2010–2019
Melino Fakatāutahá: Ko e Pale ʻo e Angamāʻoniʻoní
ʻEpeleli 2013


Melino Fakatāutahá: Ko e Pale ʻo e Anga Māʻoniʻoní

ʻE lava ke fakapaleʻi ʻa kinautolu moʻui anga māʻoniʻoní ʻaki ha melino fakafoʻituitui tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ʻaloʻofá, neongo ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí.

Kuo fakatupu ʻe he ngaahi meʻa ne toki hokó, ke u fakakaukauloto ki he tokāteline ʻo e melinó, tautautefito ki he fatongia ʻo Sīsū Kalaisi ʻi hono tokoniʻi fakatāutaha kitautolu ke maʻu ʻa e nonga fakatāutaha ʻoku tuʻuloá.

Ne ongo moʻoni kiate au ha meʻa ʻe ua ne hoko he ngaahi māhina siʻi kuohilí. ʻUluakí, ne u lea he meʻafakaʻeiki ʻo ʻEmelī Paaka, ko ha kiʻi taʻahine taʻu ono ne mole siʻene moʻuí, fakataha mo ha toko 25 kehe, kau ai ha longaʻi fānau ʻe toko 19 ʻi ha taufana fakalilifu ʻi Niutauni, Konetiketi. Ne u tengihia fakataha mo siʻono fāmilí peá u fakatokangaʻi ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha nonga. Ne u ʻilo ʻoku maʻu heʻene mātuʻá, ʻa Lōpeti mo ʻAlisa Paaka ha ivi mo ha tui.

Ko hono uá, ne u feʻiloaki mo ha kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí ʻe lauafe ʻi he kolo ko ʻApitasaní ʻi ʻAivolī Kousí.1 Kuo kātekina ʻe he fonua lea faka-Falanisē ko ʻeni ʻi ʻAfilika Hihifó, ha faingataʻa fakaʻekonōmika, ko ha liukava fakakautau pea mo ha tau fakalotofonua ʻe ua kimuí ni ne toki ʻosi he 2011. Ka ne u ongoʻi ha onga makehe ʻi honau lotolotongá.

ʻOku faʻa hoko ha ngaahi meʻa ʻo ne toʻo atu ai ʻetau ongoʻi nongá mo malú.

He ko hai ʻe toe ngalo ai ʻa e ʻohofi ʻo e ngaahi feituʻu kehekekehe ʻo e ʻIunaiteti Siteití ne hoko he ʻaho 11 ʻo Sepitema 2001? ʻOku fakamanatu mai ʻe he ngaahi meʻá ni ʻa e lava ke vave hono fakaʻauha ʻetau ongoʻi nonga mo malú.

Ne nofo homa foha lahí mo hono uaifí, ʻa ia ne kei feitamá, ʻi ha poloka ʻe tolu mei he Senitā Fefakatauʻaki ʻa Māmaní ʻi Niu ʻIoke Sití, ʻi he taimi ne tuiʻi ai ʻe he ʻuluaki vakapuná ʻa e Taua Fakatokelaú. Ne na ō ki he ʻato hona fale nofototongí peá na ilifia heʻena mamata ki ha meʻa ne na pehē ko ha fakatuʻutāmaki fakalilifu. Naʻá na toe mamata atu ki hono tuiʻi ʻe he vakapuna hono uá ʻa e Taua Fakatongá. Naʻá na ʻiloʻi leva naʻe ʻikai ko ha fakatuʻutāmaki ʻeni ka kuo ʻohofi ʻa Meniheiteni. ʻI he holofa e Taua Fakatongá, ne kāpui hona fale nofototongí ʻe he efu naʻá ne ʻuʻufi ʻa Meniheitení.

