2010–2019
Ko e ʻAmanaki Lelei ki he Maama ʻa e ʻOtuá
ʻEpeleli 2013


Ko e ʻAmanaki Lelei ki he Maama ʻa e ʻOtuá

ʻI heʻetau feinga ke fakatupulaki ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá mo feinga ke ‘ofa ʻi hotau kaungāʻapí, ʻe ʻātakaiʻi mo hiki hake kitautolu ʻe he maama ʻo e ongoongoleleí.

Hūʻanga ki he Māmá

ʻOku ou saiʻia ʻi ha tā valivali ʻi hoku ʻōfisí ʻoku ui ko e Hūʻanga ki he Māmá. Naʻe tā ia ʻe haku kaungāmeʻa ko Sōane Penitini, ko ha tangata tā fakatātā mei Tenimaʻake, ko e ʻuluaki palesiteni fakasiteiki ia ʻi Koupeniheikeni ʻi Tenimaʻaké.

ʻOku hā he tā valivalí ha loki fakapoʻuli mo ha matapā ʻoku ava ʻoku ulo mei ai ha maama. ʻOku mālie kiate au ke sio ʻoku ʻikai ke maama kotoa e lokí he maama ʻoku hū mai mei he matapaá—ko e foʻi ʻatā pē ʻi muʻa he matapaá.

Te u pehē ʻoku fakataipe ʻe he fakapoʻulí mo e maama ʻi he tā valivalí ʻa e moʻuí. Ko e konga ia ʻo hotau tūkunga fakamatelié ʻa e ongoʻi ʻoku ʻātakaiʻi kitautolu ʻe he fakapoʻulí. Mahalo ne mole ha taha ne tau ʻofa ai; fānau kuo hē mei he ongoongoleleí; mahalo ne fakamamahi hatau sivi fakafaitoʻo; mahalo ʻoku ʻi ai haʻatau palopalema fakangāue pea mafasia he veiveiuá pe tailiilí; pe ʻoku tau ongoʻi liʻekina pe ʻikai ke ʻofaʻi.

Neongo ʻe ngali mole ʻetau ʻamanakí he uhouhonga ʻo hotau tūkunga lolotongá, ʻoku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá e ʻamanaki lelei ʻo ʻEne māmá—ʻokú Ne palōmesi ke huluhulu hotau halá mo tataki kitautolu mei he fakapoʻulí.

Ko ha Loki Fakapoʻuli

Te u talanoa ki ha fefine ne tupu hake ʻi ha loki fakapoʻuli—te u ui ia ko Seini.

Talu mei he taʻu tolu ʻa Seiní mo hono faʻa taaʻi, ʻai ke ne ongoʻi ʻoku ʻikai hano mahuʻinga, pea siʻi ngaohikovia. Naʻe fakamanavaheeʻi mo manukiʻi ia. Naʻá ne ʻā hake he pongipongi kotoa ʻo ʻikai ʻilo pe ʻe kei moʻui ʻo aʻu ki he ʻaho ʻe tahá. Ko e kakai ko ia ne totonu ke nau maluʻi iá ko kinautolu pē ia ne nau fakamamahiʻi pe fakaʻatā e ngaohikoviá ke hokohoko atú.

ʻI heʻene feinga ke maluʻi iá, ne ako ʻa Seini ke taʻofi fakaʻaufuli ke ʻoua te ne toe ongoʻi ha meʻa. Koeʻuhí he naʻe ʻikai haʻane ʻamanaki ki ha fakahaofi, naʻá ne fakafefeka leva hono lotó ke maluʻi ia mei he meʻa fakalilifu ʻokú ne fouá. Naʻe ʻikai ha maama ʻi hono māmaní, peá ne tali lelei e fakapoʻulí. ʻI he hokohoko mo fakalilifu ʻene fetaulaki mo e koví, naʻá ne tali e foʻi moʻoni ko ia ʻe lava ke ne mate ʻi ha faʻahinga taimi pē.

ʻI he taʻu 18 ʻa Seiní naʻá ne ʻiloʻi ai e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Naʻe hū ki hono lotó ha fiefia mo ha ʻamanaki lelei ʻi he ongoongolelei ne toe fakafoki maí, peá ne loto ke papitaiso. Ko e fuofua taimi ia ke hū ai ha maama ki heʻene moʻuí, pea naʻá ne fakatokangaʻi ha hala ʻoku fakafiefia. Naʻá ne mavahe mei he fakapoʻuli ʻo hono ʻātakaí pea loto ke ako ʻi ha feituʻu mamaʻo mei he niʻihi ne nau ngaohikovia iá. Naʻá ne ongoʻi ha tauʻatāina mei ha ʻātakai fakapoʻuli mo kovi—tauʻatāina ke fiefia he melino fakaofo mo e mana fai fakahaofi ʻa e Fakamoʻuí.

