2010–2019
Ngaahi Fili ki ʻItānití
ʻOkatopa 2013


Ngaahi Fili ki ʻItānití

ʻOku mahuʻinga ki hoʻo tupulaki fakalaumālie he taimí ni mo ʻitānití hono fakaʻaongaʻi fakapotopoto hoʻo tauʻatāina ke filí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku tau fai ha fili ʻi he ʻaho kotoa pē. Kuo akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻoku “makatuʻunga hotau ikuʻangá mei he ngaahi fili ʻoku tau faí.”1 ʻOku mahuʻinga ki hoʻo tupulaki fakalaumālie he taimí ni mo ʻitānití hono fakaʻaongaʻi fakapotopoto hoʻo tauʻatāina ke filí. ʻOku ʻikai te ke fuʻu kei siʻi ke ako, pea ʻikai fuʻu motuʻa ke lava ʻo liliu. Ko hoʻo holi ke ako mo liliú ʻoku maʻu ia mei ha fakaʻamu ne ʻomi fakalangi ke feinga ki ha fakalakalaka ʻoku taʻengatá.2 ʻOku ʻomi ʻe he ʻaho takitaha ha faingamālie ke fakahoko ai ha fili ʻe tākiekina ki ʻitāniti.

Ko ha kakai taʻengata kitautolu—ko e fānau fakalaumālie ʻa ha mātuʻa fakalangi. ʻOku lekooti ʻe he Tohi Tapú “Naʻe ngaohi ʻa e tangatá ʻe he ʻOtuá ʻi hono tataú, … naʻá ne ngaohi ʻa kinaua ko e tangata mo e fefine.”3 Ne u toki fanongo ki hano hivaʻi ʻe ha fānau e hiva manakoa ko e “Fānau Au ʻa e ʻOtua.”4 Ne u fakakaukau, “Ko e hā ʻoku ʻikai ke u faʻa fanongo ai ki hano hivaʻi e foʻi hiva ko iá ʻe he ngaahi faʻeé pe ngaahi tamai faivelengá?” ʻIkai ko e fānau kotoa kitautolu ʻa e ʻOtuá? Ko hono moʻoní, he ʻikai teitei lava ʻe ha taha ʻiate kitautolu ke fakangata ʻa ʻetau hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá!

ʻI heʻetau hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá, ʻoku totonu ke tau ʻofa kiate Ia ʻaki hotau lotó mo e laumālié kotoa, ʻo lahi ange heʻetau ʻofa ʻi heʻetau mātuʻa fakamāmaní.5 ʻOku totonu ke tau ʻofa ʻi hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko hatau tokoua mo ha tuofāfiné. ʻOku ʻikai ha fekau ʻe toe lahi ange ʻi he ngaahi fekau ko ʻení.6 Pea ʻoku totonu ke tau fakaʻapaʻapaʻi maʻu pē e mahuʻinga ʻo e moʻui ʻa e tangatá, ʻi hono ngaahi tuʻunga kotoa pē.

ʻOku akoʻi ʻe he folofolá ko e laumālié mo e sinó ko e moʻoniʻi laumālie ia ʻo e tangatá.7 Koeʻuhí he ʻoku faʻu kitautolu ʻaki ha konga ʻe ua, te mou lava kotoa ʻo fakamālō ki he ʻOtuá Heʻene meʻaʻofa maʻongoʻongá ʻa ia ko hoʻomou sinó mo e laumālié.

Ko e Sino ʻo e Tangatá

ʻI he ngaahi taʻu ne u ngāue fakatoketā aí, ne u maʻu ai ha tokaʻi lahi moʻoni ki he sino ʻo e tangatá. Ne fakatupu ia ʻe he ʻOtuá ko ha meʻaʻofa maʻau pea ʻoku fakaofo moʻoni! Fakakaukau ki ho matá ʻene lava ke sió, telinga ʻoku fanongó, mo e louhiʻi nimá ʻene ongoʻi e ngaahi meʻa fakaofo kotoa ʻi ho ʻātakaí. ʻOkú ke ako, fakakaukau, mo fakaʻuhingá koeʻuhí ko ho ʻatamaí. ʻOku pamu taʻe mālōlō ho mafú he ʻaho mo e pō, pea hangē ʻoku ʻikai ke ke faʻa fakatokangaʻí.8