Naʻá na puputuʻu ʻi he meʻa ne na mamata ki aí pea hohaʻa naʻa toe fai ha ʻohofi, naʻá na ʻalu leva ki ha feituʻu malu ange pea mei ai ki he fale ʻo e Siasí ʻi Meniheitení ʻi he Senitā Lingikoní. ʻI heʻena aʻu atu ki aí, ne na ʻiloʻi ai mo ha kāingalotu kehe ʻi Meniheiteni ne nau fai e fili tatau ke fakataha mai ki he senitā fakasiteikí. Naʻá na telefoni mai ke ma ʻiloʻi e feituʻu ne na ʻi aí. Ne u fiemālie ʻi heʻena malú ka naʻe ʻikai ke u ofo he feituʻu ne na ʻi aí. ʻOku akoʻi mai ʻe he ngaahi fakahā ʻi onopōní, ʻoku hoko e ngaahi siteiki ʻo Saioné ko ha maluʻanga mo ha “ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa.”2

Ne ʻikai lava ke na foki ki hona ʻapi nofoʻangá ʻi ha uike ʻe taha nai peá na loto mamahi ʻi he mole ʻo e moʻui ʻa e niʻihi taʻe halaiá, ka naʻe ʻikai hoko ha fuʻu maumau tuʻuloa kiate kinaua.

ʻI heʻeku fakakaukauloto atu ki he ngaahi meʻá ni, ʻoku ou mālieʻia ʻi he faikehekehe fakatokāteline ʻo e melino fakaemāmaní pea mo e melino fakatāutahá.3

ʻI hono ʻaloʻi mai ʻo e Fakamoʻuí, naʻe kalanga fakafetaʻi ai ha kau ʻāngelo ki he ʻOtuá mo nau pehē, “Fakafetaʻi ki he ʻOtua ʻi ʻolunga, pea ʻi māmani ʻa e melinó, ko e ʻofa ki he kakaí.”4

Neongo ia, kuo ʻiloʻi lelei neongo e vahaʻataimi mahuʻinga taʻengata ko ʻeni ʻi hono ʻaloʻi mai e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, naʻe kei hanga pē ʻe he tuʻi ko Hēlotá ʻo tāmateʻi ha longaʻi fānau valevale ʻi Pētelihema.5

ʻOku mahuʻinga e tauʻatāina ke filí ʻi he palani ʻo e fiefiá. ʻOku lava ke hoko ai e ʻofá, feilaulaú, tupulaki fakatāutahá pea mo e aʻusia ʻoku fie maʻu ki heʻetau fakalakalaka taʻengatá. ʻOku malava foki ʻi he tauʻatāina ko ʻeni ke filí ke tau aʻusia ʻa e mamahi mo e faingataʻaʻia kotoa ʻi he moʻui matelié, neongo ne fakatupu hanau niʻihi ʻe ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahino kiate kitautolu kae pehē ki he fili kovi mo fakalilifu ʻa e niʻihi kehé. Naʻe fai e Tau ʻi he Langí koeʻuhí ko ʻetau tauʻatāina ke filí pea ʻoku mahuʻinga ia ke tau ʻiloʻi ai e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he māmaní.

Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he vahe 10 ʻo e tohi Mātiú, naʻe fakahinohino ʻe he Fakamoʻuí ki he Toko Hongofulu Mā Uá peá Ne fakahaaʻi ai heʻikai maʻu ʻi Hono misioná ha melino fakakātoa ʻi he moʻui fakamatelié ni. Naʻe fekau e Kau ʻAposetoló ke nau tuku ʻa e melinó ʻi he ngaahi fale taau te nau ʻaʻahi ki aí, pea ne toe fakatokanga ange foki te nau ʻi he “lotolotonga ʻo e fanga ulofi … [pea] ʻe fehiʻanekina ʻa kimoutolu ʻi he kakai kotoa pē koeʻuhí ko hoku hingoá: ka ko ia ʻe kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá, ʻe moʻui ia.”6 ʻOku ʻi ai ha fakamatala mahuʻinga ʻi he veesi 34: “ʻOua naʻa mou mahalo kuó u haʻu ke ʻomi ʻa e melinó ki māmani.”7 ʻOku mahino naʻe ʻikai ha melino fakaemāmani lahi ʻi he māmaní lolotonga e ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisi hení, pea ʻoku kei hala pē he taimí ni.

