2010–2019
Tuʻu Maʻu ʻi he Ngaahi Potu Toputapú
ʻEpeleli 2013


Tuʻu Maʻu ʻi he Ngaahi Potu Toputapú

ʻI heʻetau tuʻu talangofua mo ʻaliʻaliaki ʻi he tokāteline ʻo hotau ʻOtuá, ʻoku tau tuʻu ai ʻi he ngaahi potu toputapú, he ʻoku toputapu ʻEne tokāteliné pea he ʻikai liliu ia.

ʻE ngaahi tokoua, ko ha lāngilangi ke kau fakataha mo e houʻeiki tangata ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau moʻui ʻi he kuonga fakaʻosí ʻi he “kuonga fakatuʻutāmaki”1 ʻI heʻetau hoko ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí, ko hotau fatongia ia ke tau tuʻu ʻaliʻaliaki mo e pā ʻo e tuí ʻo fakafepakiʻi e ngaahi ngahau vela ʻa e filí. ʻOku tau tā sīpinga ki he māmaní, mo maluʻi ʻa e ngaahi totonu mo e tauʻatāina kuo foaki ʻe he ʻOtuá. ʻOku tau maluʻi hotau ngaahi ʻapí mo hotau fāmilí.

ʻI heʻeku kei kalasi hivá, ne u foki mai ai mei heʻeku fuofua vaʻinga peisipolo ki ha kolo kehe. Naʻe lava ke tala ʻe heʻeku tamaí ko e lolotonga ko ia e heka pasi lōloa ʻo mau foki ki ʻapí, ne u mātā tonu ai ha ngaahi lea mo ha tōʻonga naʻe ʻikai taau mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. Ko ha tangata taukei tāvalivali pea naʻá ne nofo ʻo tā ha fakatātā ʻo ha naite ʻokú ne maluʻi ha ʻū palasi mo e ngaahi puleʻanga.

ʻI heʻene tā valivali mo lau mei he folofolá, ne u ako ai e founga ke u hoko ai ko ha taha maʻu lakanga fakataulaʻeiki tui faivelengá—ke u maluʻi mo taukapoʻi e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe tataki au ʻe he ngaahi lea ʻa e ʻAposetolo ko Paulá:

“Ko ia ke toʻo ʻa e mahafu tau kotoa ʻa e ʻOtuá koeʻuhí ke mou faʻa tuʻu ai ʻi he ʻaho ʻo e koví pea hili hono ikuʻi kotoa pē, kae tuʻu pē.

“Ko ia ke mou tuʻu kuo nonoʻo ʻaki ʻa e moʻoní ʻa e konga lotó, pea ʻai ki he fatafatá ʻa e sifa ko e māʻoniʻoní;

“Pea mou topuvaʻe ʻaki ʻa e teuteu ʻo e ongoongolelei ʻo e melinó;

“ʻAi kituʻa ʻi he meʻa kotoa pē ʻa e pā ʻo e tuí, ʻa ia te mou faʻa tāmate ʻaki ʻa e ngaahi ngahau vela kotoa pē ʻo e tokotaha koví.

“Pea ʻai mo e tatā ʻo e fakamoʻuí mo e heletā ʻo e Laumālié, ʻa ia ko e folofola ʻa e ʻOtuá.”2

ʻE ngaahi tokoua, kapau ʻoku tau faivelenga ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻe foaki mai e pā maluʻi ko ʻení kiate kitautolu ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá. ʻOku tau fie maʻu e pā ko ʻení!

Kau talavou, naʻe ʻikai fehangahangai hoʻomou tamaí ʻamoutolu mo e kui tangatá mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻoku mou fehangahangai maʻu pē mo iá. ʻOku mou moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Kapau naʻe fie fakatupukovi hoʻomou tamaí, naʻe pau ke ʻalu ia ʻo fekumi ki ai. ʻIkai toe pehē ʻeni ia! Ko e ʻahó ni, ʻoku kumi kimoutolu ia ʻe he ʻahiʻahí! Manatuʻi muʻa ia! ʻOku fakaʻamu ʻa Sētane ke ne maʻu koe pea ʻoku “tuʻu ʻi he matapā ʻo e angahalá.”3 Te mou fakafepakiʻi fēfē ʻene ngaahi founga fakamālohí? Tui e teunga tau ʻo e ʻOtuá.