ʻOku hanga pē ʻe homou sinó ʻo maluʻi ia. Ko e mamahí ko ha fakatokanga ʻoku ʻi ai e meʻa ʻoku fehalaaki pea ʻoku fie maʻu ke fai ha tokanga ki ai. ʻOku ʻi ai ha ngaahi maluʻi ki he sinó he taimi ʻoku faʻa hoko ai e mahaki pipihí, ke ne fakafepakiʻi e siemú.

ʻOku hanga pē ʻe hoʻomou sinó ʻo fakaleleiʻi ia. ʻOku moʻui e laveá mo e mamulumulú ʻiate ia pē. ʻE lava ke toe moʻui e ngaahi hui ne fasí. Kuó u fakamatalaʻi ha konga siʻi pē ʻo e ngaahi meʻa fakaofo lahi ne ʻai ʻe he ʻOtuá ki hoʻomou sinó.

Neongo ia, hangē ʻoku ʻi he fāmilí kotoa, kapau ʻoku ʻikai ko e taha kotoa ha ngaahi tūkunga fakaesino ʻe fie maʻu ha tokanga makehe ki ai.9 Ne ʻomi ʻe he ʻEikí ha sīpinga ki hono tokangaʻi ha faʻahinga faingataʻa pehē. Naʻá Ne folofola, “ʻOku ou foaki ki he tangatá ʻa e vaivaí koeʻuhí ke nau loto-fakatōkilalo; … he kapau te nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu … pea tui kiate au, te u liliu ʻa e ngaahi meʻa vaivaí ko e mālohi kiate kinautolu.”10

ʻOku faʻa ʻomi e ngaahi laumālie makehé ʻi ha ngaahi sino taʻe haohaoa.11 ʻOku lava ʻe ha meʻa-foaki ʻo ha faʻahinga sino pehē ʻo fakamālohia ha fāmili ʻi he loto fiemālie ʻa e mātuʻá mo e ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ke fakatatau ʻenau moʻuí ki he fānau ʻoku ʻi ai haʻanau fie maʻu makehé.

Ko e holo ʻo motuʻá mo e maté ko ha meʻaʻofa mo ia mei he ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga ki he palani lahi ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá e mate ho sino fakamatelié.12 Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ʻoku fakaʻatā ʻe he maté ho laumālié ke foki ki ʻapi kiate Ia.13 Mei he vakai ʻoku taʻengatá, ko kinautolu pē ʻoku ʻikai mateuteu ke feʻiloaki mo e ʻOtuá ʻoku nau lau ʻoku fuʻu vave e hoko mai ʻa e maté.

ʻOku ʻikai ke fai ha ofo ʻi hono fakamatalaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ko ho sinó ko ha “temipale ʻo e ʻOtuá.”14 koeʻuhí he ko ha konga mahuʻinga ia ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá. Ko e taimi kotoa pē te ke sio ai he sioʻatá, fakakaukau ko ho temipalé ho sinó. ʻE lava heʻetau houngaʻia—he moʻoni ko iá he ʻaho kotoa pē—ʻo tākiekina lelei hoʻo ngaahi fili kau ki he anga hoʻo tokangaʻi ho sinó mo hoʻo fakaʻaongaʻi iá. Pea ʻe makatuʻunga ho ikuʻangá mei he ngaahi fili ko iá. ʻOku anga fēfē ʻeni? Koeʻuhí he ko ho sinó ko e temipale ia ho laumālié. ʻOku uesia ho laumālié mei he anga hoʻo fakaʻaongaʻi ho sinó. ʻoku kau ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi fili ʻe makatuʻunga mei ai ho ikuʻanga taʻengatá ʻa e:

  • Te ke fili fēfē e founga ke tokangaʻi mo fakaʻaongaʻi ai ho sinó?

  • Ko e hā e ngaahi ʻulungaanga fakalaumālie te ke fili ke fakatupulakí?

