2010–2019
Maʻu e Ngaahi Tāpuaki Hoʻo Fuakavá
ʻOkatopa 2013


Maʻu e Ngaahi Tāpuaki Hoʻo Fuakavá

ʻI heʻetau fakafoʻou mo tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, ʻe lava ke fakamaʻamaʻa ai ʻetau ngaahi kavengá pea lava ke hokohoko atu ai hono fakamaʻa mo fakamālohia kitautolú.

Ngaahi tokoua, meʻa fakaʻofoʻofa moʻoni ke toe kau fakataha mo kimoutolú.

Ne u toki feʻiloaki mo ha fefine naʻe teu papitaiso. Naʻá ne aʻu ange ki he lotú he ʻaho Sāpate ko ʻení hili haʻane lue lalo ʻi ha maile ʻe ua (km ʻe 3) ʻi he pelepela fatú. Naʻá ne ʻalu leva ki he falekaukaú ʻo toʻo hono vala pelepelá, kaukau peá ne tui hono teunga maʻa ʻo e Sāpaté. Naʻá ne lea he fakataha Fineʻofá ʻo kau ki heʻene uluí. Ne ongo kiate au ʻene fie maʻa ʻo fakafou ʻi he fakatomalá pea mo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí pea ongo foki kiate au ʻene loto fiemālie ke tukuange ʻene “moʻui motuʻá” kae lava ke ne fai ha ngaahi fuakava toputapu mo ʻetau Tamai Hēvaní. Naʻá ne mavahe mei hono kaumeʻá, ikunaʻi e moʻui maʻunimaá ʻaki ʻene moʻuiʻaki e Lea ʻo e Potó, tukuange ʻene ngāue Sāpaté kae haʻu ki he lotú, pea liʻaki ia ʻe hono ngaahi ʻofaʻangá ko ʻene talaange ʻe papi ki he Siasí. Naʻá ne loto vēkeveke ke tukuange ʻene ngaahi angahala kotoa pē kae lava ke fakamaʻa mo ongoʻi e ʻofa huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí. Ne ongo kiate au he pongipongi ko iá ʻene fakaʻamu ke ne maʻa fakaesino mo fakalaumālié.

ʻOku mau ʻiloʻi kuo fai ʻe ha tokolahi ʻo kimoutolu ʻa e feilaulau tatau ʻi hoʻomou ongoʻi e fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pea mou fakaʻamu ke fakatomala, papitaiso pea hoko ʻo maʻá. Mahalo ʻoku ʻikai mo ha toe taimi ia te tau ongoʻi lahi ange ai e ʻofa fakaʻotua ʻa e Fakamoʻuí ka ko e taimi ko ia ʻoku tau fakatomala mo ongoʻi ai e ala mai Hono toʻukupú ʻo puke atu kitautolú mo Ne fakapapauʻi mai ʻEne ʻofá mo e hōifuá.

ʻI ha ngaahi Sāpate he kuohilí, heʻeku fakafanongo ki he lotu sākalamēnití, ne ongo kiate au e founga naʻe puʻaki ai ʻe he taulaʻeikí e foʻi lea takitaha ʻi he loto ongoʻi moʻoni. Ne u telefoni ki he taulaʻeiki ko iá kimui ai ke fakamālō ange heʻene tokoni ke hoko e sākalamēnití ko ha aʻusia fakalaumālie mālohi kiate au mo e kāingalotú. Naʻe ʻikai ke ne ʻi ʻapi ka naʻe tali mai heʻene faʻeé, “ʻE fiefia hoʻo tā maí! Ko e fuofua taimi ia ke ne tāpuakiʻi ai e sākalamēnití pea ne mau teuteu fakataha, ʻo talanoa ki he mahuʻinga ʻo e sākalamēnití mo hono fakafoʻou he moʻui taau ʻetau fuakava ne fai mo e Fakamoʻuí ʻi hotau papitaisó.” ʻOku ou ʻofa lahi ki he faʻē ko ʻení ʻi heʻene akoʻi ki heʻene tama tangatá ʻa e mālohi ʻo e ngaahi fuakava ʻi he papitaisó pea mo e founga ʻe lava ke tokoni ai ke ongoʻi e mālohi ko iá ʻe he kāingalotu ʻo e uōtí.