Tuku muʻa ke u akoʻi atu ha meʻa ne u aʻusia heʻeku moʻuí:

ʻI Sānuali 1982, ne u lea ai ʻi ha fakataha lotu ʻi he ʻapiako BYU ʻi Polovo, ʻIutaá. Ne u fakaafeʻi e fānau akó ke nau pehē pē ʻoku tuʻu e Siasí he tafaʻaki ʻe taha ʻo e tuʻunga malangá, ʻi hē, pea ko e māmaní ʻoku fute pē ʻe taha pe ua mei ai he tafaʻaki ʻe tahá. Naʻe fakafofongaʻi heni ʻa e “vāofi moʻoni ʻa e māmaní pea mo e tuʻunga moʻui ʻa e Siasí” ʻi heʻeku kei ʻunivēsití. ʻI heʻeku tuʻu ʻi muʻa he fānau akó he taʻu ʻe 30 mei aí, ne u hiki hake hoku nimá he founga tatau pē mo fakamatalaʻi ange, “Kuo kehe e māmaní ia he taimí ni [kuo tō atu ia ki he koví; ʻoku ʻikai toe ʻiloa ia:] kuo heva atu ʻaupito ia [ʻo tō atu ki tuʻa māmani]. … Ko e meʻa kuo pau ke tau manatuʻi mo ʻetau fānaú mo e makapuná, ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e Siasí ia, [ʻi heni; ka] ko e māmaní ʻoku ngaʻunú—ʻoku fakaʻau pē ke lahi ange ʻaupito ʻena vāmamaʻó. … Ko ia ai, matuʻaki tokanga. Kapau te ke fakamāuʻi hoʻo tōʻongá mo e tuʻunga moʻui ʻa e Siasí ʻo fakatatau ki he tuʻunga ʻoku ʻi ai pe ʻe huʻu ki ai e māmaní, te ke toki ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke ke ʻi he feituʻu naʻe totonu ke ke ʻi aí.”4

ʻI he taimi ko eé, naʻe ʻikai haʻaku lavelaveʻiloa e mamaʻo mo vave e ngaʻunu ʻa e māmaní mei he ‘Otuá: naʻe faingataʻa ke mahino ia, neongo e tokāteliné, tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi fekaú. Ka ʻoku teʻeki ai pē ngaʻunu ʻa e tuʻunga moʻui ia ʻa Kalaisí pea mo Hono Siasí. Hangē ko ʻEne folofolá, “ʻOku tuʻu ʻa e moʻoní ʻo taʻengata pea taʻengata.”5 ʻI heʻene mahino ʻeni pea tau talí, ʻoku tau mateuteu ai ke fehangahangai mo e teke mālohi ʻa e sosaietí, manukiʻí pea mo e filifilimānako ʻe fai mai ʻe he māmaní mo ha niʻihi ʻoku tau lau ko hotau kaungāmeʻá.

ʻOku ʻiloʻi ʻe hatau tokolahi ha taha ʻe lea peheni, “Kapau ʻokú ke fie kaumeʻa mo au, kuo pau ke ke tali e meʻa ʻoku ou mahuʻingaʻia aí.” Ko e kaumeʻa moʻoní, he ʻikai ke ne kole mai ʻe ia ke ke fili he feohi mo iá pe ko e ongoongoleleí. Hangē ko e lea ʻa Paulá, “Ke ke afe mei he kakai peheé.”6 Ko e kaumeʻa moʻoní ʻokú ne fakamālohia kitautolu ke tau nofo maʻu ʻi he hala lausiʻi mo fāsiʻí.

