2010–2019
Angamalū mo Loto-Fakatōkilalo
ʻOkatopa 2013


Angamalū mo Loto-Fakatōkilalo

ʻOku ʻikai ko ha vaivai e angamaluú, ka ʻoku ʻuhinga ia ke angalelei mo angaʻofa.

Ne akoʻi ʻe Molomona, “ʻe ʻikai [maʻu ʻe ha tangata] ʻa e tuí mo e ʻamanakí, kapau ʻoku ʻikai te ne angamalū mo loto-fakatōkilalo.”1 Naʻá ne tānaki atu ʻo pehē, ʻi he ʻikai ha ʻulungaanga peheé, “ʻoku taʻeʻaonga ʻene tuí mo e ʻamanaki leleí, he ʻoku ʻikai ha taha ʻoku hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá, ka ko e angamaluú mo e loto-fakatōkilaló.”2

Ko e angamaluú ko e ʻulungaanga ia ʻo kinautolu ʻoku “manavahē ki he ʻOtuá, māʻoniʻoni, loto-fakatōkilalo, akoʻingofua mo faʻa kātaki ʻi he taimi ʻo e faingataʻá.”3 Ko kinautolu ʻoku nau maʻu e ʻulungaanga ko ʻení ʻoku nau loto fiemālie ke muimui ʻia Sīsū Kalaisi pea ʻoku nau angavaivai, fakakaumeʻa, anga mokomoko, fakalongolongo, anga fakafaingofua mo anga vaivai.

Ne akonaki e ʻAposetolo ko Paulá ko e angamaluú ko ha fua ia ʻo e Laumālié.4 Ko ia ai, ʻe faingofua ʻa hono maʻú kapau te tau “moʻui ʻi he Laumālié.”5 Ke moʻui ʻi he Laumālié, ʻoku totonu ke fisi ki tuʻa mei heʻetau moʻuí e angamāʻoniʻoní ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.

ʻI heʻetau toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Kalaisí, ʻoku fie maʻu ke tau feinga ke fakahaaʻi Hono ʻulungāngá pea liliu ʻetau tōʻongá ke hoko ʻo tatau ange mo ia he ʻaho takitaha.ʻI he fakatokanga ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá, naʻá Ne pehē, “Ke haohaoa ʻa kimoutolu he ʻoku haohaoa ʻa hoʻomou Tamai ʻoku [ʻi] he langí.”6 Kapau te tau “haʻu kia Kalaisi, … fakafisi [ʻa kitautolu] mei he anga taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē; … pea ʻofa ki he ʻOtuá,” pea ʻi he ʻaloʻofa ʻa Kalaisí ʻe hoko ʻa e ʻaho te tau haohaoa ai ʻiate Iá.7

“Ko e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí ko ha ngaahi meʻafoaki ia mei he ʻOtuá. ʻOku maʻu [ʻa e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení] ʻi [heʻetau] fakaʻaongaʻi ʻi he māʻoniʻoní ʻa [ʻetau] tauʻatāina ke filí. … [Kuo pau ke tau] ʻiloʻi [hotau] ngaahi vaivaí pea [tau] loto fie mālie mo tokanga lahi ke [tau] fakalakalaka ki muʻa ʻi he loto holi ke fakahōifua ki he ʻOtuá.”8

ʻOku mahuʻinga ʻa e angamaluú ke tau hoko ʻo anga faka-Kalaisi angé. Ka ʻikai e angamaluú, he ʻikai ke tau lava ʻo fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga mahuʻinga kehé. ʻOku ʻikai ko ha vaivai e angamaluú, ka ʻoku ʻuhinga ia ke angalelei mo angaʻofa, fakahaaʻi e mālohí, nongá, mahuʻingaʻia ʻiate kitá, pea mapuleʻi kitá.

Ko e angamaluú e taha ʻo e ngaahi tōʻonga ne lahi taha ʻi he moʻui ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá Ne akoʻi tonu ʻEne kau ākongá, “Ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū.”9

ʻOku tāpuekina kitautolu ke fāʻeleʻi mo e angamaluú ʻi hotau lotó. ʻOku fie maʻu ke mahino kiate kitautolu ʻoku ʻikai malava ke fakatupulaki mo fakalakalaka ia ʻi ha kemo pē ka ʻi ha vahaʻataimi. ʻOku kole mai ʻa Kalaisi kiate kitautolu ke “toʻo hake [ʻetau] ʻakau mafasiá he ʻaho kotoa pē,”10 ʻo ʻuhingá ʻoku pau ke tokanga mo holi maʻu pē ki ai.