Ne ʻi ai ha faʻē ne u ʻiloʻi naʻe taʻu lahi ʻene tangutu toko taha pē mo ʻene fānau iiki ʻe toko faá. Ne tātātaha ke lava ʻo tukutaha ʻene tokangá he Fakamoʻuí lolotonga e sākalamēnití ko ia naʻá ne faʻu ai ha palani. ʻOkú ne feinga he taimí ni he ʻaho Tokonaki kotoa pē ke ne vakaiʻi e meʻa ne hoko he uiké mo ne fakakaukau ki heʻene ngaahi fuakavá mo e meʻa ʻoku fie maʻu ke fakatomala mei aí. ʻOkú ne pehē, “Pea neongo ai pē pe ko e hā e meʻa ʻe hoko heʻeku fānaú ʻi he Sāpaté, ʻoku ou ʻosi mateuteu pē ke maʻu e sākalamēnití, fakafoʻou ʻeku ngaahi fuakavá pea mo ongoʻi e mālohi faifakamaʻa ʻo e Fakaleleí.”

ʻE ngaahi tokoua, ko e hā ʻoku fakamamafaʻi lahi pehē ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa hono mahuʻinga ʻo e sakalamēnití? Ko e hā hono mahuʻinga ke fakafoʻou fakauike ʻetau fuakava ʻo e papitaisó? ʻOku tau fakatokangaʻi nai e ivi ʻo e Fakamoʻuí ke ne fakamaʻa kakato kitautolu he uike takitaha ʻi heʻetau kai he moʻui taau mo e loto faʻa fakakaukau e sākalamēnití? Kuo fakamoʻoni ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka, “Ko e talaʻofa ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo e Fakaleleí: … ki he ngataʻanga [ʻetau moʻuí, ʻe lava ke tau] fou atu he veilí kuo [tau] ʻosi fakatomala mei [heʻetau] ngaahi angahalá pea kuo fō [hotau] kofú ʻo maʻa ʻi he taʻataʻa ʻo Kalaisí.”1

ʻOku fiefia ʻemau kau palesitenisií ʻi hono fakahoko mo tauhi ʻe heʻetau kau fafiné ʻa e ngaahi fuakavá pea ʻoku uhu homau mafú he ʻofa atu kiate kimoutolu ʻoku mou foua ha faingataʻa lahi ʻi hoʻomou moʻuí ko e tupu ʻi hano maumauʻi ʻo e fuakavá ʻe ha taha homou ngaahi ʻofaʻangá. Naʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakatukupaaʻi e palōfita ko Sēkopé, ʻa ia ko e tokoua ʻo Nīfaí ke ne lea ki hono kāingá ʻo fekauʻaki pea mo e kau fafine mo e fānau angatonu ʻo hono kuongá. ʻOku ou fakamoʻoni naʻe fakatolonga mai ʻene ngaahi leá maʻa hotau kuongá. ʻOkú ne lea kiate kitautolu ʻo hangē tofu pē ko e Fakamoʻuí ʻoku folofola maí. Naʻe “mafasia lahi ʻi he … hohaʻa” ʻi heʻene fakamoʻoni ki he ngaahi husepānití mo e ngaahi tamaí:

“ʻOku fakamamahi foki kiate au ʻa e pau ke u fai ha lea … ʻi he ʻao homou ngaahi uaifí mo homou fānaú, ʻa ia ko hanau tokolahi ʻoku fuʻu ongongofua mo maʻa mo pelepelengesi ʻaupito honau lotó. …

“… ʻOku ʻalu hake ki he ʻOtuá ʻa e tangi ʻa honau lotó. … Kuo mate ai ʻa e loto ʻo e tokolahi, kuo hokaʻi ʻaki ʻa e ngaahi fuʻu lavea lalahi.”2

ʻOku talaʻofa mai ʻa Sēkope ki he kau fafine mo e fānau tauhi fuakava ʻo hono kuongá mo hotau kuongá:

“Sio ki he ʻOtuá ʻi he ʻatamai ʻoku tuʻu maʻu, pea lotu kiate ia ʻi he fuʻu tui lahi, pea te ne fakafiemālieʻi ʻa kimoutolu ʻi homou ngaahi faingataʻaʻiá. …

“… Hiki hake homou ʻulú pea tali ʻa e folofola fakafiemālie ʻa e ʻOtuá, pea keinanga ʻi heʻene ʻofá.”3

Ngaahi tokoua, ʻoku ou fakamoʻoni ki he ivi mo e mālohi o e lotú ʻi heʻetau fakahaaʻi ʻetau ngaahi mamahi mo e holi taupotu tahá ki heʻetau Tamai Hēvaní kae pehē ki he ngaahi tali ʻoku tau maʻú, ʻi heʻetau “keinanga” ʻi he folofolá mo e lea ʻa e kau palōfita moʻuí.