ʻOku hanga ʻe he nofo maʻu ʻi he hala ʻo e ongoongolelei ʻo e ngaahi fuakavá, fekaú mo e ngaahi ouaú, ʻo maluʻi mo teuteuʻi kitautolu ke tau fai e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he māmani ko ʻení. ʻI heʻetau talangofua ki he Lea ʻo e Potó, ʻoku maluʻi ai ʻetau tauʻatāina ke filí mei hano maʻunimā kitautolu ʻe he kavamālohí, faitoʻo konatapú pea mo e tapaká. ʻI heʻetau totongi ʻetau vahehongofulú, ako e folofolá, papitaiso mo hilifakinimá, moʻui taau ke maʻu e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, maʻu e sākalamēnití ʻi he moʻui tāú, talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá, teuteu ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo fakahoko e ngaahi fuakava toputapu ʻi he temipalé, ʻoku tau mateuteu leva ai ke ngāue.

ʻOku tau mateuteu mo palōmesi ʻi he temipalé ke tau moʻuiʻaki e fono ʻo e fakatapuí. ʻOku kamata hono moʻuiʻaki e fono ko ʻení ʻe he kau talavou moʻui leleí, ʻi heʻenau feinga ke uiuiʻi kinautolu ko ha faifekaú—ʻo vahehongofuluʻi e ngaahi fuofua taʻu ʻo ʻenau moʻuí ʻo ngāue taimi kakato maʻá e ʻEikí. ʻOku fakamālohia kinautolu ʻe he feilaulaú ke nau laka atu ki he fuakava māʻolunga taha ʻi he moʻuí— ʻoku ʻuhinga ia ki he tokolahi ke sila ʻi he temipalé mo kamata ha fāmili taʻengata.

ʻI heʻetau vilitaki atu ʻi he hala lausiʻi mo fāsiʻí, ʻoku tau tātānaki māmālie ai hotau ivi fakalaumālié—hotau ivi ke fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí maʻatautolu peē. Ki he kau talavoú mo e finemuí, ʻoku faitokonia e tupulaki ko ʻení ʻi heʻenau ako ʻa e tokāteliné mo vahevahe ʻenau fakamoʻoní ʻo fakafou ʻi he nāunau fakalēsoni foʻou he ʻinitanetí ko e, Haʻu ʻo Muimui ʻIate Aú.

ʻIkai ngata ai, fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí ke ke tupulaki fakatāutaha ai. ʻI hoʻo ʻiloʻi ko ia hoʻo ngaahi meʻafoakí mo e talēnití, manatuʻi ʻe ala tokoni atu hoʻo mātuʻá mo e kau faiakó, ka kuo pau ke ke tuku ke tataki koe ʻe he Laumālié. Fili peá ke ngāue ʻiate koe pē. ʻAi ke ke lotoʻaki. Palani hoʻo moʻuí, ʻo kau ai ʻa e ako fakaʻatamaí mo e ako ngāué. Vakavakai holo ki he ngaahi meʻa te ke ala mahuʻingaʻia aí mo e ngaahi pōtoʻi fakaengāue. Ngāue peá ke moʻui fakafalala pē kiate koe. Fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa, ikunaʻi e ngaahi fehālākí, maʻu ha taukei pea ʻai ke ʻosi ha meʻa naʻá ke kamata.

Fakapapauʻi ʻokú ke kau atu ki he ngaahi ʻekitivitī ʻa e fāmilí, kōlomú, kalasí, mo e Mutualé. Fiefia ʻi he ngaahi fakafiefia ʻoku fakatupulakí. ʻI he ngaahi meʻá ni, te ke fakaʻapaʻapaʻi mo fakahoungaʻi ai e ngaahi meʻafoaki ʻa e niʻihi kehé pea mo e natula taʻengata mo lelei ʻo e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá.