ʻI he talateu ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku akoʻi mai ai ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻaupito. Ko Hono Laumālié (ʻa e Laumālie ʻo Kalaisí), ʻa ia ʻoku foaki ki he tokotaha kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní,8 “he ʻikai fāinga maʻu pē … ke ueʻi hake ʻa e tangatá”9 ʻo kapau he ʻikai ke ne fakatomala. ʻIkai ngata aí, “ʻe toʻo atu ai ʻa e melinó mei he māmaní.”10 Kuo fakahā ʻe he kau palōfitá kuo ʻave ʻa e melinó mei he māmaní.11 Kuo teʻeki ai ke haʻi ʻa Lusifā pea ʻokú ne kei ngāueʻi pē hono mālohí ʻi he feituʻú ni.12

Ko e fakaʻamu fakalangi maʻu pē ia ʻa e kakai lelei he feituʻu kotoa pē ke ʻi ai ha melino ʻi māmani. Kuo pau ke ʻoua naʻa tau foʻi ʻi he feinga ke aʻusia e taumuʻá ni. Ka naʻe akonaki mai ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻo pehē, “he ʻikai ʻaupito lava ke maʻu ʻe māmani ia ʻa e laumālie ko ia ʻo e melinó mo e ʻofá … kae ʻoua leva pē kuo tali ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e moʻoni pea mo e pōpoaki ʻa e ʻOtuá, pea nau fakamoʻoniʻi ʻa hono mālohí mo hono mafaí, ʻa ia ʻoku [faka-ʻOtua].”13

ʻOku mau fakatauange mo lotua fakamātoato ke melino ʻa e māmaní, ka ʻi heʻetau hoko ko e niʻihi fakafoʻituitui mo e ngaahi fāmilí ʻoku tau fakatauange pē te tau aʻusia ʻa e faʻahinga melino kuo talaʻofa ko e pale ʻo e kau māʻoniʻoní. Ko e melino ko ʻení ko ha meʻafoaki ne talaʻofa mai makatuʻunga ʻi he misiona mo e feilaulau fakalelei naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí.

ʻOku fakamahino mai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “Ka ke ke ʻilo, ko ia ia ʻokú ne fai ʻa e ngaahi ngāue ʻo e māʻonʻoní te ne maʻu ʻene totongí, ʻio, ʻa e melinó ʻi māmani pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama hoko maí.”14

Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Sione Teila ko e melinó ʻoku ʻikai ngata pē ʻi hono fie maʻuá ka ko ha “meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá.”15

Ko e melino ʻoku ou ʻuhinga ki aí, ʻoku ʻikai ko ha nonga fakataimi pē. Ka ko ha fiefia loloto mo ha moʻui fakalaumālie ia ʻoku tuʻuloa.16

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalānite kau ki he melino ʻa e Fakamoʻuí ʻi he foungá ni: “ʻE fakamaʻamaʻa ʻe Heʻene melinó ʻa hotau faingataʻaʻiá, fakamoʻui hotau ngaahi loto laveá, toʻo atu hotau loto tāufehiʻá, pea fakatupu ʻiate kitautolu ha ʻofa ki hotau kāingá ʻo ne fakafonu hotau lotó ʻaki ha nonga mo ha fiefia.”17 ʻI heʻeku feʻiloaki mo e mātuʻa ʻa ʻEmelī Pāká, ne u vakai kuo ʻosi hanga ʻe he melino ia ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakanonga hona mamahí mo tokoni ke fakamoʻui hotau ngaahi loto laveá. Pea ʻoku taau ke u pehē hili pē ʻa e faná, naʻe fakahaaʻi leva ʻe Misa Paaka ʻene fakamolemoleʻi e tokotaha faihalá. Hangē ko e lea ʻa Palesiteni Kalānité, ʻe lava ʻe he melino ʻa e Fakamoʻuí ʻo “toʻo atu hotau loto tāufehiʻá.” ʻOku ʻa e ʻEikí ʻa e fakamaau totonú.

Naʻe maʻu ʻe he Kāingalotu ʻi he ʻAivolī Kousí ha nonga lolotonga e tau fakalotofonuá, ʻi heʻenau tukutaha ʻenau tokangá ki hono moʻui ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea fai ha fakamamafa ʻi he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé maʻa ʻenau ngaahi kuí.18

ʻOku tau fakaʻamua kotoa pē ʻa e melinó. Ko e melinó ʻoku ʻikai ngata pē he malu pe ʻikai ha tau, fetāʻaki, fepaki mo e fakakikihí. ʻOku maʻu ʻa e melinó mei hono ʻiloʻi ʻoku ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ko hai kitautolu, ʻiloʻi ʻoku tau tui kiate Ia, ʻofa ʻiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, neongo pea tautefito ʻi he uhouhonga ʻo e ngaahi faingataʻa mo e fakatamaki ʻo e moʻuí. ʻOku hanga ʻe he tali ʻa e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻo ʻomi ha fakafiemālie ki he lotó:

“ʻE hoku foha, ke ʻi ho laumālié ʻa e melino; ʻe kiʻi fuofuoloa siʻi pē ʻa hoʻo faingataʻaʻiá pea mo hoʻo ngaahi mamahí;

“Pea ʻe toki hakeakiʻi koe ʻe he ʻOtuá ʻi ʻolunga ʻo kapau te ke kātakiʻi ia ʻo lelei.”19

Manatuʻi “ʻoku ʻikai mei he ʻOtuá ʻa e maveuveú, ka ko e melinó.”20 ʻOku ʻikai ha fiemālie maʻanautolu ʻoku fakafisingaʻi ʻa e ʻOtuá. Ne tau kau kotoa pē ki he fakataha alēlea ʻi he langí naʻe tuku mai ai ʻa e tauʻatāina ke filí, pea tau ʻiloʻi ʻe ʻi ai ha mamahi ʻi he matelié mo ha fakatamaki taʻefaʻalaua tupu mei hono ngāue hala ʻaki e tauʻatāina ke filí. Naʻe mahino kiate kitautolu ʻe lava ke tau ʻita, puputuʻu, taʻemanonga mo laveangofua ai. Ka naʻa tau ʻiloʻi foki ʻe hanga ʻe he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻo ikunaʻi mo totongi huhuʻi ʻa e ngaahi meʻa taʻetotonu kotoa pē ʻoku ʻomi ʻe he moʻui matelié pea ʻomi foki mo ha nonga. Naʻe ʻi ai ha kupuʻi lea ʻa ʻIuno Peti ne fakaʻesia ʻe ʻEletā Melioni D. Hengi ʻoku tautau ʻi hono holisí ʻoku pehē: “Ke tui ki he ʻOtuá, ko e ʻiloʻi ia ʻe totonu e lao kotoa pē pea ʻe ʻi ai ha fanga kiʻi meʻa fakatuʻupakē ʻe lelei.”21

Ko e hā ha ngaahi maʻuʻanga ʻo e melinó? ʻOku fekumi ha tokolahi ki he melinó ʻi he founga ʻa e māmaní, ʻa ia kuo teʻeki ai pea he ʻikai pē teitei ola lelei ia. ʻOku ʻikai maʻu e melinó ia mei hono maʻu ʻo e koloá, mafaí pe ongoongoá.22 ʻOku ʻikai maʻu ʻa e melinó ia mei he tulifua ki he tangi ke tataú, ngaahi fakafiefiaʻangá pe fakafiemālié. He ʻikai lava ʻe ha taha ʻo e ngaahi meʻá ni, neongo ʻetau maʻu ia ʻo lahí, ke ne fakatupu ʻa e fiefia pe melino ʻoku tuʻuloá.

ʻOku fai mai ʻe he fakalea ʻo e himi ʻofeina ʻa ʻEma Lou Taine ha fehuʻi totonu: “[Te u maʻu ʻi fē ʻa e melinó? Pe ko e fiemālié, ko e monū kuo nau liʻaki au”23 Ko e talí, ko e Fakamoʻuí, ʻa e tupuʻanga mo e maʻuʻanga ʻo e melinó. Ko ia ʻa e “Pilinisi ʻo e Melinó.”24

Te tau ofi fēfē maʻu pē ki he Fakamoʻuí? ʻI hono fakavaivaiʻi kitautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, lotu maʻu peé, fakatomala mei he angahalá, papitaiso ʻi he loto mafesifesi mo e laumālie fakatomalá pea hoko ko ha ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí, ko ha ngaahi sīpinga fisifisimuʻa ia ʻo e angamāʻoniʻoní ʻoku fakapaleʻi ʻaki ʻa e melino tuʻuloá.25 Hili hono fai ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻa ʻene malanga fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa Kalaisí, naʻe tō mapeʻe ʻa e kakaí ki he kelekelé. “Naʻe tō kiate kinautolu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí, pea naʻa nau fonu ʻi he fiefia hili ʻenau maʻu ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá mo e fiemālie ʻo e konisēnisí ko e tupu mei he fuʻu tui lahi ʻa ia naʻa nau maʻu kia Sīsū Kalaisí.”26 ʻOku makatuʻunga ʻi he fakatomalá mo e moʻui angatonú ʻa hono maʻu ʻo e fiemālie ʻo e konisēnisí, ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki he moʻuí kakato.27 Kapau ʻoku ʻi ai ha maumau fono mamafa, ʻoku fie maʻu ke fai hano vete kae maʻu ha nonga.28 Mahalo ʻoku ʻikai ha meʻa ia te ne fakatataua e nonga ʻoku maʻu he taimi ʻoku vete ai ʻe he angahalá ʻene kavenga mafasiá ki he ʻEikí ka ne maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakaleleí. Hangē ko e lau ʻa ha himi manakoa ʻo e Siasí, “[Te u tuku ʻeku kavengá ʻi hono toʻukupu kelekelé ka u hiva fiefia].”29