Neongo ia, hili ha ngaahi taʻu mei he mate e tokotaha naʻá ne ngaohikovia iá, ne toe faingataʻaʻia ʻa Seini mei he ngaahi meʻa ne hoko heʻene kei siʻí. Ne hanga ʻe he lahi ʻene loto-mamahí mo e ʻitá ʻo kamata ke ne fakaʻauha e maama fakaʻofoʻofa kuó ne maʻu he ongoongoleleí. Naʻá ne ʻiloʻi kapau te ne fakangofua e fakapoʻulí ke nofotaha ai ʻene fakakaukaú, ʻe ikuna leva e tokotaha fakamamahí.

Naʻá ne fekumi ki ha faleʻi mo ha tokoni fakafaitoʻo pea toki kamata ke ne ʻiloʻi, ko e hūʻanga lelei taha ki he fakamoʻuí ko ʻene tali mo mahino ki ai ʻoku ʻi ai e fakapoʻuli—kae ʻoua naʻa tukutaha ai ʻene tokangá. Koeʻuhí kuó ne ʻiloʻi he taimí ni ʻoku ʻi ai mo ha maama—ko e meʻa ia ke tuku ai ʻene tokangá.

Koeʻuhí ko e faingataʻa naʻá ne aʻusia he kuohilí, ne faingofua pē ke ne loto sāuni, ʻita, mo angakovi. Ka naʻe ʻikai ke ne fai pehē. Naʻá ne tekeʻi e ʻahiʻahi ke hoko atu e fakapoʻulí ʻo fai ha ʻulungaanga koví, pea ʻikai ke ne fie lea he lolotonga ʻene lotoʻitá, loto-laveá mo e taʻefalalá. Ka naʻá ne pikitai ʻi he ʻamanaki lelei ʻe lava ke fakamoʻui ia ʻi he tokoni ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne fili ke hoko ko ha maʻuʻanga maama pea tukutaha ʻene moʻuí ʻi hono tokoniʻi e niʻihi kehé. Naʻe hanga ʻe he fili ko ʻení ʻo ʻai ke ne malava ʻo fakangaloki e kuohilí kae kamataʻi ha kahaʻu nāunauʻia.

Naʻá ne hoko ko ha faiako pea ʻi he ʻahó ni, hili ʻeni ha ngaahi taʻu lahi mei ai, kuo tākiekina heʻene ʻofá e moʻui ʻa ha fānau ʻe laungeau, ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau ʻilo ʻoku ʻi ai honau mahuʻinga, pea ʻoku nau mahuʻinga. Kuó ne taukapoʻi taʻe tūkua e kau vaivaí, niʻihi ne ngaohikoviá, mo e niʻihi kuo loto-foʻí. Naʻá ne langa hake, fakamālohia, mo ueʻi hake ʻa e taha kotoa pē.

Naʻe ilo ʻe Seini ʻoku hoko e fakamoʻuí ʻi he taimi ʻoku tau mavahe ai mei he fakapoʻulí pea ʻaʻeva ʻi he ʻamanaki lelei ʻo ha maama lahi ange. Ko e taimi naʻá ne fakaʻaongaʻi ai e tuí, ʻamanaki leleí mo e angaʻofá ʻi heʻene moʻuí, ne ʻikai ngata pē heʻene liliu ʻene moʻuí ka naʻe toe tāpuekina ai mo e moʻui ʻa ha niʻihi tokolahi ʻo taʻengata.

ʻOku Pīkitai ʻa e Māmá ki he Māmá

ʻOku ʻi ai hamou niʻihi te mou ongoʻi ʻoku uesia lahi kimoutolu ʻe he fakapoʻulí. Mahalo te ke ongoʻi mafasia he tailiilí, manavaheé, pe veiveiuá. Te u toe talaatu kiate kimoutolu hono kotoa ha foʻi moʻoni fakaofo mo pau: ʻoku moʻoni e maama ʻa e ʻOtuá. ʻOku lava ke maʻu ia ʻe he taha kotoa pē! ʻOkú ne foaki e moʻuí ki he meʻa kotoa pē.1 ʻOkú ne maʻu e mālohi ke fakanonga e mamahi mei he kafo loloto tahá. Te ne lava ke fakamoʻui e ongoʻi liʻekina mo e mahamahaki ʻo hotau lotó. Te ne lava ke ʻomi ha ʻamanaki lelei ange ʻi he taimi ʻo e loto-foʻí. Te ne lava ke ʻomi ha maama ʻi he taimi fakaloloma tahá. Te ne lava ke huluhulu hotau halá ʻo tataki kitautolu he pō fakapoʻuli tahá ke tau aʻu ki he talaʻofa ʻo ha ʻaho foʻou.

