2010–2019
ʻOua ʻe Hiki mei Ai!
ʻEpeleli 2013


ʻOua Naʻa Hiki mei Ai!

Tuʻu maʻu. Pea taʻe ueʻia. “Moʻui ʻaki ʻa e moʻoní mo e angatonú.” Hoko ko ha fakamoʻoni. Hoko ko ha fuka ki he māmaní. Tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú.

ʻI he pōní, ʻoku ou tuʻu atu mei he tuʻunga malangá ni ʻi ha potu toputapu ʻi he lotolotonga ʻo e kau palōfita, kau tangata kikite mo e kau tangata maʻu fakahaá, pea mo e ngaahi ʻofefine fakaʻeiʻeiki ʻo e ʻOtuá. Ko ha taimi maʻongoʻonga ʻeni ke ʻi he māmaní ai mo hoko ko ha finemui. Ko e ngaahi ʻofefine fili kimoutolu ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku ou fakatauange ʻoku mou ʻiloʻi ko hai kimoutolu pea ʻoku ʻofeina kimoutolu ʻe heʻetau tamai Hēvaní. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate kimoutolu fakatāutaha, pea ʻoku pehē pē mo au.

ʻI he tesi hoku ʻōfisí, ʻoku tuʻu ai ha tatau ʻo ha tātongitongi polonise ʻo ha finemui ko Kilisitina. ʻOku tuʻu e ʻīmisi tā tongitongi ʻo Kilisitiná ʻi ha uafu ʻi Koupeniheikeni, Tenimaʻake ʻo hangē ʻokú ne sio fakalaka atu he tahí ki Saioné. Naʻe ʻikai faingofua ʻene fili ke kau ki he Siasí mo e mavahe mei hono ʻapí, pea hangē ko ia ʻoku mou vakai ki aí, naʻe mālohi e puhi ʻa e havilí. ʻOkú ne tuʻu maʻu, ʻo ne fai ha meʻa faingataʻa ka ʻokú ne ʻilo ʻoku totonu. Naʻe hanga ʻe hono hakó ʻo fokotuʻu e tātongitongi ko ʻení he uafú ko e fakaʻapaʻapa kia Kilisitina, he kuo laui toʻu tangata e mahuʻinga taʻengata ʻo e fili naʻá ne fai he ʻaho ko iá.

Kiate aú, ʻoku hanga ʻe he tātongitongi ko ʻeni ʻo Kilisitiná ʻo fakafofongaʻi kimoutolu. Hangē ko Kilisitiná, ʻoku mou fehangahangai mo fai ha ngaahi fili mahuʻinga lahi fakaʻaho, ʻoku faingataʻa hanau niʻihi pea he ʻikai ngata pē heʻene tofa ai ho kahaʻú ka ko e kahaʻu foki ʻo ha ngaahi toʻu tangata. ʻOku mou fehangahangai foki mo e matangi mālohi ʻo e fakafepakí, filí, mālohi fakatoʻú pea mo e angaʻulí. Ka ʻoku mou tuʻu taʻeueʻia pea moʻuiʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi matangi mālohi ko ʻeni ʻoku tō takutaku ʻi hotau sosaietí. Hangē ko Kilisitiná, ʻoku tataki kimoutolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku mou fai ʻa e ngaahi fili totonú. ʻOku mou moʻui mateaki mo fakaʻeiʻeiki.

ʻOku ʻikai ke u mafakakaukaua ha faleʻi mei he Tamai Hēvani ʻofá ʻe toe mahuʻinga ange ʻi Heʻene akonaki fakatāutaha kiate kimoutolu ke mou “tuʻu …ʻi he ngaahi potu toputapú pea ʻoua naʻa hiki mei aí.”1 ʻOkú Ne pehē mai: Tuʻu maʻu. Pea taʻe faʻa ueʻia.2 Moʻui ʻaki ʻa e moʻoní mo e angatonú.3 Hoko ko ha fakamoʻoni.4 Hoko ko ha fuka ki he māmaní. Tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú. ʻOku faingofua leva ʻeku pōpoakí kiate kimoutolu takitaha: ʻOua ʻe hiki mei ai.

