2010–2019
Fakahaofi ha Taʻahine, Te ke Fakahaofi Ai ha Tou Tangata
ʻEpeleli 2013


Fakahaofi ha Taʻahine, Te ke Fakahaofi Ai ha Toʻu Tangata

ʻE hanga ʻe hoʻomou moʻui angamaʻá ʻo faitāpuekina hoʻomou ngaahi kuí, fāmili he taimi ní pea mo e kahaʻú.

Ko ha lāngilangi ke u lea atu ki he kau finemui lototoʻa ʻo e Siasí. ʻOku mau vakai atu ki hoʻomou fakalakalaka hono tauhi e ngaahi fuakavá pea ʻoku mau ʻiloʻi ʻe hanga ʻe hoʻomou moʻui angamaʻá ʻo faitāpuekina hoʻomou ngaahi kuí, fāmili he taimi ní pea mo e kahaʻú, ʻo hangē ko e lea ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, “ʻOku mou fakahaofi ha toʻu tangata ʻi he taimi ʻoku mou fakahaofi ai ha finemuí.”1

Naʻe kamata homou hala he fuakavá he taimi ne mou papitaiso mo maʻu ai e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku hokohoko fakauike atu ia ʻi he houalotu sākalamēnití, ko ha feituu toputapu ʻoku fakafoʻou ai hoʻomou fuakava ne fai he papitaisó. Ko e taimi ʻeni ke mou teuteu ai ke fai e ngaahi fuakava ʻo e temipalé. ʻOku “fakaʻatā foki ʻe he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻi he ngaahi temipale toputapú [ke tau] foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea [mo hotau] ngaahi fāmilí ke fakatahaʻi ʻo taʻengata.”2

Tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú maʻa homou ngaahi kuí. “Ko e taha kotoa ʻoku haʻu ki he māmaní ko e hako ia ʻo ha mātuʻa ʻi ha ngaahi toʻu tangata. ʻOku fakanatula pē ʻetau fakaʻamu ke fie fehokotaki mo ʻetau ngaahi kuí.”3 ʻI hoʻo kau atu ki he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé, ʻokú ke lalanga fakataha ai hoʻo moʻuí mo e moʻui hoʻo ngaahi kuí ʻi hoʻo fakahoko maʻanautolu e ngaahi ouau fakamoʻuí.

Tuʻu he ngaahi potu toputapú maʻau pea mo ho fāmili tonú. ʻE hoko hoʻo sīpinga māʻoniʻoní ko ha tupuʻanga ʻo e fiefia lahi, neongo pe ko e hā ho tūkunga fakafāmilí. ʻE hanga ʻe hoʻo ngaahi fili māʻoniʻoní ʻo fakafeʻungaʻi koe ke ke fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapu te ne haʻi fakataha ho fāmilí ki he taʻengatá.

Tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú maʻa ho fāmili he kahaʻú. Tukupā ke silaʻi koe ki ho husepānití ʻe he lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ʻi he temipalé ʻi hoʻo kamata ha ʻiuniti fakafāmili ʻoku taʻengatá. ʻE tāpuekina hoʻo fānaú ʻaki ʻa e moʻoní ʻi hoʻo fakatōkakano ki heʻenau moʻuí ʻa hoʻo sīpinga māʻoniʻoní mo e fakamoʻoni taʻeueʻiá mo fakahaaʻi kiate kinautolu ʻa e hala ʻo e fuakavá.

Ne u mamata ki hono fakaʻaliʻali e ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengata ko ʻení ʻi ha Feʻauhi ʻAati Fakavahaʻapuleʻanga maʻá e Toʻu tupú. Naʻe faʻu ʻe Meikeni Uona Teila ha ngāue fakaʻaati ʻi he komipiutá, ko ha fakataipe fakaeonopooni ia ʻo e talanoa fakatātā ʻa Kalaisi ki he kau taupoʻou ʻe toko hongofulú.4 Ne u feʻiloaki mo Meikeni pea naʻá ne fakamatalaʻi mai e fakataipe ʻo e taupoʻou fika hongofulú, ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ko ha finemui ʻo e angamaʻá mo e tuí naʻe mateuteu ke ne fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻo e tempialé. Hangē ko e kau taupoʻou poto kotoa ko ʻení, naʻe fakahoko ʻene teuteu fakafoʻituituí ʻi heʻene tānaki atu ha lolo ki heʻene māmá, ko e tulutā ki he tulutā, ʻo fakafou ʻi heʻene moʻui angamāʻoniʻoni maʻu peé. Ne u fakatokangaʻi e fī fakaʻofoʻofa hono ʻulú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Meikeni, ne fakafofongaʻi ʻe he fií ʻa hono lalanga e moʻui angamaʻa ʻa e finemuí ni ʻo laui toʻu tangatá. Naʻe fakafofongaʻi ʻe he foʻi fī ʻe taha ʻa hono lalanga ʻo ʻene ʻofá mo ʻene tokaʻi ʻene ngaahi kuí, foʻi fī fika uá ʻa hono lalanga ʻe heʻene takiekina angatonú hono fāmili lolotongá pea foʻi fī hono tolú leva ko hono lalanga ʻo ʻene moʻui mateuteú ke aʻu ki he ngaahi toʻu tangata ka hoko maí.