Ko e “Laumālie ʻeni ʻo Sīsū Kalaisí,” ʻa ia ʻokú ne “foaki ʻa e maama ki he tangata kotoa pē ʻoku haʻu ki he māmaní.”2

Neongo ia, ʻoku tātātaha ke maʻu e maama fakalaumālié ʻe kinautolu ʻoku nofo pē he fakapoʻulí ʻo tali ke toki fakamoʻui atu ʻe ha taha e māmá. ʻOku fie maʻu ke tau ngāue ʻi he tuí ke fekumi mo ʻiloʻi e Maama ʻo Kalaisí. ʻOku ʻikai lava ke ʻilo e maama fakalaumālié ʻe he mata fakakakanó. Naʻe akonaki tonu pē ʻa Sīsū Kalaisi, “Ko au ko e maama ʻoku ulo ʻi he fakapoʻulí, pea ʻoku ʻikai maʻu ia ʻe he poʻulí.”3 He “ʻoku ʻikai maʻu ʻe he tangata fakakakanó ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá: he ko e vale ia kiate ia: pea ʻoku ʻikai te ne faʻa ʻilo ia, he ʻoku ʻilo fakalaumālie pē ia.”4

Ko e hā e founga ʻoku tau kumi mo fakatokangaʻi ai e ʻamanaki lelei ki he maama ʻa e ʻOtuá?

ʻUluakí, kamata mei ho tuʻunga lolotongá.

ʻIkai ʻoku fakaofo ke ʻilo ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke tau haohaoa kae toki aʻusia e ngaahi tāpuaki mo e meʻafoaki ʻa ʻetau Tamai Hēvaní? He ʻikai ke tau tali pē ke tau toki haohaoa pea toki maʻu e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá. Ko hono moʻoní, ʻoku kamata pē hono tāpuakiʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá he taimi ʻoku tau kamata fekumi ai ki he māmá.

Ko e feituʻu lelei taha ke kamata aí ko ho tuʻunga lolotongá. ʻOku ʻikai mahuʻinga ia pe ko e hā e tuʻunga ʻokú ke fakakaukau ʻokú ke ʻi aí pe ko hoʻo fuʻu kehekehe mo e niʻihi kehé. Ko e momeniti pē hoʻo kumi ki hoʻo Tamai Hēvaní, ʻe kamata leva ke moʻui mai e ʻamanaki ki Heʻene māmá, mo longomoʻui ʻo anga fakaʻeiʻeiki ange ho lotó.5 Mahalo he ʻikai ke puli fakaʻangataha pē e fakapoʻulí, ka kuo pau pē ke hoko mai e māmá, ʻo hangē tofu pē ko e pau ke puli atu e poʻulí ʻi he mafoa mai ʻa e atá.

Uá, tafoki ho lotó ki he ʻEikí.

Fakahaaʻi ho laumālié ʻi he lotu pea fakamatalaʻi ki hoʻo Tamai Hēvaní e ongo ʻo ho lotó. Fakahaaʻi hoʻo tōnounoú. Fakahaaʻi ho lotó mo e fakaʻamu lahi tahá mo hoʻo houngaʻiá. Tuku ke Ne ʻafioʻi e ngaahi faingataʻa ʻokú ke fehangahangai mo iá. Kole kiate Ia ʻi he huafa ʻo Kalaisí ke ke maʻu ha mālohi mo ha tokoni. Kole ke ke fanongo lelei, ke ke lava ʻo ongoʻi Hono leʻó. Kole ke lava ʻo ʻā ho matá, ke ke lava ʻo sio ki Heʻene māmá.

Tolú, ʻaʻeva ʻi he māmá.