Ko e Laumālie ʻo e Tangatá

Ko ho laumālié ko ha meʻa ʻoku taʻengata. Naʻe folofola e ʻEikí ki Heʻene palōfita ko ʻĒpalahamé: “Naʻe fili koe ʻi he teʻeki ai ke fanauʻi koé.”15 Naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí mo ha meʻa meimei tatau kia Selemaia16 mo ha niʻihi kehe tokolahi.17 Naʻá Ne fakahā foki mo ha meʻa tatau ʻo kau kiate koe.18

Kuo ʻafioʻi koe ʻe hoʻo Tamai Hēvaní ʻi ha taimi fuoloa. Ko Hono foha mo e ʻofefiné, naʻá Ne fili ke ke haʻu ki he māmaní ʻi he taimi ko ʻení, ke hoko ko ha taki ʻi Heʻene ngāue maʻongoʻonga ʻi he māmaní.19 Naʻe ʻikai ke fili koé koeʻuhí ko ho tuʻunga fakaesinó ka ko ho ngaahi ʻulungaanga fakalaumālie, hangē ko e loto-toʻá, mālohí, angatonu ʻo e lotó, holi ki he moʻoní, holi ke maʻu e potó, mo ha holi ke tokoniʻi e niʻihi kehé.

Naʻá ke ʻosi fakatupulaki ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungaangá ni ʻi he maama fakalaumālié. Te ke lava ʻo fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga kehé ʻi māmani20 ʻi hoʻo vilitaki ke fekumi kiate kinautolú.21

Ko ha ʻulungaanga fakalaumālie mahuʻinga ʻaupito ʻa hono mapuleʻi kitá—ko ha mālohi ke fai e filí ʻo makatuʻunga ʻi ha ʻuhinga lelei kae ʻikai ko e uʻá. ʻOku fakatupulaki ʻe he mapuleʻi kitá ha konisēnisi mālohi. ʻOku makatuʻunga mei ho konisēnisí e anga hoʻo fakafeangai fakaʻulungaanga ki he ngaahi tūkunga faingataʻá, fakatauelé, mo fakatupuloto foʻí. ʻOku tokoniʻi ʻe he ʻaukaí ho laumālié ke ne matuʻuaki hono puleʻi ho uʻa fakaesinó. ʻOku toe fakalahi foki ʻe he ʻaukaí hoʻo maʻu e tokoni fakalangí, koeʻuhí he te ne fakamālohia hoʻo lotú. Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ke mapuleʻi kitá? Naʻe tuku ʻe he ʻOtuá ha holi lahi ʻiate kitautolu ki hono fakatupulaki ʻo e ʻofá, ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki hono fakatolonga e fāmilí.22 ʻI heʻetau mapuleʻi ʻetau holí ke fakangatangata pē ʻi he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, te tau lava ke fiefia ʻi ha moʻui ʻoku fuoloa ange, ʻofa lahi ange, pea kakato ʻetau fiefiá.23

ʻOku ʻikai fai ha ofo, he ko e ʻahiʻahi lahi taha ke hē mei he palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá, ʻoku tupu ia mei hono ngāue hala ʻaki e ngaahi holi mahuʻinga mei he ʻOtuá. ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē hono puleʻi hotau uʻá. ʻOku ʻikai hatau taha te ne lava ʻo puleʻi fakaʻaufuli ia.24 ʻOku hoko e ngaahi fehalaaki. ʻOku hoko e tōnounou. Fakahoko mo e faiangahala. Ko e hā leva te tau faí? ʻE lava ke tau ako meiate kinautolu. Pea te tau lava ʻo fakatomala moʻoni.25

Te tau lava ʻo liliu ʻetau tōʻonga moʻuí. ʻE lava ke liliu ʻetau holí. ʻE founga fēfē? ʻOku taha pē e foungá. ʻOku toki lava pē ʻa e liliu moʻoní—liliu fakaʻaufulí—ʻi he ivi faifakamoʻui, fakamaʻa, mo malava ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.26 ʻOkú Ne ʻofa ʻiate koe—ʻiate kimoutolu kotoa!27 ʻOkú Ne fakaʻatā ke ke maʻu Hono mālohí ʻi hoʻo tauhi vēkeveke, fakamātoato, mo totonu ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku faingofua pehē pea mo pau. Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha ongoongolelei ia ʻo e liliu!28