Ne u feʻiloaki mo ha finemui kehe kuo hanga ʻe heʻene mateuteu fakalaumālie tōmuʻá, ʻo lalanga ha moʻui angamāʻoniʻoni ki ha ngaahi toʻu tangata lahi.

ʻI ha hoʻatā fakaʻofoʻofa ʻi Sepitema, ne ma ʻi he temipalé ai mo hoku husepānití ʻo tatali ki ha faingamālie ke ma kau atu ki he ngaahi ouau fakatemipalé. Naʻe hū mai homa kaungāmeʻa ko Kulisí ki he lokí. Naʻe fakafiefia ke ma fetaulaki mo e talavoú ni ne toki foki mai mei heʻene ngāue fakafaifekau ki Lūsiá.

ʻI he teu ke kamata e sēsiní, naʻe nofo ʻi hoku tafaʻakí ha finemui hoihoifua. Naʻe fofonga fiefia, malimali pea malama hono fofongá. Ne u fie maheni mo ia, ko ia ne u fakafeʻiloaki leʻo siʻi ange au. Naʻá ne fanafana mai ko hono hingoá ko Keiti pea ne u fakatokangaʻi hono fakaikú ko ha fāmili ne nau nofo ʻi Misikeni ʻi ha feituʻu ne nofo ai hoku fāmilí kimuʻa. Ko Keití ko ʻena tama fefine kuo fuʻu lahí, ne toki foki mai ʻi ha uike ʻe nima kimuʻá mei heʻene ngāue fakafaifekau ki Siamané.

Lolotonga e sēsiní ne toutou haʻu ki heʻeku fakakaukaú, “Fakafeʻiloaki ʻa Keiti kia Kulisi.” Ne u tukunoaʻi pē ia mo fakakaukau, “ʻI he taimi fē, ʻi fē pea founga fēfē?” ʻI heʻemau teuteu ke mavahé, naʻe haʻu ʻa Kulisi ʻo fakalea mai pea ne u puke leva e faingamālie ko iá. Ne u taki mai ʻa Keiti ʻo fanafana ange, “Ko kimouá ko ha ongo tamaiki kei talavou angamaʻa ʻoku fie maʻu ke mo maheni.” Naʻá ku mavahe mei he temipalé kuó u ongoʻi fiemālie, ne u ngāueʻi e ueʻi ne u maʻú.

ʻI heʻema foki ki ʻapí, ne ma talanoa mo hoku husepānití ki heʻema manatu ki he ngaahi faingataʻa ne fehangahangai mo e fāmili ʻo Keití. Talu mei ai mo ʻeku toe maheni lelei ange mo Keiti pea kuó ne tokoni ke mahino kiate au e ʻuhinga ʻo ʻene fofonga fiefia he ʻaho ko iá ʻi he temipalé.

Ne feinga maʻu pē ʻa Keiti ke ne nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá ʻaki ʻene fekumi ki he ngaahi potu toputapú. Naʻá ne tupu hake ʻi ha ʻapi naʻe hanga ai ʻe he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, lotu fakatahá pea mo e ako folofolá ʻo ʻai ke hoko hono ʻapí ko ha potu toputapu. ʻI heʻene kei siʻí, naʻá ne ako fekauʻaki mo e temipalé pea naʻe hoko e hiva “ʻOku ou Fie Sio he Temipalé” ko hano manako ʻi he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí.5 ʻI heʻene kei siʻí, naʻá ne mamata ki hono tā ʻe heʻene mātuʻá ha sīpinga ʻo e fekumi ki he potu toputapú ʻi heʻena ō ki he tempalé ʻi he fakaʻosinga ʻo e uiké kae ʻikai ke na ō ʻo mata heleʻuhila pe maʻu meʻatokoni efiafí.