ʻOku ʻafioʻi ʻe hoʻo Tamai Hēvaní te ke fai ha ngaahi fehalaaki. ʻOkú ne ʻafioʻi te ke humu—pea ʻe tuʻo lahi. Te Ne loto-mamahi ai, ka ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe. ʻOku ʻikai ke Ne finangalo ke fakaʻauha hoʻo ʻamanaki leleí mo e fakaʻamu ke tupulakí. ʻOku ʻikai pehē, ka ʻokú Ne fakaʻamu ke ke tuʻu hake pea hoko ko e tokotaha ʻokú ke fakaʻamu ke ke aʻusiá.

Ke fakahoko ʻení, naʻá Ne fekauʻi mai Hono ʻAló ki he māmaní ke fakahaaʻi mai e halá mo ʻomi e founga te tau fakalaka atu ai mei he ngaahi fakatūkiaʻanga ʻoku ʻi hotau halá. Kuó Ne foaki mai kiate kitautolu e ongoongoleleí, ʻa ia ʻokú ne akoʻi e hala ʻo e ākongá. ʻOku akoʻi ai e ngaahi meʻa kuo pau ke tau ʻilo, fakahoko, mo aʻusia ke ʻaʻeva ai ʻi Heʻene māmá, ʻo molomolomuivaʻe ʻi Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia ko hotau Fakamoʻuí.

ʻOku Ikunaʻi ʻe he Māmá ʻa e Fakapoʻulí

ʻIo, te tau fai ha ngaahi fehalaaki.

ʻIo, te tau vaivai.

Ka ʻi heʻetau feinga ke fakatupulaki ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá mo feinga ke ‘ofa ʻi hotau kaungāʻapí, ʻe ʻātakaiʻi mo hiki hake kitautolu ʻe he maama ʻo e ongoongoleleí. ʻE mahino pē ʻe mavahe atu ʻa e fakapoʻulí, koeʻuhí he ʻikai ke ne lavaʻi e ulo mai ʻo e māmá. ʻI heʻetau ʻunuʻunu ke ofi ki he ʻOtuá, te ne ʻunuʻunu mai kiate kitautolu.6 Pea ʻi he ʻaho kotoa pē, ʻe tupulaki ʻiate kitautolu e ʻamanaki lelei ki he maama ʻa e ʻOtuá ʻo, “ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá.”7

Kiate kinautolu kotoa ʻoku mou ongoʻi ʻoku mou ʻaʻeva he fakapoʻulí, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou falala ki he talaʻofa pau ne folofolaʻaki ʻe he Fakamoʻuí ki he faʻahinga ʻo e tangatá: “Ko au ko e maama ʻo māmani: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú, ʻe ʻikai ʻalu ia he poʻulí, ka ʻe ʻiate ia ʻa e maama ʻo e moʻuí.”8

Ko ha Maama ʻi ʻAfilika

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuohilí, ne u aʻusia mo Helieta ha meʻa fakafiefia ne ma mamata ai ki hano fakahoko ha talaʻofa. Naʻá ma ʻi ʻAfilika Hihifo, ko ha konga fakaʻofoʻofa ʻo e māmaní, ʻoku tupu ai e Siasí pea angalelei mo e Kāingalotú. Neongo ia, ʻoku lahi e ngaahi faingataʻá ʻi ʻAfilika Hihifo. Ne u fakaʻofaʻia he masiva ne u sio aí. ʻOku lahi e taʻe maʻu ngāué he ngaahi koló, pea faingataʻa ke malu mo maʻu ʻe he ngaahi familí e ngaahi fie maʻu fakaʻahó. Ne ongo kiate au heʻeku ʻiloʻi ʻoku tokolahi hotau kāingalotu he Siasí ʻoku ʻi he tuʻunga fakaʻofa ko ʻení. Ka ne u toe ʻilo ʻoku fetokoniʻaki e kāingalotú ke fakamaʻamaʻa ʻenau ngaahi kavenga mafasiá.

Ne ma aʻu atu ki ha taha ʻo hotau falelotu ʻoku ofi ki ha fuʻu kolo lahi. Ne ʻikai ke u sio ki ha kakai ʻoku mafasia mo tofanga he fakapoʻulí, ka ne ma sio ki ha kakai fiefia ʻoku hā meiate kinautolu e māmá! Ne mafola mai e fiefia ʻoku nau ongoʻi ʻi he ongoongoleleí ʻo hikiʻi hake homa laumālié. Ne ma ongoʻi loto fakatōkilalo heʻenau ʻofá. Naʻe moʻoni ʻenau malimalí ʻo fakatupu ai haʻama malimali.