Ne akoʻi ʻe Palesiteni Lolenisou Sinou, ko e palōfita hono nima ʻo e kuonga fakakosipelí ni ʻo pehē, “Ko hotau fatongiá ke feinga ke haohaoa, … ke fakalakalaka he ʻaho kotoa pea vakai ki he tuʻunga ne tau ʻi ai he uike kuo ʻosí pea ʻai ke lelei ange e uiké ni; ʻai ke lelei ange he ʻahó ni ʻi he ʻaneafí.”11 Ko e fuofua sitepu ki he angamaluú ko e fakalakalaka ʻi he ʻaho ki he ʻaho mo e uike ki he uike. ʻOku fie maʻu ke tau feinga he ʻaho kotoa ke lelei ange ʻi heʻetau laka ki muʻa he founga ko ʻení.

Naʻe toe pēhe ʻa Palesiteni Sinou:

“ʻOku tau takitāuhi pē ʻa e tōnounou mo hotau ngaahi vaivai; ʻoku totonu ke tau feinga ke ikunaʻi kinautolu he vave tahá pea ʻoku totonu ke … fakatōkakano e ngaahi ongo ko ʻení ʻi he loto ʻo ʻetau fānaú … ke nau ako ke ʻulungaanga tau ʻi Hono ʻaó ʻi he ngaahi tūkunga kotoa pē.

“Kapau ʻe aʻu ʻo ʻaho ʻe taha ha nofo taʻe kē ha husepāniti mo hono uaifí pe te na taʻe feangakoviʻaki pe taʻe fakaʻitaʻi e Laumālie ʻo e ʻOtuá … ; ʻokú ne haohaoa ai. Ka te ne feinga ʻi he ʻaho hokó ke fai e meʻa tatau pē. Ka ʻo kapau he ʻikai ke ne lava ʻo fai ia he ʻaho hono hokó, ʻoku ʻikai ko ha ʻuhinga lelei ia ke ne taʻe-lava ʻo fakahoko lelei ia he ʻaho hono tolú.”12

ʻI hono fakahaaʻi ʻetau mateakí mo e kātakí, ʻe foaki mai ʻe he ʻEikí e meʻa ʻoku ʻikai lava ke tau maʻu koeʻuhí ko e ʻikai ke tau haohaoá mo e ngaahi vaivai fakaetangatá.

Ko e sitepu mahuʻinga ʻe taha ke hoko ʻo angamaluú ko e ako ke mapuleʻi ʻetau ʻitá. Koeʻuhí ʻoku nofoʻia kitautolu ʻe he tangata fakaekakanó pea koeʻuhí ʻoku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku fonu faingataʻa, mahalo ʻe hoko hono mapuleʻi ʻetau ʻitá ko ha taha ʻo e ngaahi pole ʻi heʻetau moʻuí. Fakakaukau ʻi ha kiʻi taimi pe te ke tali ha ʻikai fai ʻe ha taha ho lotó ʻi he taimi ʻokú ke fie maʻu aí. Fefē e taimi ʻoku ʻikai tali ai ʻe he kakaí hoʻo fakakaukaú, neongo ʻokú ke ʻilo pau ko e meʻa lelei taha pē ia ke fakaleleiʻi ʻaki ha palopalema? Ko e hā hoʻo meʻa ʻe fai ʻi ha fakaʻitaʻi koe ʻe ha taha, fakaangaʻi hoʻo ngāué pe taʻe ʻofa koeʻuhí ko haʻane ʻita? ʻI he ngaahi taimi ko ʻení mo e ngaahi tūkunga faingataʻa kehé, kuo pau ke tau ako ke mapuleʻi ʻetau ʻitá pea fakahaaʻi ʻetau ongó ʻi he faʻa kātaki mo e feifeingaʻi. ʻOku mahuʻinga ʻaupito ʻeni ʻi hotau ʻapí pea ʻi hotau vā fetuʻutaki mo hotau hoa taʻengatá. Lolotonga e taʻu ʻe 31 ʻo ʻeku mali mo hoku ʻofaʻangá, kuó ne toutou fakamanatu mai ʻeni ʻi he taimi ʻokú ma fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻa taʻe pau ʻo e moʻuí.