Naʻá ne ʻofa lahi heʻene tamaí pea naʻá ne fakaʻaongaʻi hono mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni ki heʻene fakahoko ʻene fuofua fuakava ʻo e papitaisó. Naʻe hilifakinima ia peá ne maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe pehē ʻe Keiti, “Ne u loto vēkeveke ke maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, pea ne u ʻiloʻi ʻe tokoni ia ke nofo maʻu ai ʻi he hala ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá.”

Naʻe hokohoko atu e moʻui ʻa Keití ʻi ha founga monūʻia mo fiefia. ʻI hono taʻu 14, naʻe kamata ako ai he ako māʻolungá pea naʻá ne saiʻia he seminelí, ko ha potu toputapu mo ia ke ne ako ai ki he ongoongoleleí. ʻI ha ʻaho ʻe taha, ne kamata talanoa e faiakó ʻo kau ki he ngaahi faingataʻá mo ne fakapapauʻi ange kuo pau ke tau fehangahangai kotoa mo ia. Naʻá ne pehē loto pē, “ʻOku ʻikai ke u fie tofanga ʻi ha faingataʻa; ʻoku ʻikai ke u fie fanongo ki ai.”

Hili pē ha ngaahi uike siʻi mei ai, ne ʻā hake ʻene tamaí ʻi ha Sāpate Toetuʻu kuó ne puke lahi. Naʻe pehē ʻe Keiti: “Ko ha tangata moʻui lelei ʻeku tamaí; naʻá ne kau he lele malafoní. Naʻe ʻohovale lahi ʻeku faʻeé heʻene puke lahí, ko ia naʻá ne leleakiʻi ai ʻeku tamaí ki falemahaki. Naʻe pā-kālava ʻeku tamaí ʻi loto he houa ʻe 36 pea ʻikai toe ngaue ai ha konga lahi hono sinó. Naʻe lava pē ʻo pete hono matá, ka naʻe ʻikai toe ngaue e toenga hono sinó. ʻOku ou manatuʻi ʻeku sio ki he tangataʻeikí mo pehē pē, “ʻOiauē, ko ʻeni kuo hoko. Naʻe moʻoni pē ʻeku faiako seminelí. ʻOku ou fehangahangai mo ha faingataʻa.’” Ne mālōlō e tamai ʻa Keití ʻi ha ngaahi uike siʻi mei ai.

Ne hoko atu ʻa Keiti ʻo pehē: “Naʻe faingataʻa fau. ʻOku ʻikai ke ke loto ke mole ʻa e moʻungaʻi tangata ʻi hoʻo moʻuí. Ne u ʻiloʻi ʻe lava ke hoko ia ko ha meʻa ke u tupulaki pe holomui ai. Naʻe ʻikai ke u loto ke ne maumauʻi ʻeku moʻuí he naʻá ku kei taʻu 14 pē. Ne u feinga ke u toe ofi ange ki he ʻEikí. Ne lahi ʻeku lau folofolá. Naʻe fakapapauʻi mai ʻe he ʻAlamā vahe 40 ʻa hono moʻoni ʻo e toetuʻú pea tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí haʻaku malava ʻo toe fakataha mo ʻeku tamaí. Ne u faʻa lotu. Ne u hiki ʻeku tohinoá ki he lahi taha ne u lavá. Ne u tauhi ke mālohi ʻeku fakamoʻoní ʻaki ʻeku hanga ʻo tohi ia. Ne u ʻalu ki he lotú mo e Kau Finemuí he uike takitaha. Ne ʻākilotoa au ʻe ha kaungāmeʻa lelei. Ne u feohi vāofi mo haku kāinga ʻofa kae tautautefito ki heʻeku faʻeé, ne hoko ko e mālohinga homau kiʻi fāmilí. Ne u feinga ʻo maʻu ha ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mei heʻeku kui tangatá mo ha kau taki kehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.”