ʻUluakí, ʻoua ʻe hiki mei he fili ki he totonú. ʻOku ʻikai ha fili ia ʻe siʻisiʻi ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻOku mahuʻinga fau ʻa e ngaahi fili ʻokú ke fai he taimi ní. Ko e tauʻatāina ke filí, ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻaʻofa maʻongoʻonga taha ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú. ʻOku kau ia he palani ʻo e fiefiá naʻá ta fili mo taukapoʻi ʻi he maama fakalaumālié. Moʻui ʻi ha founga ʻe lava ke fakafanongo mo ongoʻi ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pea te Ne tokoni atu ke ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú. Ko hono moʻoní, te Ne fakahā kiate kimoutolu “ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke mou faí.”5

ʻI he ngaahi uike siʻi kuo hilí, ko e fuofua taimi ia ke u toe foki ai ki he akoʻanga māʻolunga ne u ako aí, hili ʻeni ha ngaahi taʻu lahi. Ne u ʻaʻahi ki ha konifelenisi fakasiteiki naʻe fakahoko ʻi he fale mamataʻanga sipoti ʻo e ʻapiakó. ʻI heʻeku lue atu he holó, naʻe toe foki mai ki heʻeku manatú ha ngaahi meʻa lahi. Ne u manatuʻi lelei e ongo ne u maʻu ʻi heʻeku kei ʻi he akoʻanga māʻolungá ʻi heʻeku kei finemuí—ʻa e ʻikai ke u ongoʻi malú, taʻepauʻiá, manavasiʻí mo fakaʻamu lahi pē ʻe tali lelei au. Ne u hū atu ki he fale mamataʻanga sipotí. Ne toe lahi e ngaahi meʻa ne u manatu ki aí. Ne u maheni mo e tapa kotoa pē ʻo e fale mamataʻanga sipoti ko iá. Ko e meʻa pē taha naʻe liliú—ko au.

ʻI he ʻaho ko iá, ne u maʻu ha faingamālie ke tuʻu he funga siteisí ʻo hangē ko ia ne tā tuʻo lahi ʻeku fai he taimi akó heʻeku hoko ko ha matāpulé. Ne u fakatokangaʻi atu foki haku kaungāako ʻi he haʻofangá—mo ha niʻihi ne mau faʻa teiti! Ne ʻikai ko ha fakataha ʻeni ʻa e akó, ka ne u maʻu ha faingamālie ʻi he fale mamataʻanga sipoti ne u ako aí—ke u “tuʻu ko ha fakamoʻoni”6 pea fakahoko ʻeku fakamoʻoni ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Kau finemui, fakapapauʻi ko ho vā mo e niʻihi kehe he taimi ní, he ʻikai ke ke mā ai ʻi ha taʻu ʻe 40 mei heni. ʻOku ʻikai ha mālohi ʻo e fakatamaikí, ʻikai ha ongoʻi tali lelei pe ongoongoa ʻe mahuʻinga ke ke fai ai ha fili hala. ʻE tokoni ho ivi takiekiná ki he kau talavoú ke nau moʻui taau ai mo honau mālohi fakataulaʻeikí, ngaahi fuakava ʻo e temipalé pea mo e ngāue fakafaifekaú. He ko hai ʻokú ne ʻilo? Hili ha taʻu ʻe fāngofulu mei heni, mahalo naʻa haʻu hanau taha kiate koe ʻi he fale mamataʻanga sipoti naʻá ke ako aí, ʻo fakamālō atu ʻi hoʻo tokoniʻi ia ke ne moʻui taau ke fakahoko honau fatongia fakataulaʻeikí pea fai ha ngāue fakafaifekau langilangiʻiá. Pea ko hai te ne ʻilo? Mahalo naʻá ke maʻu ha tohi mei he uaifi ʻo e taha ʻo e kau talavou ko iá ʻo fakamālō atu kiate koe ʻi he takiekina lelei naʻá ke fai ki hono husepānití mo hona fāmili he kahaʻú, lolotonga hoʻomo kei ako māʻolungá. ʻOku mahuʻinga hoʻo ngaahi filí. ʻOku ʻikai ngata pē hono tokoniʻi pe uesia koe he taimí ni hoʻo ngaahi filí, ka ʻoku kau foki ai mo e niʻihi kehé. ʻOku taʻengata honau mahuʻingá. ʻOua ʻe hiki mei ai!

