʻaupito e ngaahi vaka he uafú. Ne mau lele māmālie pē ke ʻoua naʻa mau fakaʻaaki ʻa kinautolu ʻoku mohe he vaká. Ne mau aʻu ki Pesenga ʻo fakamōmoa homau valá, pea mau ʻalu leva ki Vailuʻutai ke fokotuʻu e siteiki foʻoú.

Ne ʻikai ke u ʻilo pe ko hai naʻá ne tali kimautolu ʻi Mulifanuá. Ne ʻikai ke u loto ke nau talamai pe ko hai. Ka ko hono moʻoní, kapau ne ʻikai e foʻi maama ko ia ʻi laló, mahalo ne mau meimei mole kotoa.

ʻOku ʻi heʻetau tohi himí ha himi motuʻa ʻaupito ʻoku tātaaitaha hono hivaʻí ka ʻoku fuʻu mahuʻinga hono ʻuhingá kiate au.

[ʻOku ulo lelei mai e maama ʻo e ʻaloʻofa ʻetau Tamaí

Mei heʻene maama kamó ʻo taʻengata,

ʻOkú ne tuku mai ke tau tauhi

ʻI he ngaahi maama he matāfangá

Tuku ke ulo e maama mei laló;

Ke tapa mai ʻi he peaú.

Ki he kau folautahi ʻoku hē mo faingataʻaʻiá

Te ke lava ke fakahaofi, mo fakamoʻui.

Kuo hoko mai e poʻuli ʻo e angahalá;

Leʻolahi e fasi ʻa e peaú.

ʻI ai ha ngaahi fofonga ʻoku sio mo fakaʻamua,

E ngaahi maama mei ʻutá.

Siʻoku tokoua, fakaulo hoʻo māmá;

Ki ha kau folau kuo matangia.

ʻO feinga ki taulanga,

ʻE lava ke nau mole ʻi he fakapoʻulí.]1

ʻOku ou lea he ʻahó ni kiate kinautolu ʻoku hē mo fekumi ki he maama ko ia ʻi laló ke tokoni ʻi hono tataki fakafoki mai kinautolú.

Ne mahino pē mei he kamataʻangá te tau tō nounou pea ʻikai haohaoa ʻi he moʻui fakamatelié. Ne ʻosi mahino pē te tau maumauʻi ha fono ʻe taha pe ua.

“He ko e tangata fakakakanó ko e fili ia ki he ʻOtuá, pea kuo pehē ai pē ia talu mei he hinga ʻa ʻĀtamá, pea ʻe pehē ai pē, ʻo taʻengata pea taeʻangata, kae ʻoua kuó ne talangofua ki he ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea liʻaki ʻa e tangata fakakakanó kae hoko ko ha tangata māʻoniʻoni ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi ko e ʻEikí.”2

ʻOku mahino kiate kitautolu mei he Mataʻitofe Mahuʻingá, ʻoku “ʻikai lava ke nofo [ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá] ha meʻa ʻoku taʻemaʻa,”3 pea naʻe ʻai ha founga maʻanautolu kotoa kuo faiangahalá ke fakatomala mo toe hoko ʻo taau ʻi he ʻao ʻo ʻetau Tamai ʻi Hēvaní.

Ne fili ha Fakalaloa, Huhuʻi, ha taha ʻe haohaoa ʻEne moʻuí, ʻikai haʻane angahala, ʻo foaki mo “ʻoatu ia ke hoko ko ha feilaulau koeʻuhí ko e angahalá, ke fakakakato ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e fonó, maʻanautolu kotoa pē ʻoku maʻu ʻa e loto-mafesifesí mo e laumālie fakatomalá; pea ʻoku ʻikai lava ʻe ha tokotaha ʻo fakakakato ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e fonó.”4

ʻOku tau ako ʻi he tohi ʻa ʻAlamaá ʻo kau ki he mahuʻinga ʻo e Fakaleleí, ʻoku pehē, “He ʻoku ʻaonga ke fai ha fakalelei; … pe ʻe malaʻia ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.”5

Kapau kuo teʻeki ʻi ai haʻo fehalaaki, ta he ʻikai te ke fie maʻu ʻa e Fakaleleí. Kapau kuó ke fai ha ngaahi fehalaaki, he kuo tau pehē kotoa pē, ʻo tatau ai pē pe ʻoku siʻisiʻi pe lahi, ʻe ʻi ai ha fie maʻu lahi ke ke ʻilo e founga ʻe lava ke toʻo ai kinautolú koeʻuhí ke ʻoua naʻá ke toe nofo ʻi he fakapoʻulí.

“Ko [Sīsū Kalaisi] ʻa e maama mo e moʻui ʻo e māmaní.”6 ʻI hono tukutaha ʻetau tokangá ʻiate Ia mo ʻEne ngaahi akonakí, ʻe tataki ai kitautolu ki he taulanga fakalaumālie ʻoku malú.

ʻOku pehē ʻe he tefito ʻo e tui hono tolú, “ʻOku mau tui ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.”7

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita: “He ʻikai lava e tangatá ʻo fakamolemoleʻi ʻene angahalá; he ʻikai ke ne lava ʻo fakamaʻa ia mei he nunuʻa ʻo ʻene ngaahi angahalá. ʻE lava e tangatá ʻo tuku ʻene angahalá pea fai lelei ʻi he kahaʻú, kapau ʻe tali lelei ʻene tōʻonga moʻuí ʻe he ʻEikí pea [feʻunga] ke fai hano fakakaukauʻi. Ka ko hai te ne fakaleleiʻi e ngaahi fehalaaki naʻá ne fai kiate ia mo e niʻihi kehé, he ʻoku ʻikai ke ne malava ʻo fakaleleiʻi ia? Ka ʻe fakamaʻa ʻe he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí e ngaahi angahala ʻa e tokotaha ʻoku fakatomalá; pea neongo ʻene kulaʻahoʻahó ʻe hinehina ia ʻo hangē ha fulufuluʻi sipí [vakai, ʻĪsaia 1:18.] Ko e talaʻofa ʻeni maʻamoutolú.”8

ʻOku ʻikai ke tau ʻilo pau e founga ne fai ai ʻe he ʻEikí e Fakaleleí. Ka ʻoku tau ʻilo e mamahi fakalilifu ʻo e tutukí ʻa ia ko ha konga pē ia ʻo ha mamahi mafatukituki ne kamata mei Ketisemani—ko e feituʻu toputapu ʻo e mamahí—pea toki fakakakato ki Kolokota.