Ko e laumālie mālohi ʻo e tangatá, ʻa ia ʻokú ne puleʻi e ngaahi holi kovi ʻo e kakanó, te ne puleʻi ʻe ia e ongó mo e uʻá pea he ʻikai pōpula ia kiate kinautolu. Ko e faʻahinga tauʻatāina ia ʻoku mahuʻinga ki he laumālié ʻo hangē ko e mahuʻinga ʻa e ʻokisikená ki he sinó! Ko e tauʻatāina moʻoní ʻa e tauʻatāina ko ia mei hono puleʻi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi holi fakakakanó!29

ʻOku tau “tauʻatāina ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá … pe fili ʻa e pōpulá mo e maté.”30 ʻI heʻetau fili ha hala māʻolunga ange ki he tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, ʻoku kau e malí he hala ko iá.31 ʻOku tala ʻe he Kāingalotú ko e “mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefiné naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ʻ a e uho e palani ʻa e Tokotaha Fakatupú ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.” ʻOku tau toe ʻilo foki ko e “tuʻunga tangatá pē fefiné ko e ʻulungaanga mahuʻinga ia ʻoku ʻiloʻi ai ʻa e tuʻunga mo e taumuʻa ʻo e tokotaha fakafoʻituituí, ʻi he maama fakalaumālié, mo e moʻui fakamatelié, pea mo e taʻengatá.”32

ʻOku mahuʻinga e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné he ko ha konga tefito ia ʻo e tokāteline ʻa e ʻEikí pea ʻoku mahuʻinga ia ki he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá. Ko e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné ko e sīpinga ia ʻa e ʻOtuá ki he kakato ʻo e moʻui ʻi he māmaní pea ʻi he langí. He ʻikai lava ke ngaohikovia, taʻe mahino, pe taki hala ʻa e sīpinga ʻa e ʻOtuá ki he nofomalí.33 Kapau ʻokú ke fie maʻu ʻa e fiefia moʻoní. ʻOku maluʻi ʻe he sīpinga ki he nofomali ʻa e ʻOtuá e mālohi toputapu ʻo e fakatupú mo e fiefia ʻi he feohi moʻoni ʻo e malí.34 ʻOku tau ʻilo ne mali ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he ʻOtuá kimuʻa peá na aʻusia e fiefia ʻo e fakataha ko ha husepāniti mo ha uaifí.35

ʻI hotau kuongá, ʻoku tokanga makehe mo fakatāutaha e ngaahi potungāue fakapuleʻangá ki hono maluʻi ʻo e nofomalí koeʻuhí he ʻoku fokotuʻu ʻe he ngaahi fāmili mālohí e founga lelei taha ki he moʻui leleí, akó, uelofeá, mo e tuʻumālie ʻa e toʻu tangata kei tupu haké.36 Ka ʻoku fuʻu mālohi hono tākiekina e ngaahi potungāue fakapuleʻangá ʻe he ngaahi ākenga fakasōsialé mo e ngaahi fakakaukau fakaetangatá ʻi heʻenau faʻu, mo toe faʻu, mo feinga ke fakamālohia e ngaahi laó. ʻOku tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi lao mo e tuʻutuʻuni ʻe fokotuʻú, he ʻikai lava ke liliu e tokāteline ʻa e ʻEikí kau ki he malí mo e moʻui maʻá.37 Manatuʻi: neongo ka fakalaoʻi ʻe he tangatá e faiangahalá, ʻe kei lau pē ia ko e angahala ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá!

Lolotonga ʻetau faʻifaʻitaki ki he angaʻofa mo e mavaʻofa ʻa hotau Fakamoʻuí, mo fakamahuʻingaʻi e totonu mo e ongo ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá, he ʻikai ke tau lava ʻo liliu ʻEne tokāteliné. ʻOku ʻikai ʻatautolu ke liliu ia. ʻOku ʻomi ʻEne tokāteliné ke tau ako, mahino, mo tauhi ki ai.