Ne pehē ʻe he ʻAposetolo ko Paulá, ʻi he ngaahi fakahinohino ʻoku hā heʻene Tohi Hono Ua kia Tīmoté:

“Pea ʻoku ʻikai lelei ke fakakikihi ʻa e tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí; ka ke angavaivai ia ki he kakai kotoa pē, ʻo faʻa ako, mo faʻa kātaki,

“ʻO akonekina ʻi he angamalū ʻa kinautolu ʻoku angatuʻú; heiʻilo ʻe foaki ai ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ʻa e fakatomalá ke nau tui ki he moʻoní;

“Pea nau fakahaofia ʻa kinautolu.”13

ʻI hono mapuleʻi ʻetau tōʻongá, angavaivai mo angamokomoko, mo fakamamaʻo mei he fakakikihí, ʻe kamata leva ke tau taau ki he meʻafoaki ʻo e angamaluú. Ne pehē ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi, “Ka ʻi he taimi te tau mapuleʻi ai ʻetau ʻitá ʻi he ʻofa pea taʻotaʻofi ʻetau loto hīkisiá, ʻoku ʻomi leva ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa ʻene fakangofuá pea hoko moʻoni leva e ngaahi palōmesí mo e fuakava toputapú.”14

Ko e sitepu ʻe taha ke maʻu e angamaluú ko e hoko ʻo loto-fakatōkilalo. Ne fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa Tōmasi B. Maasi ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē, “Ke ke loto-fakatōkilalo; pea ʻe tataki nima koe ʻe he ʻEikí ko ho ʻOtuá, pea ʻe foaki kiate koe ʻa e tali ki hoʻo ngaahi lotú.”15

ʻE kāinga, ʻoku ou tui ko kinautolu pē ʻoku loto-fakatōkilaló te nau fakahaaʻi pea maʻu e mahino ki he tali ʻa e ʻEikí ki heʻenau lotú. ʻOku akoʻingofua e loto-fakatōkilaló pea fakatokangaʻi ʻenau fakafalala ki he ʻOtuá pea holi ke tukulolo ki Hono finangaló. Ko e loto-fakatōkilaló ʻoku angamalū pea malava ʻo takiekina e niʻihi kehé ke nau tatau. Ko e talaʻofa e ʻOtuá ki he loto-fakatōkilaló te Ne tataki kinautolu. ʻOku ou tui moʻoni he ʻikai te tau afe mei he hala totonú mo e mamahí ʻi heʻetau moʻuí kapau te tau fetakinima mo e ʻEikí.

Ko e taha ʻo e ngaahi sīpinga fakaʻofoʻofa taha ʻo e angamaluú ʻoku ou ʻilo ʻi onopōní ko e talanoa ʻo hono fakaului ʻo Misa Mōsese Malungahú.Ne kamata hono fakauluí ʻi he 1964, ʻi heʻene maʻu ha tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne saiʻia ʻi hono lau e tohí ni, heʻene toki aʻu ki he konga kimuʻa ʻo e 70 tupú naʻá ne sio ki ha papa hingoa ʻo e Siasí ʻi ha fale ʻi Sohenesipeeki, ʻi Saute ʻAfilika, heʻene lue atu ʻi ha hala. Naʻe tohoakiʻi ai ʻene tokangá peá ne hū ki he falé ke ʻilo lahi ange ki he Siasí. Ne talaange ki ai he ʻikai lava ke kau ki he ngaahi fakatahaʻangá pe papitaiso he naʻe teʻeki ai ke fakangofua ia he lao ʻo e fonuá.