Kae meʻa tēpuú, tui ki he Fakamoʻuí! ʻOua ʻe manavahē! ʻI heʻetau moʻui faivelenga ʻaki ʻa e ongoongoleleí, ʻoku tau mālohi ai ʻi hono fai e ngāue ʻa e ʻEikí. ʻOku tau lava ʻi Hono mālohí ʻo siʻaki e kau taʻe tui-ʻOtua ʻoku nau pehē, “Kai mo inu mo fiefia,” he ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “fakatonuhiaʻi [hoʻomou] fai ʻo e kiʻi angahala siʻí; … ʻoku ʻikai ha kovi ʻi he meʻá ni … , he te tau mate ʻapongipongi.”7 ʻOku tau lava ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí ʻo matuʻuaki ha faʻahinga ʻilo pe tuʻutuʻuni ʻokú ne fakaʻikaiʻi ʻa e Fakamoʻuí mo fakafepakiʻi e palani lahi mo taʻengata ʻo e fiefiá maʻá e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá.

ʻOku ʻikai fakamafaiʻi kitautolu ke tau feinga ke fakangaloku e ngaahi makatuʻunga ʻo e palani taʻengatá. Manatuʻi ʻa Nehemaia naʻe tuku ke ne langa ha ʻā ke maluʻi ʻaki ʻa Selusalemá. Naʻe fakaʻamu ha niʻihi ke ne hifo mai ʻo toe aleaʻi hono tuʻungá, ka naʻe fakafisi ʻa Nehemaia ke fai pehē. Naʻe ʻikai ko ʻene taʻe tali e niʻihi kehé; ka naʻá ne fakamatala pē ʻo pehē, “ʻOku ou fai ʻa e ngāue ʻoku lahi, ko ia ʻoku ʻikai te u faʻa ʻalu hifo: koeʻumaʻā ʻa ʻeku tuku ʻeku ngāué…?”8

ʻOku tau hoko he taimi ʻe niʻihi ko e vaʻa ukamea, pea kuo pau ke tau “tali e haʻahaʻa” ʻo ʻetau pikitai ki he ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻOtuá mo fai ʻEne ngāué. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻikai fie maʻu ke tau ilifia ʻo kapau ʻoku tau tuʻu maʻu ʻi Heʻene tokāteliné. Kuo pau ke tau fetaulaki mo e taʻemahinó, fakaangá pea mo e tukuakiʻi loí, ka ʻoku ʻikai ke tau teitei tuēnoa. Ko e Fakamoʻuí naʻe “fehiʻanekina ia pea liʻaki ʻe he kakaí.”9 Ko hatau faingamālie toputapu ke tau tuʻu fakataha mo Ia!

ʻA ia ʻoku ʻuhinga e tuʻu maʻú he taimi ʻe niʻihi ke tau fakaʻehiʻehi mo hola mei he māmaní. Naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí, “Sētane, ke ke ʻalu ki hoku tuʻá.”10 Naʻe lele ʻa Siosefa ʻo ʻIsipité mei he fakatauvele ʻa e uaifi ʻo Pōtifaá,11 pea naʻe mavahe ʻa Līhai mei Selusalema ʻo ʻave hono fāmilí ki he maomaonganoá.12

ʻIloʻi fakapapau naʻe tuʻu maʻu mo ʻaliʻaliaki e kau palōfita kotoa pē ʻi muʻá ʻi honau kuongá:

Naʻe fakahoko ʻe Nīfai e ngāue makehe ʻa e ʻEikí neongo e fakafili ʻa Sētané pea mo e fakatanga ʻa Leimana mo Lēmiuela ko hono ongo taʻoketé.13

Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻApinetai ʻo kau kia Kalaisi ʻi he uhouhonga ʻo e tukuakiʻí, taukaé mo e hiamateá.14

Naʻe maluʻi ʻe ha kau talavou ʻe toko 2,000 ʻa honau fāmilí meiate kinautolu ne nau fehiʻa he ngaahi tuʻunga mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí.15

Naʻe hiki hake ʻe Molonai ʻa e fuka ʻo e tauʻatāiná ke maluʻi e ngaahi fāmili ʻo hono kakaí pea mo e tauʻatāina fakalotú.16

Naʻe kaka ʻa Samuela he funga ʻaá ʻo kikiteʻi e hāʻele mai ʻa Kalaisi, neongo hono tolomakaʻi mo fana ngahauʻi iá.17

Naʻe toe fakafoki mai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí, peá ne silaʻi ʻene fakamoʻoní ʻaki hono totó.18

Pea naʻe tuʻu ʻaliʻaliaki e kau paionia Māmongá ʻi heʻenau fehangahangai mo e fakatangá mo e faingataʻá, ʻo nau muimui ki he palōfitá ʻi heʻenau fononga maʻongoʻonga mo nofoʻi ʻa e Hihifó.