ʻOku lelei e tōʻonga moʻui ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku kau ʻi Heʻene foungá e angamaʻa kimuʻa he malí mo e anganofo kakato lolotonga e nofomalí.38 Ko e founga pē ʻa e ʻEikí te tau aʻusia ai e fiefia ʻoku tolongá. ʻOku ʻomi Heʻene foungá ha fiemālie ʻe tolongá ki hotau laumālié mo ha nonga e tuʻuloá ki hotau ʻapí. Ka ko e lelei tahá, ko hono tataki kitautolu ʻe Heʻene foungá ki ʻapi kiate Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní, ki he moʻui taʻengatá mo e hākeakiʻí.39 Ko e uho moʻoni ʻeni ʻo e ngāue mo e nāunau ʻo e ʻOtuá.40

Siʻoku kāinga ʻofeina, ko e ʻaho takitaha ko ha ʻaho ke fai ai ha fili, pea ʻe makatuʻunga hotau ikuʻangá mei heʻetau ngaahi filí. ʻE ʻi ai ha ʻaho te tau tuʻu ai he ʻao ʻo e ʻEikí ke fakamāuʻi.41 Te tau fakahoko ha ʻinitaviu fakatāutaha mo Sīsū Kalaisi.42 Te tau fakamatala ki he ngaahi fili ne tau fai fekauʻaki mo hotau sinó, ʻulungaanga fakalaumālié, mo e anga ʻetau fakaʻapaʻapaʻi e sīpinga ʻa e ʻOtuá ki he nofomalí mo e fāmilí. Ko ʻeku lotu fakamātoató ke tau fai ha fili fakapotopoto he ʻaho takitaha ʻe aʻu ki ʻitānití, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Thomas S. Monson, “Decisions Determine Destiny” (Church Educational System fireside, Nov. 6, 2005), 3; speeches.byu.edu.

  2. Naʻe fakamatalaʻi lelei e fakakaukau ki he fakalakalaka taʻengatá ʻe W. W. Phelps ʻi heʻene fakalea ʻo e himi ko e “Ka Ne ke ʻAlu Ki Kolapa” (Ngaahi Himi, fika 177). ʻOku pehē ʻe he veesi: [“ʻOku ʻikai ke ngata e angamaʻá; / ʻOku ʻikai ke ngata e mālohí; / ʻOku ʻikai ke ngata e potó; / ʻOku ʻikai ke ngata e māmá. / ʻOku ʻikai ke ngata e uouangatahá; / ʻOku ʻikai ke ngata e talavoú; / ʻOku ʻikai ke ngata e lakanga fakataulaʻeikí; / ʻOku ʻikai ke ngata e moʻoní.]” ʻOku pehē ʻe he fakaʻosinga ʻo e veesi 5: “ʻOku ʻikai ke ngata e nāunaú; / ʻOku ʻikai ke ngata e ʻofá; / ʻOku ʻikai ke ngata e moʻuí; / ʻOku ʻikai ha mate ʻi langi.”

  3. Sēnesi 1:27; vakai foki, Kolose 3:10; ʻAlamā 18:34; ʻEta 3:15; Mōsese 6:9.

  4. “Fānau Au ʻa e ʻOtuá,” Ngaahi Himi, fika 193.

  5. Vakai, Mātiu 10:37.

  6. Vakai, Maʻake 12:30–31.

  7. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:15.