Ne tali ʻe Misa Malungahu e tuʻutuʻuni ko iá ʻi he angamalū, loto-fakatōkilalo pea ʻikai tāufehiʻa, kae hokohoko atu ʻi hono maʻu e holi lahi ke ako lahi ange ki he Siasí. Naʻá ne kole ki he kau taki ʻo e Siasí pe te nau lava ʻo tuku fakaava ha luva ʻe taha ʻo e ʻapisiasí lolotonga e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Sāpaté kae lava ke ne tangutu ʻi tuʻa pea fanongo ki he ngaahi fakatahaʻangá. Ne ʻalu maʻu pē e fāmili ʻo Misa Malungahú mo e kaungāmeʻá ʻi ha ngaahi taʻu ki he lotú “ʻo fakafanongo atu pē he luvá.” ʻI ha ʻaho ʻe taha he 1980 ne fakahā ange te nau lava ʻo ʻalu ki he lotú pea papitaiso. Ko ha ʻaho nāunauʻia ia kia Misa Malungahu.

Ne fokotuʻu ʻe he Siasí kimui ha kolo ʻi hono koló ʻi Souetō. Ne malava pē ʻení koeʻuhí ko e loto fakapapau, loto toʻa, mo e faivelenga ʻa e kakai hangē ko Misa Malungahú ʻa ia ne faivelenga maʻu pē ʻi ha ngaahi taʻu lahi ʻi he ngaahi tūkunga faingataʻa.

Ne toe fai mai ʻe ha taha ʻo e kaungāmeʻa ʻo Misa Malungahú ʻa ia ne kau ki he Siasí he taimi tatau e talanoa ko ʻení ʻi heʻeku ʻaʻahi atu ki he siteiki Souetō. Hili ʻema talanoá, naʻá ne fāʻofua mai. Kāinga, ne u ongoʻi he taimi ko iá ne takatakaiʻi au ʻe he toʻukupu ʻofa ʻo e Fakamoʻuí. Ne fisikituʻa e angamaluú mei he fofonga ʻo e tangatá ni. Naʻá ne kole mai ʻi ha loto fonu ʻi he ʻofa mo e houngaʻia moʻoni ke u fakahoko muʻa kia Palesiteni Tōmasi S. Monisoni e houngaʻia ʻokú ne maʻu mo e niʻihi kehe tokolahi ʻi hono maʻu ʻo e ongoongolelei moʻoní ʻi heʻenau moʻuí. Ne takiekina moʻoni ʻe he sīpinga angamalū ʻa Misa Malungahu mo hono kaungāmeʻá ha moʻui ʻa ha tokolahi ki he leleí—tautautefito kiate au.

Kāinga, ʻoku ou tui ko e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻa e sīpinga taupotu taha ʻo e angamaluú. Ne aʻu ki he momeniti fakaʻosi ʻo ʻEne moʻui fakamatelié, ʻi hono tukuakiʻi halá mo fakahalaʻí, mamahiʻia ʻi hono fua Hono kolosí ki Kolokotá, manukia mo kapeʻi ʻe Hono filí, siʻaki ʻe he tokolahi ne nau ʻilo Iá mo mamata ʻi Heʻene maná, ne tutuki Ia ki he kolosí.

Ne aʻu ki he fakamamahi fakaesino lahi tahá, ne tafoki e ʻEikí ki Heʻene Tamaí pea folofola mei Hono loto angamalū mo fakatōkilaló: “ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí.”16 Ne fehangahangai ʻa Kalaisi mo ha fakamamahi lahi fakaesino mo fakalaumālie, ʻo ʻomai ʻa e faingamālie ke liliu hotau ʻulungaanga fakalaumālié pea hoko ʻo angamalū hangē ko Iá.

ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí. ʻOku ou fakamoʻoni kiate kimoutolu pea fakamālō koeʻuhí ko ʻEne ʻofá ʻoku malava e liliú. ʻOku malava ke siʻaki ʻetau ngaahi vaivaí. ʻOku malava ke siʻaki e ngaahi takiekina kovi ʻa e tēvoló ʻi heʻetau moʻuí, mapuleʻi ʻetau ʻitá, hoko ʻo angamalū pea fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga ʻo hotau Fakamoʻuí. Naʻá Ne ʻomi e foungá. Naʻá Ne ʻomai e sīpinga haohaoá pea fekau ke hoko e tokotaha kotoa ʻo hangē ko Iá. Ko ʻEne fakaafe kiate kitautolú ke muimui ʻiate Ia, muimui ʻi Heʻene sīpingá pea hoko ʻo hangē ko Iá. ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.