ʻOku ou manatuʻi haʻaku fakakaukau he taimi ko iá pe ʻoku toe ʻi ai nai ha kakai fiefia he māmaní ʻo hangē ko e kakai ko ʻení. Neongo hono ʻākilotoa e Kāingalotu leleí ni ʻe he ngaahi faingataʻá mo e palopalemá, ka naʻa nau fonu ʻi he māmá!

Ne kamata e fakatahá pea kamata ʻeku leá. Ka naʻe taimi siʻi pē kuo mate mai e ʻuhilá pea fakapoʻuli lōlō e falé.

Ne ʻikai lava ke u toe sio ki ha taha he haʻofangá, ka naʻe lava ke u ongoʻi e malimali fiefia mo fakaʻofoʻofa ʻa hotau Kāingalotú. Ne u fuʻu fiefia ʻaupito he feohi mo e kakai fakaʻofoʻofá ni!

Ne hokohoko atu pē e fakapoʻulí, pea ne u tangutu pē he tafaʻaki hoku uaifí ʻo tali ke ulo mai e māmá. ʻI heʻemau tatalí, ne hoko ha meʻa fakaofo.

Ne kamata ke hivaʻi ʻe ha niʻihi ha taha ʻo e ngaahi himi ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Ne kau mai mo ha niʻihi kehe. Ne toe tokolahi ange mo ha niʻihi ne kau mai. Ne fakafonu e falelotú ʻe ha hiva fakaʻofoʻofa moʻoni.

Ne ʻikai fakaʻaongaʻi ʻe he kāingalotu ia ko ʻeni ʻo e Siasí ha tohi himi; he naʻa nau maʻuloto pē e lea ʻo e himi kotoa ne nau hivaʻí. Ne nau hiva hokohoko pē ha ngaahi himi ʻaki ha ivi mo ha laumālie ne ongo ki hoku lotó.

Ne toe ulo mai e ʻuhilá ʻo maamangia e lokí. Ne u fesiofaki mo Helieta, ne ma fakatou tangi.

ʻI he uhouhonga ʻo e fakapoʻulí, ne fakafonu e falelotú mo homau lotó ʻaki e māmá ʻe he Kāingalotu fakaʻofoʻofa mo fakaofó ni.

Ko ha aʻusia fakangalongataʻa ia kiate kimaua—he ʻikai ke toe ngalo ia ʻiate au mo Helieta.

Haʻu ki he Māmá

ʻE lahi e ngaahi taimi ʻi heʻetau moʻuí ʻe hangē ʻoku uesia pe ʻātakaiʻi ai kitautolu ʻe he fakapoʻulí. ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻe ngali fakailifia, fakatupu lotofoʻi, mo fakamanavahē e fakapoʻuli ʻokú ne ʻātakaiʻi kitautolú.

ʻOku ou ongoʻi moʻoni e ngaahi mamahi ʻoku foua ʻe hamou niʻihi, ʻa e mamahi fakatupu liʻekina mo e tailiili fakatupu ongosia ʻoku mou aʻusiá.

Neongo ia, ʻoku ou fakamoʻoni atu ko ʻetau ʻamanaki leleí ʻoku ʻia Sīsū Kalaisi! Ko Ia ʻa e moʻoní, haohaoá, mo e hūʻanga pau ki he maama fakalangí.

ʻOku ou fakamoʻoni atu he ʻikai hanga ʻe he fakapoʻulí ʻo lavaʻi ʻa Kalaisi. He ʻikai hanga ʻe he fakapoʻulí ʻo lavaʻi e maama ʻo Kalaisí.

ʻOku ou fakamoʻoni atu he ʻikai lava ke ʻasi e fakapoʻulí ʻi he maama ngingila ʻo e ʻAlo e ʻOtua moʻuí!

ʻOku ou fakaafeʻi koe ke ke fakaava ho lotó kiate Ia. Fekumi kiate Ia ʻi he ako mo e lotu. Haʻu ki Hono Siasí, ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Ako meiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí, kau mālohi mai pea fetokoniʻaki mo fiefia he ngāue ki hotau ʻOtuá.

Kāinga, ka hili e pō fakapoʻuli tahá, ʻe tataki koe ʻe he Fakamoʻui ʻo e māmaní ki ha ʻaho fakaʻofoʻofa mo fakafiefia te ke aʻusia ʻiate koe pē.

ʻI hoʻo laka atu mo e ʻamanaki lelei ki he maama ʻa e ʻOtuá, te ke ʻiloʻi ai e manavaʻofá, ʻofá, mo e angalelei ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa, ʻoku “ʻikai ha fakapoʻuli [ʻe taha].”9 Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.