Meimei ʻi he taʻu ʻe tolu kuohilí, naʻe hoko ai ha vela lahi ʻi loto ʻi he tāpanekale fakahisitōlia ko ia ʻi Polovo, ʻIutaá. Naʻe hoko ai e mole ko ʻení ko ha meʻa fakamamahi moʻoni ki he koló mo e kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe fifili ha tokolahi, “Ko e hā naʻe tuku ai ʻe he ʻEikí ke hoko ʻení? Ko e moʻoni naʻá ne mei malava pē ke taʻofi ʻa e afí mo e fakaʻauhá.”

Hili ha māhina ʻe hongofulu mei ai ʻi he lolotonga e konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2011, naʻe ofo ha tokolahi ʻi hono fanongonongo ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻe hoko ʻa e tāpanekale ne mei ʻauhá ko ha temipale māʻoniʻoni—ko ha fale ʻo e ʻEikí! Fokifā pē kuo tau mātā e meʻa ne ʻafioʻi ʻe he ʻEikí! Naʻe ʻikai ke Ne fakatupu ʻa e afí, ka naʻá Ne tuku ke keina ʻe he afí ʻa loto. Naʻá Ne ʻafio ki he tāpanekalé ko ha temipale fakaʻofoʻofa—ko ha fale tuʻuloa ki hono fakahoko ʻo e ngaahi fuakava toputapu mo taʻengatá.4

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, ʻoku fakaʻatā ʻe he ʻEikí ke ʻahiʻahiʻi mo siviʻi kitautolu, pea taimi ʻe niʻihi ʻoku fai ia ki he taupotu taha te tau malavá. Kuo tau mātā hano holoki ha moʻui ʻa ha niʻihi ʻoku tau ʻofa ai—mo kitautolu—ʻo holofa ki he kelekelé pea tau fifili pe ko e hā ʻoku tuku ai ʻe ha Tamai Hēvani ʻofa ke hoko e faʻahinga meʻa peheé. Ka ʻoku ʻikai ke Ne tuku kitautolu ʻi he efú; ʻoku mafao mai Hono toʻukupú mo Ne fakaafeʻi loto vekeveke kitautolu kiate Ia. ʻOkú Ne langa hake ʻetau moʻuí ke hoko ko ha ngaahi temipale maʻongoʻonga ʻe lava ke nofo taʻengata ai ʻa Hono Laumālié.

ʻOku fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:3–4:

“ʻOku ʻikai te mou lava ʻo mamata ʻaki homou mata fakanatulá, ʻi he taimí ni ki he finangalo ʻo homou ʻOtuá ʻo kau ki he ngaahi meʻa ko ia ʻe hoko mai ʻamuí, pea mo e nāunau ʻe hoko mai hili ʻa e faingataʻa lahi.

“He ʻe hoko mai ʻa e ngaahi tāpuakí hili ʻa e ngaahi faingataʻa lahi. Ko ia ʻe hokosia ʻa e ʻaho ʻa ia ʻe fakakalauni ai ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e nāunau lahi.”

ʻE ngaahi tokoua, ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku ʻi ai ha palani ʻa e ʻEikí maʻa ʻetau moʻuí takitaha. ʻOku ʻikai ke Ne ofo pe ʻohovale ʻi ha meʻa ʻoku hoko. ʻOkú Ne tokaimaʻananga mo ʻofa ki he taha kotoa pē. ʻOkú Ne vekeveke mai ke tokoni, fakafiemālieʻi mo fakamaʻamaʻa ʻetau mafasiá ʻi heʻetau falala ki he mālohi ʻo e Fakaleleí mo tauhi ʻetau ngaahi fuakavá. Mahalo ko e ngaahi ʻahiʻahi mo e faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo iá, ko e ngaahi meʻa tonu pē ia ʻokú ne tataki mai kitautolu kiate Ia mo tau pikitai ai ki heʻetau ngaahi fuakavá ke tau lava ʻo toe foki ki Hono ʻaó ʻo maʻu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku ʻa e Tamaí.