ʻOku fiefia hoku lotó heʻeku ʻiloʻi ʻoku lau mano ha kau talavou, kau finemui mo ha kau faifekau matuʻotuʻa kuo nau tali ʻa e ui ke fakafofongaʻi hotau ʻEikí mo Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku nau ʻoatu ai e ongoongolelei ʻo e melinó ki he māmaní, ki he fakafoʻituitui mo e fāmili takitaha—ko ha ngāue ʻo e māʻoniʻoní ke ʻoatu e melino ko ʻení ki he fānau ʻa e Tamai Hēvaní.

Ko e Siasí ko ha hūfangaʻanga ia ʻe lava ke maʻu ai e nongá ʻe he kau muimui ʻo Kalaisí. ʻOku pehē ʻe ha kakai kei talavou he māmaní ʻoku nau fakalaumālie ka ʻoku ʻikai ke nau tui fakalotu. Ko e ongoʻi fakalaumālié ko ha meʻa lelei ia ke kamata ai. Neongo ia, ko e Siasí ni ʻoku tau fakafeohi, akonekina mo fafangaʻi ai kitautolu ʻaki e folofola lelei ʻa e ʻOtuá. Kae mahuʻinga tahá, ko e mafai lakanga fakataulaʻeiki ʻi he Siasí ʻokú ne fakahoko e ngaahi ouau mo e fuakava toputapu ʻoku haʻi fakataha ai ʻa e ngaahi fāmilí mo fakafeʻungaʻi ai kitautolu ke toe foki ki he ʻOtua ko e Tamaí pea mo Sīsū Kalaisi ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi ouau ko ʻení ha nonga he ʻoku nau fefuakavaʻaki mo e ʻEikí.

Ko e temipalé ʻoku fakahoko ai ha konga lahi ʻo e ngaahi ouau toputapu ko ʻení pea ko ha hūfangaʻanga nonga ia mei he māmaní. ʻOku ongoʻi ʻe kinautolu ko ia ʻoku ʻaʻahi mo kau atu ki he ngaahi ʻoupeni hausi fakatemipalé, ʻa e nonga ko ʻení. ʻOku ou manatuʻi lelei ha meʻa ne hoko ʻi he ʻoupeni hausi mo hono fakatapui ʻo e Temipale Suva Fisí. Ne ʻi ai ha maveuveu fakapolitikale ʻo tutu mo kaihaʻasi ai ʻe he kau angatuʻú ʻa e loto kolo ʻo Suvá, pea puke fakamālohi ʻa e Falealeá mo hono kau mēmipá. Naʻe puleʻi fakakautau e fonuá. Naʻe fakangatangata pē ngofua ne ʻomi ʻe he taumaluʻi fonua ʻa Fisí ki he Siasí ki he ʻoupeni hausí pea mo ha niʻihi tokosiʻi pē ki he fakatapuí. Naʻe ʻikai fakaafeʻi mai e kāingalotú kotoa koeʻuhí ke maluʻi kinautolu. Ko e toki fakatapui tempale ia talu mei he Temipale Nāvuú, naʻe fakahoko ʻi ha tūkunga faingataʻa moʻoni.

Naʻe fakaafeʻi mai ki he ʻoupeni hausí ha fefine Hinitū ko ha ʻInitia, pea ko e mēmipa ʻo e Falealeá naʻe kau ʻi hono puke fakamālohí ka naʻe tukuange koeʻuhí ko e fefine ia.

ʻI he loki silesitialé, ʻataʻatā mei he maveuveu ʻo e māmaní, naʻá ne tangi moʻoni ai ʻi heʻene fakahaaʻi e ongoʻi nonga ne lomekina iá. Naʻá ne ongoʻi e fakafiemālie ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻokú ne fakamoʻoniʻi kiate ia ʻa e natula toputapu ʻo e temipalé.