Naʻe lava e kau tamaioʻeiki maʻongoʻongá ni mo e Kāingalotu ʻa e ʻOtuá ʻo tuʻu ʻaliʻaliaki koeʻuhí he naʻa nau tuʻu fakataha mo e Fakamoʻuí. Fakakaukau angé ki he tuʻu ʻaliʻaliaki ʻa e Fakamoʻuí:

ʻI he kei talavou ʻa Sīsuú, naʻá ne feʻaluʻaki ʻo fakahoko e ngāue ʻEne Tamaí, ʻo malangaʻaki e ongoongoleleí ki he kau potó ʻi he temipalé.19 ʻI he kotoa ʻo ʻEne ngāue ʻi he māmaní, naʻá Ne fakahoko ai e ngāue ʻo e lakanga fakataulaʻeikí—akoʻí, fakamoʻuí, tokoní, tāpuakiʻi mo hiki hake e niʻihi kehé. Naʻá Ne tuʻu ʻaliʻaliaki, he taimi ne fie maʻu aí, ʻo fakafepakiʻi ʻa e koví, ʻo aʻu ki hono fakamaʻa ʻo e temipalé.20 Pea naʻá Ne taukaveʻi foki ʻa e moʻoní—ʻo tatau pē ʻi he leá pe fakalongolongo fakaʻeiʻeiki pē. ʻI he taimi naʻe tukuakiʻi ai ia ʻe he kau taulaʻeiki pulé ʻi he ʻao ʻo Kaiafasí, naʻe tali fakapotopoto mo lototoʻa ange ʻa Sīsū pea fakafisi ke ne tali ha meʻa taʻe moʻoni peá Ne nonga pē.21

ʻI he Ngoue ko Ketisemaní, naʻe ʻikai fakafisi ai hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí ke Ne inu ʻa e vai mahi ʻo e Fakaleleí.22 Pea naʻá Ne toe mamahi ʻi he kolosí ke fai e finangalo ʻo ʻEne Tamaí, kae ʻoua kuó Ne folofola, “[Kuo lava].”23 Naʻá ne kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá. Kuo folofola ʻetau Tamai Hēvaní, ʻo kau ki he talangofua haohaoa ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene tuʻu ʻaliʻaliaki mo taʻeueʻiá, “Vakai ki hoku ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia ʻoku ou fiemālie lahi aí, ʻa ia kuó u fakaongoongoleleiʻi ai ʻa hoku hingoá.”24

ʻE hoku kaungā maʻu lakanga fakataulaʻeiki kei talavou mo matuʻotuʻa, tau fakalangilangiʻi muʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻaki haʻatau tuʻu ʻaliʻaliaki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou fakamoʻoni makehe atu ʻokú Ne moʻui pea “ʻoku ui ʻa kitautolu ʻaki ha lakanga toputapú”25 ke fakahoko ʻEne ngāué. “Ko ia mou tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú pea ʻoua ʻe hiki mei ai.”26 ʻI heʻetau tuʻu talangofua mo mālohi ʻi he tokāteline ʻo hotau ʻOtuá, ʻoku tau tuʻu ai ʻi he ngaahi potu toputapú, he ʻoku toputapu ʻEne tokāteliné pea he ʻikai liliu ia koeʻuhí ko e fie maʻu fakasosiale mo fakapolitikale ʻo hotau kuongá. ʻOku ou lea fakataha mo e ʻAposetolo ko Paulá, “Mou leʻo, tuʻu maʻu ʻi he tuí, [ʻai homou ʻulungāangá ke] ngali tangata, [pea] mou mālohi.”27 Ko ʻeku lotú fakamātoato ʻeni maʻamoutolú, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.