ʻI he taʻu kuoʻosí ne u fie maʻu ke u ongoʻi lahi ange ai e ʻofa ʻa e ʻEikí, maʻu ha fakahā fakatāutaha ke toe mahino lelei ange ʻeku ngaahi fuakava fakatemipalé pea ke fakamaʻamaʻa ʻeku ngaahi kavengá. ʻI heʻeku lotua e ngaahi tāpuaki ko iá, ne u ongoʻi hono tataki au ʻe he Laumālié ke u ʻalu ki he temipalé ʻo fakafanongo lelei ange ki he foʻi lea kotoa pē ʻoku puʻaki mai kiate au ʻi he tāpuakí. ʻOku ou fakamoʻoni, ʻi heʻeku fakafanongo fakamātoato mo feinga ke fakahaaʻi ʻeku tuí, naʻe ʻaloʻofa mai e ʻEikí kiate au pea tokoni ke fakamaʻamaʻa ʻeku kavengá. Kuó Ne tokoniʻi au ke u ongoʻi e nonga makehe ʻi he ngaahi lotu kuo teʻeki ai ke tali maí. ʻOku haʻisia ʻa e ʻEikí ke tauhi ʻEne ngaahi talaʻofá he taimi ʻoku tau tauhi ai ʻetau ngaahi fuakavá mo fakahaaʻi ʻetau tuí.5 Siʻi ngaahi tokoua, mou omi ki he temipalé ʻo maʻu atu homou ngaahi tāpuakí!

ʻOku ou fie lea ki ha founga ʻe taha ʻo fakatōkakano ʻiate kitautolu e loto falalá mo e tuí. ʻI heʻetau hoko ko e kau fafiné, ʻoku tau faʻa hehema ai ke tau fakamaauʻi pē kitautolu. ʻOku fie maʻu ke tau fekumi he ngaahi taimi ko ʻení ki he Laumālie mo fehuʻi, “Ko e meʻa nai ʻeni ʻoku finangalo e ʻEikí ke u fakakaukau ai kiate aú, pe ʻoku feinga ʻa Sētane ia ke u tō?” Manatuʻi e natula ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa ia ʻoku haohaoa ʻEne ʻofá pea taʻengata.6 ʻOkú Ne finangalo ke langaki hake kitautolu, kae ʻikai holoki ʻetau moʻuí.

ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasí, mahalo ʻoku tau faʻa ongoʻi ʻoku fie maʻu ke tau hoko ko e “fāmili Siasi haohaoá” kae toki tali lelei kitautolu ʻe he ʻEikí. ʻOku tau faʻa ongoʻi “maʻulalo” ange pe taʻetaau mo e puleʻangá ʻo kapau ʻoku tau ongoʻi ʻoku ʻikai ke tau feʻunga. Siʻi ngaahi tokoua, hili hono leaʻaki mo fai e meʻa kotoa pē, ko e meʻa ʻoku mahuʻinga taha ki heʻetau Tamai ʻi Hēvaní ko e anga ko ia ʻetau tauhi lelei ʻetau ngaahi fuakavá mo e lahi ʻetau feinga ke muimui ki he sīpinga hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí. ʻOku tuʻunga Heʻene feilaulau fakaleleí ʻa e malava ke fakamaʻa fakauike kitautolu ʻi heʻetau maʻu he moʻui taau ʻa ʻEne sākalamēnití. ʻI heʻetau fakafoʻou mo tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, ʻe lava ke toe maʻamaʻa ange ʻetau ngaahi kavengá pea tau lava ke hokohoko atu hono fakamaʻa mo fakamālohia kitautolu ke aʻu atu ko ia ki he ngataʻanga ʻetau moʻuí, ʻe lau ʻoku tau taau ke maʻu ʻa e hakeakiʻí mo e moʻui taʻengatá. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo hotau Fakamoʻui ʻofeiná ko Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.