Naʻe lekooti ʻe Luke:

“Pea mahuʻi ia ʻiate kinautolu, ʻo hangē ko e līʻanga maka hono mamaʻó, pea tūʻulutui, mo lotu,

“ʻO ne pehē, ʻe Tamai, kapau ko ho finangaló, ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻa fai hoku lotó, ka ko e finangalo ʻoʻoú.

“Pea naʻe fakahā mai ʻa e ʻāngelo mei he langí kiate ia, ʻo ne fakamālohi ia.

“Pea moʻua ia ʻi he mamahi lahi, pea ʻāsili ai ʻene lotu fakamātoató: pea ko ʻene tautaʻá ko e taʻataʻa naʻe tō ʻi he tulutā lalahi ki he kelekelé.”9

Kuo lava ke u talaatu ko e fakamatala pē ʻe taha ʻi he lea totonu ʻa e Fakamoʻuí ʻokú ne fakamatalaʻi e meʻa naʻá Ne kātekina ʻi he Ngoue ko Ketisemaní. ʻOku lekooti ʻi he fakahaá:

“He vakai, ko au, ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhí ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala;

“Ka ʻo kapau ʻe ʻikai te nau fakatomala kuo pau ke nau mamahi ʻo hangē pē ko aú;

“ʻA ia ko e mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahi, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí.”10

Mahalo pē ne ʻi ai ha taimi ʻi hoʻo moʻuí ne ke ʻalu ai ki ha ngaahi feituʻu ne ʻikai totonu ke ke ʻalu ki ai pea fai ha ngaahi meʻa ne ʻikai totonu ke ke fai. Kapau te ke tafoki mei he angahalá, ʻe ʻi ai ha ʻaho te ke lava ke ʻilo e melino ʻoku maʻu ʻi he muimui he hala ʻo e fakatomala kakató.

ʻE tatau ai pē ko e hā ʻetau maumaufonó, mo e lahi haʻatau fakalaveaʻi ha niʻihi kehe ʻi heʻetau tōʻonga moʻuí, ʻe lava ke toʻo atu kotoa e ongoʻi halaia ko iá. Te u pehē, ko e kupuʻi lea fakaʻofoʻofa taha ʻi he ngaahi folofolá kotoa ko e taimi ne pehē ai ʻe he ʻEikí, “Vakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai.”11

Ko e talaʻofa ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo e Fakaleleí: ke ʻave ha faʻahinga taha pē kuo haʻú, ha taha pē ʻe kau maí, ke nau aʻusia ha faʻahinga meʻa koeʻuhí ko ʻene aʻu ko ia ki he ngataʻanga ʻo ʻenau moʻuí, te nau lava ʻo fou atu he veilí kuo nau ʻosi fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá pea kuo fō honau kofú ʻo maʻa ʻi he taʻataʻa ʻo Kalaisí.12

Ko e meʻa ia ʻoku fai ʻe he Kāingalotú ʻi he māmaní. Ko e Maama ia ʻoku tau ʻoatu maʻanautolu ʻoku ʻi he poʻulí mo hē mei honau halá. Ko fē pē ha feituʻu ʻoku ʻi ai hotau kāingalotú mo e kau faifekaú, ʻoku taha pē ʻetau pōpoakí ko e tui mo e ʻamanaki ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Naʻe tohi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita he lea ʻo ha himi ko e “ʻOku Ngali Lōloa e Fonongá?” Ko haku kaungāmeʻa lelei ia. ʻOku ʻi ai e poupou mo ha talaʻofa maʻanautolu ʻoku feinga ke muimui he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí:

[ʻOku ngali lōloa e fonongá,

Tokakovi mo māsila e halá?

ʻI ai nai ha talatala mo ha ʻakau talatala he halá?

ʻOku lavea ho vaʻé ʻi ha maka māsilá

ʻI hoʻo feinga ke tuʻu

ʻI he māʻolungá he vela ʻo e ʻahó?

ʻOku foʻi mo mamahi ho lotó,

Pea vaivai ho laumālié,

ʻI hoʻo fāifeinga he kavengá?

ʻOku ngali mamafa e kavengá

ʻOku fekauʻi ke ke fuá?

ʻOku ai ha taha ke mo vahevahe hoʻo kavengá?

ʻOua naʻá ke loto-foʻi

Ko e kamata ʻeni ʻa e fonongá;

ʻOku kei taʻalo atu pē ha Taha kiate koe.

Sio hake pea fiefia

Pea piki ki hono nimá;

Te Ne taki koe ki he ngaahi feituʻu ʻoku foʻou—

Ko ha fonua ʻoku maʻa mo māʻoniʻoni,

ʻOku ʻikai ʻi ai ha mamahi,

ʻE hao ai hoʻo moʻuí mei he angahalá,

ʻOku ʻikai ʻi ai ha tangi,

He ʻoku ʻikai ʻi ai ha mamahi.

Piki ki hono nimá ʻo hū atu mo ia.]13

ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.