Ko e Fakamoʻuí ʻa e maʻuʻanga ʻo e nonga moʻoní. ʻE lava ke fakapaleʻi ʻa kinautolu moʻui angamāʻoniʻoní ʻaki ha nonga fakafoʻituitui tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ʻaloʻofá, neongo ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻI he feituʻu molumalu ne fai ai ʻa e Lakaatú, naʻe talaʻofa ai e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ʻAposetoló ʻe tāpuekina kinautolu ʻaki ʻa e “Fakafiemālié, ko e Laumālie Māʻoniʻoní” peá Ne folofola ʻaki e meʻa mahuʻingá ni: “ʻOku ou tuku ʻa e melinó kiate kimoutolu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolú: ʻoku ʻikai hangē ko e foaki ʻa māmaní, ʻa ʻeku foaki kiate kimoutolú.”30 Pea kimuʻa Heʻene Lotu Hūfekiná: “Kuó u tala ʻa e ngaahi meʻá ni kiate kimoutolu koeʻuhí ke mou maʻu ʻa e fiemālié ʻiate au. Te mou maʻu ʻa e mamahí ʻi māmani; ka mou lototoʻa; kuó u ikuʻi ʻa māmani.”31

Naʻe fakaʻofoʻofa hono tohi ʻe ʻĪlisa R. Sinou e fakakaukaú ni:

[Hiki hake ho lotó ʻo fakafetaʻi ki he ʻOtuá;

ʻOua naʻa tuku hoʻo fiefiá,

Neongo e tuʻunuku mai e faingataʻá,

Folofola ʻa Kalaisi, “Ko e melinó ʻe maʻu ʻiate Iá].”32

Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Ne fakahoko ha konifelenisi ʻe ua ʻi ʻApisani he Sāpate, 10 ʻo Fēpueli 2013; ne omi ki ai ha toko 9,693—ko e toko 619 ai ne teʻeki kau ki he Siasí. Tokolahi fakakātoa ʻo e mēmipasipi ʻo e Siasí ʻi ʻAivolī Kousí, fakafuofua ki he toko 19,000.

  2. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 115:6.

  3. ʻOku kehekehe pē ʻa hono fakaʻuhingaʻi ʻo e melinó. ʻI he lea faka-Kalisí ʻoku ʻuhinga ia ki hono taʻofi, ʻikai toe hoko atu pe ʻikai ha toe fetauʻaki ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo fili. Ko hono fakaʻuhingaʻi ʻi he lea faka-Hepeluú ʻoku toe lahi ange pea ʻoku faʻa fakaʻaongaʻi ko ha lea fakafeʻiloaki pē. ʻE lava foki ke pehē ko e melinó ko ha “tuʻunga ʻo e fakakaukaú ʻoku maʻu ʻe he tangatá ʻi he ngaahi tuʻunga kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá (Howard W. Hunter, “Where is Peace?” ʻi he Conference Report, Oct. 1966, 14–17.

  4. Luke 2:14; toki tānaki atu e fakamamafá.

  5. Vakai, Mātiu 2:16; vakai foki, Ross Douthat, “The Loss of the Innocents,” New York Times, Dec. 16, 2012, 12.

  6. Mātiu 10:16, 22.

  7. Mātiu 10:34.

  8. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:46.

  9. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:33.

  10. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:35.

  11. Ne fakahā ʻe Palesiteni Utalafi e meʻá ni he 1894 pea mo e 1896. Vakai, The Discourses of Wilford Woodruff, ed. G. Homer Durham (1946), 251–52; vakai foki, Marion G. Romney, ʻi he Conference Report, Apr. 1967, 79–82.

  12. Vakai, Joseph Fielding Smith, The Predicted Judgments, Brigham Young University Speeches of the Year (Mar. 21, 1967), 5–6. Ka naʻe pehē ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele, “ʻE lava ke tau maʻu ha loto nonga neongo kapau kuo ʻave ʻa e melinó mei māmani … [pea] “maveuveu mo e meʻa kotoa pē’” (“Behold, the Enemy Is Combined,” Ensign, May 1993, 79).

  13. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa F. Sāmita (1998), 468.

  14. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:23.

  15. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sione Teila (2001), 176.