Naʻe hanga ʻe he ngaahi fili pau ko ʻení ʻo tānaki atu e loló ki he maama ʻa Keití, ʻo tatau pē pea mo e taupoʻou potó. Naʻe fakalotoa ia ʻe heʻene fakaʻamu ke toe feʻiloaki mo ʻene tamaí. Naʻe ʻiloʻi ʻe Keiti ne ʻilo ʻe heʻene tamaí ʻene ngaahi filí pea naʻe ʻikai loto ke fakamamahiʻi ʻene tamaí. Naʻá ne fie maʻu ha fetuʻutaki taʻengata mo ia pea naʻe mahino kiate ia kapau ʻe nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá, ʻe toe ofi ange ai ʻene moʻuí ki heʻene tamaí.

Neongo ia, naʻe ʻikai ngata ai e faingataʻá. ʻI he taʻu 21 ʻa Keití pea ʻi hono fakahū ʻo ʻene foomu kole ngāue fakafaifekaú, naʻe ʻilo ai ʻoku puke ʻene faʻeé he kanisaá. Naʻe pau ke fai ʻe Keiti ha fili mahuʻinga ʻi heʻene moʻuí. ʻE nofo nai ʻi ʻapi ʻo tokoni ki heʻene faʻeé pe ʻe ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau? Naʻe fai ha faingāue ki heʻene faʻeé pea talaʻofa ange ai ʻe sai hono puké. ʻI hono maʻu ʻe Keiti e fakapapau ko ʻeni mei he faingāué, naʻá ne laka atu ai ʻi he tui ʻo fakahoko ʻene palani ke ngāue fakafaifekaú.

Naʻe pehē ʻe Keiti: “Naʻe hangē ia haʻaku hū atu ki he fakapoʻulí, ka ʻi heʻeku kei ngāue fakafaifekaú, ne faifai pē pea aʻutaki mai ʻa e māmá peá u maʻu ha ongoongo fakafiefia kuo hoko ʻo moʻoni e tāpuaki ne fai ki heʻeku faʻeé. Ne u fiefia ko e ʻikai fakatoloi ʻeku ngāue maʻá e ʻEikí. ʻI he hoko mai e faingataʻá, ʻoku ou tui ʻoku faingofua pē ke tau ongoʻi taʻeoliʻia pea ʻikai fie laka atu ki muʻa ka ʻo kapau te ke fakamuʻomuʻa e ʻEikí, ʻe lava ke iku e ngaahi faingataʻá ko ha ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa. Te ke lava ʻo mātā Hono toʻukupú mo fakamoʻoni tonu ki ha ngaahi mana.” Naʻe aʻusia tonu ʻe Keiti ʻa hono moʻoni e ngaahi lea ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “ʻE maʻu hotau ngaahi faingamālie mahuʻinga tahá ʻi he ngaahi taimi faingataʻa tahá.”6

Naʻe maʻu ʻe Keiti e faʻahinga tui ko ʻení he naʻe mahino kiate ia ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí. Naʻá ne ʻiloʻi ne tau moʻui kimuʻa pea ko e māmaní ko ha siviʻiʻanga pea te tau toe tuʻu foki. Naʻá ne tui ʻe faitāpuekina ʻene faʻeé ka koeʻuhí ko e meʻa naʻá ne aʻusia ʻi heʻene tamaí, naʻá ne ʻiloʻi ai kapau ʻe mālōlō ʻene faʻeé, ʻe sai pē meʻa kotoa. Naʻá ne pehē: “Naʻe ʻikai ko e mate pē ʻeku tamaí ne u ake moʻui mai mei aí, ka naʻe hoko ia ko ha konga lelei ʻo hoku tupuʻangá pea kapau naʻe mālōlō ʻeku faʻeé, naʻe mei tatau pē. Naʻe mei fakatōkakano ai ki heʻeku moʻuí ha fakamoʻoni lahi ange.”7

Naʻe fekumi ʻa Keiti ki ha potu toputapu he pō ne u fetaulaki ai mo ia he temipalé. ʻI heʻene fakaʻamu ko ia ke ne fie maʻu e ngaahi fetuʻutaki taʻengata ne aʻusia ʻi he tokoni he temipalé, naʻá ne muimui ai ki he sīpinga ne tā ʻe heʻene mātuʻá ʻi heʻena toutou ʻalu maʻu pē ki he temipalé.