Ua, ʻoua ʻe hiki mei hoʻo fakaʻamu mo tukupā ke moʻui angamaʻa mo haohaoa fakasekisualé. Mahuʻingaʻia he moʻui angamaʻá. Ko e maʻa fakatāutahá ko e taha ia ʻo e ngaahi maʻuʻanga mālohi fisifisimuʻa tahá. ʻI hoʻo haʻu ki he māmaní, naʻe ʻoatu kiate koe ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga ko e sinó. Ko ho sinó ko e meʻangāue ia ʻo ho ʻatamaí pea ko ha meʻaʻofa fakalangi ia ke fakaʻaongaʻi ʻaki hoʻo tauʻatāina ke filí. Ko ha meʻafoaki ia naʻe fakafisingaʻi meia Sētane, pea ko ia ʻokú ne fakataumuʻa ai ʻene ngaahi ʻohofi kotoa pē ki ho sinó. ʻOkú ne loto ke ʻitengia, tāpalasia mo ngaohikovia ho sinó. Ko e teunga taʻe tāú, ponokalafí, angaʻulí, tā-tataú mo e hoka fakaavaava ʻo e sinó, faitoʻo konatapú mo e faʻahinga kehekehe ʻo e maʻunimaá, ko ʻene ngaahi feinga kotoa ia ʻoku fai ke ne maʻuʻaki e meʻaʻofa pelepelengesi ko ʻení-ho sinó- mo fakafaingataʻaʻiaʻi hoʻo feinga ke fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí. ʻOku fehuʻi ʻe Paula: “ʻIkai ʻoku mou ʻilo ko e fale tapu ʻo e ʻOtuá ʻa kimoutolu, pea ʻoku nofoʻia ʻa kimoutolu ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá?”7

Ko ho sinó ko ha temipale ia. Ko e hā hono ʻuhingá? He ʻoku ʻikai ngata pē he malava ke fale ai ho laumālie taʻengatá, kae pehē foki ki he laumālie taʻengata ʻo kinautolu ʻe omi ki he māmaní ke kau atu ki ho fāmili taʻengatá. Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo pehē, “Ko e mālohi ke fakatupu ʻa e moʻui fakamatelié ko ha mālohi ia ki he hakeakiʻí.”8 Ko ho fatongiá ko ha fatongia hakeakiʻi. Kuo ʻoatu ʻe he ʻOtuá ha falala toputapu kiate koe! ʻOkú ke teuteu ke hoko ko e faʻē ʻo e ngaahi toʻu tangata he kahaú. Tauhi koe ke ke maʻa mo taau pea maluʻi ʻa ia ʻoku “mahuʻinga mo lelei taha ʻi he meʻa kotoa peé”—ʻa ia ko ho angamaʻá mo e angamāʻoniʻoní.9 ʻI hoʻo hoko ko e ʻofefine kuo fili ʻo e Tamai Hēvaní, ʻokú Ne naʻinaʻi fakatāutaha atu kiate koe ke ke “ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻo e angamaʻá ʻi hoku ʻaó.”10

Ko e angamaʻá ʻa e foʻi kī koula ki he temipalé. Ko e tolú, ʻoua ʻe hiki mei he moʻui taau ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú. ʻE hanga ʻe he fuakava ʻokú ke fai ʻi he papitaisó ʻo haʻi koe ki he hala ʻo e angamaʻá mo e fiefiá ʻi hoʻo fakafoʻou ia he uike takitaha ʻi hoʻo maʻu ʻa e sākalamēnití. ʻI hoʻo tauhi hoʻo fuakava ʻo e papitaisó, ʻe kehe ho fōtungá, hoʻo teuteú, mo hoʻo tōʻongá mei he māmaní. ʻE makatuʻunga mei hono tauhi ʻo e fuakavá ni, ha malava ke tākiekina koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Tuʻu ʻi he ngaahi feituʻu toputapú, pea fakamamaʻo mei he ʻātakai, mūsika, mītia, pe feohiʻanga te ne fakatupu e mole ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.11 ʻI hoʻo tauhi hoʻo ngaahi fuakavá, te ke kei taau mo mateuteu ai ke hū ki he temipale māʻoniʻoni ʻo e ʻEikí.