  16. Mei Kalisi he kuonga muʻá ki hotau kuongá, kuo ʻanalaiso, vakavakaiʻi mo ako e ongo foʻi lea ko e —fiefiá mo e fiemālié —pea fakafekauʻaki hono ʻuhingá mo e founga ʻokú ne tākiekina ai ʻetau moʻuí. Vakai, David Malouf, The Happy Life: The Search for Contentment in the Modern World (2011). Vakai foki ki hono vakaiʻi e tohi ʻa Mr. Malouf, ʻi he R. Jay Magill Jr., “How to Live Well,” Wall Street Journal, Jan. 26–27, 2013, C6.

  17. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hiipa J. Kalānite (2002), 260.

  18. “ʻOku kau ha siteiki ʻe tolu ʻo e ʻAivolī Kousi, mei hono siteiki ʻe nima, ʻi he peseti ʻe 25 tuʻukimuʻa ʻo e kakai lalahi ʻoku nau [fakahū] mai e ngaahi hingoa ki he ouau fakatemipalé” pea ko e Siteiki Kokoti ti ʻAivolī ʻoku māʻolunga tahá (C. Terry Warner and Susan Warner, “Apostle Visits Ivory Coast, Is ‘Impressed with Exceptional Spirit,’” Church News, Mar. 3, 2013, 4, 14). Tupu mei he tau fakalotofonuá pea mo e heka pasi houa ʻe 12 ki he temipale ofi tahá ʻi ʻAkalā ʻi Kaná, ko ha fakamoʻoni fakaofo ʻeni ʻo e tuí pea ʻoku maʻu ai ʻa e melino fakafoʻituituí mo fakafāmilí.

  19. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:7–8. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Hāloti B. Lī ʻo pehē, “Kuo pau ke siviʻi mo ʻahiʻahiʻi kitautolu ke fakamoʻoniʻi ʻa e ivi mo e mālohi ʻoku ʻiate kitautolú” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hāloti B. Lī [2000], 249).

  20. 1 Kolinitō 14:33.

  21. ʻI he Marion D. Hanks, “A Loving, Communicating God,” Ensign, Nov. 1992, 63.

  22. Vakai, Jeffrey R. Holland, For Times of Trouble (2012), 79. ʻOku akoʻi mai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani, “ʻE lahi ange maumau ʻoku fai ʻe he masiva moʻoní ki he laumālie ʻo e tangatá, ʻi ha toe faʻahinga meʻa, tukukehe pē ʻa e angahalá.” Ka ʻe lava ʻe hono fakaʻaongaʻi angatonu ʻo e paʻangá ʻo fakatupulaki ʻa e melinó.

  23. “Te u Maʻu ʻi Fē ʻa e Melinó?”Ngaahi Himí, fika 63.

  24. ʻĪsaia 9:6.

  25. Ne fakamatalaʻi faingofua ia ʻe Sione Kilinilifi Uitiea: “Tokanga ki he founga hoʻo moʻuí. ʻOua ʻe fai he ʻahó ha meʻa te ne toʻo atu hoʻo nongá he poʻulí” (“Conduct [From the Mahabharata],” ʻi he The Complete Poetical Works of John Greenleaf Whittier [1802], 484).

  26. Mōsaia 4:3; toki tānaki atu e fakamamafá; vakai foki, Marion G. Romney, ʻi he Conference Report, Apr. 1967, 79–82.

  27. Ko e konisēnisí ko ha kāpasa ia ʻokú ne tataki kitautolu ki he nongá. ʻOku fakaake ia ʻe ha meʻa ʻe ua: ko e maama ʻo Kalaisí, ʻa ia ko ha tukufakaholo nāunauʻia mei heʻetau Tamai Hēvaní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:6–13; 93:2), pea mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 39:6).

  28. “ʻOku ua ʻa e faʻahinga fakamolemole ʻoku fie maʻu ke ne ʻomi ʻa e nongá ki he tokotaha maumaufonó — ko e taha mei he kau maʻu mafai totonu ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí pea taha mei he ʻEikí tonu pē. [Vakai, Mōsaia 26:29.]” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 51).

  29. “ʻOku Kei Ngangatu,” Ngaahi Himí, fika 59.

  30. Sione 14:26–27.

  31. Sione 16:33.

  32. “Ka Faingataʻa Ho Halá,” Ngaahi Himí, fika 60.