Ne ʻikai ha meʻa lahi ʻe hoko he pō ne u fakafeʻiloaki ai ʻa Keiti kia Kulisí, ka ʻi he fekumi ʻa Keiti ki he potu toputapú he Sāpate hokó, naʻá ne fetaulaki ai mo Kulisi ʻi he haʻohaʻonga ʻo ha kakai kei talavou ʻe lauafe, lolotonga ha fakataha lotu ʻa e kau tāutahá ʻi he ʻapiakó. Ne na toe maheni ange ai. Hili ha ngaahi uike siʻi mei ai, naʻe fakaafeʻi ia ʻe Kulisi ke na sio fakataha he konifelenisi lahí. Ne hokohoko atu ʻena fekumi ki he ngaahi feituʻu ʻokú ne fakaafeʻi mai e Laumālié ʻi heʻena kaumeʻá pea naʻá na iku ʻo sila ʻi he temipalé, ʻa e potu toputapu naʻá na fuofua fetaulaki aí. ʻOkú na lolotonga fakahoko he taimí ni ʻa e fatongia toputapu ko e mātuʻá, ʻo fakafehokotaki atu ʻena fakamoʻoni fekauʻaki mo e palani ʻo e fakamoʻuí, ki he moʻui ʻa e fānau tangata ʻe toko tolú, mo fakahaaʻi ange kiate kinautolu e hala ʻo e fuakavá.

“ʻOku mou fakahaofi ha toʻu tangata ʻi he taimi ʻoku mou fakahaofi ai ha finemuí.” Naʻe hanga ʻe he fili ʻa Keiti heʻene taʻu 14 ke nofo maʻu ʻi he halá, ʻo toutou tānaki atu e loló ki heʻene māmá pea kuo hanga pea ʻe hanga ʻe he tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú ʻo fakahaofi ha laui toʻu tangata. Kuo hanga ʻe heʻene fekumi ki heʻene ngaahi kuí mo ʻene tokoni ʻi he temipalé ʻo fakafehokotaki hono lotó kiate kinautolu. ʻE hanga foki ʻe he kau atu ki he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé ʻo lalanga fakataha homou lotó mo ʻoange ki hoʻomou ngaahi kuí ʻa e faingamālie ʻo e moʻui taʻengatá.

ʻE hanga foki ʻe hono moʻui ʻaki ʻo e ongoongoleleí ʻi homou ʻapí ʻo tānaki atu ha lolo ki hoʻo māmá mo ʻoatu ha mālohinga fakalaumālie ki homou ʻapí he taimí ni mo ne faitāpuekina ho fāmili he kahaʻú ʻi ha founga taʻefaʻalaua. Pea ʻikai ngata ai, hangē ko e lea ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heilí, “Kapau naʻe ʻikai sai e tā sīpinga ne fai ʻe heʻetau mātuʻá, ko hotau tufakanga ia ke fakangata e foʻi hoko ko iá … ka tau akoʻi e ngaahi tukufakaholo totonú ki he toʻu tangata ka hoko maí.”8

Fili he taimí ni ke ke fai e meʻa kotoa pē te ke lavá ke fakafonu ʻaki hoʻo māmá, ke fakafehokotaki hoʻo fakamoʻoni mālohí mo hoʻo tā sīpingá ki he moʻui ʻa ha ngaahi toʻu tangata lahi ʻi he kuohilí, lolotongá mo e kahaʻú. ʻOku ou fakamoʻoni he ʻikai ngata pē hono fakahaofi ha ngaahi toʻu tangata ʻe hoʻo moʻui angamaʻá, ka te ne fakahaofi foki hoʻo moʻui taʻengatá, he ko e founga pē ia ke toe foki ai ki heʻetau Tamai ʻi Hēvaní mo maʻu ha fiefia moʻoni ʻi he taimí ni pea mo e taʻengatá kotoa. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Gordon B. Hinckley, “Tuʻu Mālohi mo Taʻeueʻia,” Fakataha Ako Fakatakimuʻa Fakaemāmani Lahí, Sānuali 10, 2004, 23; vakai foki, Gordon B. Hinckley, “Our Responsibility to Our Young Women, Ensign, Sept. 1988, 10.

  2. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  3. Russell M. Nelson, “Ngaahi Toʻu Tangata Fehokotaki ʻi he ʻOfá,” Liahona, Mē 2010, 92.

  4. Vakai, Mātiu 25:1–13.

  5. Vakai, “ʻOku ou Fie Sio he Temipalé,” Tohi Hiva ʻa e Fānaú,99.

  6. Thomas S. Monson, “Meeting Your Goliath,” New Era, Jun. 2008, 7.

  7. ʻInitaviu fakatāutaha mo e tokotaha leá, 2013.

  8. Robert D. Hales, “How Will Our Children Remember Us?” Ensign, Nov. 1993, 10.