Fakaʻosí, ʻoua ʻe hiki mei hoʻo tali e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Ko e fakataumuʻa mai e Fakaleleí maʻataua. Ko ha mālohi fakaivia mo huhuʻi ia. Kapau ʻoku ʻikai ke ke ongoʻi taau ke tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú, ʻoua te ke toe mafasia hono fataki holo e kavengá ni. ʻI he matelié ni, te tau fakahoko kotoa ha ngaahi fehalaaki. ʻIloʻi fakapapau muʻa ʻoku ʻofeina lahi koe ʻe he Fakamoʻuí ko ia naʻá Ne ʻai ke ke malava ai ʻo liliu mo fakatomala ʻo kapau te ke fai ha fehalaaki. ʻOku ʻikai loto ʻa Sētane ke ke fakakaukau te ke lava ʻo liliu.12 Te ne feinga ke fakalotoʻi koe kuo iku launoa e meʻa kotoa pē. Ko ha foʻi loi ia. Te ke lava ʻo foki. ʻE lava ke ke fakatomala. ʻE lava ke ke maʻa mo māʻoniʻoni tuʻunga ʻi he Fakalelei taʻe fakangatangata ʻa e Fakamoʻuí.

Tuku muʻa ke u fakaʻosi ʻaki e talanoa maʻongoʻonga taha ʻo e feʻofaʻakí kuo tau fanongoá. Mahalo te ke fehuʻi, “Ko e hā e kaunga ʻa ha talanoa ʻofa ki he tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú?” ʻOku kaunga kotoa ki ai ʻa e tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú. Ko e talanoa ʻeni ki ha finemui ko Lepeka.13

ʻI he hoko atu e talanoá, naʻe hanga ʻe ʻĒpalahame ʻo fakatukupaaʻi ʻene tamaioʻeikí ke ne kumi mai ha finemui moʻui taau ke hoko ko ha uaifi ʻo hono foha ko ʻAisaké. Kuo pau pē ke ne taau ke mali ʻi he fuakavá—ʻo angamaʻa, maʻa pea moʻui taau. Ko ia, naʻá ne fekau ʻa ʻene tamaioeʻikí ʻi ha fononga lōloa mo faingataʻa ki ha feituʻu ko Hālani. ʻOku mahino e ʻuhinga ne pau ke ʻalu ai ki aí—ʻoku fie maʻu ʻe he kau tangata māʻoniʻoní ha kau fafine māʻoniʻoni ke tuʻu honau tafaʻakí. ʻI he fakaofi atu e tamaioʻeikí ki he kolo ko Nēhoá, naʻá ne afe atu ʻi ha veʻe vaitupu ke fakainu ʻene fanga kāmelí mo ne lotua pē ke tataki ia ki he finemui totonú pea ke ne ʻiloʻi e taʻahiné kapau te ne loto fiemālie ke ʻomi ha vai maʻana mo ʻene fanga kāmeli ʻe 10. Kuó u ʻosi heka foki ʻi ha kāmeli pea ko e meʻa ʻeni ʻoku ou ʻiló—ʻoku lahi ʻaupito e vai ʻoku inu ʻe he kāmelí!

ʻOku tau lau ʻi he tohi ʻa Sēnesí naʻe ʻikai ngata pē he ʻalu hifo ʻa Lepeka ki he vaitupú ke ʻutu vaí, ka naʻá ne “fakatoʻotoʻo”14 pe fakavavevave ke fakahoko ʻeni. Naʻe fakatui leva ʻe he tamaioʻeikí ha vesa mo e siueli ʻia Lepeka mo kole ange pe ʻoku faingamālie e ʻapi ʻene tamaí ke ne nofo ai. ʻOku ou tui pē naʻe tokoni e meʻa teuteú! ʻOku pehē ʻe he folofolá, “Pea naʻe lele ʻa e taʻahiné ʻo fakahā ki he fale ʻo ʻene faʻeé ʻa e ngaahi meʻá ni.”15 ʻOku pau pē ko ha taʻahine veʻe vave ʻa Lepeka!

Naʻe fakahā ʻe he tamaioʻeikí ki he fāmili ʻo Lepeká ʻa e taumuʻa ʻo ʻene fononga lōloá pea naʻe loto fiemālie ai ʻa Lepeka ke hoko ko e uaifi ʻo ʻAisake. Naʻe loto e tamaioʻeikí ke ne foki he ʻaho pē hono hokó mo Lepeka, ka naʻe kole ʻa e fāmilí ke nau toe nofo pē ʻi ha ʻaho ʻe 10. Ne nau fehuʻi kia Lepeka pe ko e hā hono lotó, pea naʻe mahinongofua pē ʻene talí, “Te u ʻalu.”16 ʻOku faitatau nai e tali ko iá mo e tali ʻa ha lauiafe ʻo pehē, “Te u ʻalu ʻo fai [ia]”17 he taimi ne fakahā ai ʻe heʻetau palōfitá, Palesiteni Tōmasi S. Monisoni e faingamālie ki he kau talavoú mo e kau finemuí ke ngāue fakafaifekau kei siʻi angé?

Ko e taumuʻa mo e fakaʻosinga ʻo e talanoa ʻofá ni. Naʻe mateuteu mo taau ʻa Lepeka ke fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú pea hoko ko ha uaifi ʻo ʻAisake he fuakavá. Naʻe ʻikai ke ne toe fakatatali kae ʻoua ke ne teuteu. Kimuʻa peá ne mavahe mei hono fāmilí, naʻe foaki ange hano tāpuaki pea ʻoku ongo kiate au hono fakaleá he naʻe talaʻofa kiate ia te ne hoko ko e “faʻē ʻo e ngaahi toko afe taʻe faʻalaua.”18 Ka ko e konga lelei taha ʻo e talanoa ʻofá ni ko e taimi ne fuofua fesiofaki ai ʻa Lepeka mo ʻAisaké. ʻOku ʻikai ʻasi ia he Tohi Tapú, ka ʻoku ou tui ne na feʻofaʻaki pē heʻena ʻuluaki fesiofakí! He “ʻoku ʻofa ʻa e angamaʻá ki he angamaʻá; [pea] ʻoku pīkitai ʻa e māmá ki he māmá.”19 ʻI he ʻalu atu ʻa ʻAisake ke fakafetaulaki ki he kau fonongá, naʻe “hifo [ʻa Lepeka] mei [heʻene] kāmelí.20 Pea ʻoku pehē leva, “Pea ʻofa ia kiate ia.”21 Ko e konga ia ʻoku ou toʻoa aí!

Naʻe ʻikai faingofua kia Lepeka mo Kilisitina fakatouʻosi ke na tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú. Naʻe ʻikai faingofua ke na tuʻu maʻu pea ʻikai hiki mei ai. Naʻe angi mālohi mai ʻa e matangí pea hou mo e tahí pea naʻe ʻikai ke faingofua ke na mavahe mei hona ʻapí mo ʻena tōʻonga moʻui kuó na anga ki aí. Ka naʻá na fai ʻa e ngaahi fili totonú. Naʻe tataki kinaua ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻá na angamaʻa pea ne na mateuteu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú. Ko e tupu e Fakamoʻuí mei he hako ʻo Lepeká. Naʻá ne ʻilo nai he taimi ko iá ʻe hoko ʻeni? ʻIkai! ʻOku mahuʻinga nai hoʻo ngaahi fili he taimi ní? ʻIo!

Kau finemui, ʻoku fakafalala mai ha ngaahi toʻu tangata ki he fili ʻoku mou faí, moʻui maʻá, pea mo hoʻomou moʻui tāú. ʻOua naʻa mou hiki mei ai. ʻOku ʻi ai hamou ikuʻanga maʻongoʻonga ʻoku toka mei muʻa. Ko homou taimí ʻeni! ʻOku ou tui ʻe lava ʻe ha finemui angamaʻa ʻoku takiekina ʻe he Laumālié, ʻo liliu ʻa e māmaní!

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e Fakamoʻuí! Te Ne kau fakataha mo kimoutolu. Te Ne fakaivia kimoutolu. Pea “ʻe takatakai ʻa kimoutolu ʻe [Heʻene] kau ʻāngeló [ʻi he taimi faingataʻá] ke poupouʻi hake ʻa kimoutolu.”22 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.