  8. ʻOku ʻi ai foki ha ngaahi meʻa kehe ʻoku foaki mai ʻe he ʻOtuá ke ngāue ʻi ho sinó. ʻA ia ko e ʻelemēniti hangē ko e sotiumé, potāsiumé mo e kalasiumé pea mo e konga hangē ko e vaí, suká mo e polotiní ʻoku mahuʻinga kinautolu ki he moʻuí. ʻOku fengāueʻaki e sinó mo e ngaahi kasa hangē ko e ʻosikená mo e kāponi taiʻokisaití. ʻOkú ne faʻu ha ngaahi hōmouni hangē ko e ʻinisuliní, ʻatulenaliní mo e tailokisiní. ʻOku toe ʻotomētiki pē foki hono ngāue ʻo e ngaahi meʻá ni mo ha ngaahi konga kehe pē ʻi ho sinó ʻi ha ngaahi kupu tukupau. ʻOku ʻi ai foki mo ha ngaahi konga kehekehe ho sinó ʻoku nau fengāueʻaki. Hangē ko ʻení, ko e konga ko ia ko e pituitary gland he konga ki lalo ʻo e ʻutó, ʻokú ne tuku mai ʻe ia ha hōmouni ke ne fakatupu ʻa e cortex ʻo e adrenal glands ke faʻu ai ha hōmouni adrenal cortical. ʻOku hanga leva ʻe he fakautuutu ko ia ʻa e lēvolo ʻo e cortical hormones ʻo taʻotaʻofi ʻa e hū kituʻa mei he pituitary ʻo e hōmouni stimulating hormone pea toe fakafoki. ʻOku taʻotaʻofi e māfana ho sinó ʻi he vahaʻa angamaheni ko e 98.6˚F pe 37˚C, ʻo tatau ai pē pe ʻokú ke ʻi he ʻekuetá pe ko e Pole Noaté.

  9. ʻOku ʻasi ngofua ha ngaahi tūkunga; ʻoku ʻikai ʻasi ha niʻihi. ʻOku tukufakaholo ʻa e niʻihi; kae ʻikai pehē ha niʻihi. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau tuʻu laveangaofua ki he kanisaá, ʻi ai ha niʻihi ʻoku kovi ki ai ha meʻa mo e alā meʻa pehē. ʻE lava ke tau takitaha ʻiloʻi pē meʻa ʻoku kovi kiate kitautolú. pea tau ako ai he loto fakatōkilalo e meʻa ʻe akoʻi mai ʻe he ʻEikí, ʻe lava ke hoko ʻa e vaivaí ko ha mālohinga.

  10. ʻEta 12:27.

  11. ʻOku ʻi ai ha ngaahi tūkunga ia he ʻikai pē lava ke fakaleleiʻi kakato kae ʻoua ke toki aʻu ki he Toetuʻú, ʻa ia “ʻe fakafoki ai e meʻa kotoa pē ki hono angatotonu mo haohaoá” (ʻAlamā 40:23).

  12. Vakai, ʻAlamā 42:8.

  13. Naʻe tohi ʻe he tangata faʻu Sāmé, “ʻOku mahuʻinga ʻi he ʻao ʻo [e ʻEikí] ʻ a e pekia ʻene kakai māʻoniʻoní” (Saame 116:15). ʻOku mahuʻinga ʻa e maté he ko hano talitali ia ʻe he ʻEikí “ki ʻapi” ʻa e kau māʻoniʻoní.

  14. 1 Kolinitō 3:16; vakai foki, 6:19.

  15. ʻĒpalahame 3:23.

  16. Vakai, Selemaia 1:5.

  17. Vakai, ʻAlamā 13:2–3.

  18. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:55–56.

  19. Vakai, ʻAlamā 13:2–3; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:38–57.

  20. Ko e ngaahi ʻulungaanga ko e “tuí, angamaʻá, ʻiló, anga fakamaʻumaʻú, faʻa kātakí, feʻofoʻofani fakakāingá, anga faka-ʻOtuá, manavaʻofá, loto fakatōkilaló, mo e faʻa ngāué” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:6), ʻoku kau kinautolu he ngaahi meʻafoaki fakalaumālie ʻe lava ke tau fakatupulaki mo maʻú. ʻOku kau ʻa e loto houngaʻiá ʻi he ʻulungaanga fakalaumālie ʻe lava ke fakatupulaki. ʻOku hanga ʻe he loto houngaʻiá ʻo fakafōtunga mai e lotó mo e ola e ngāué. Pea ʻi he taimi kuo “fanauʻi fakalaumālie koā ʻi he ʻOtuá” ʻe lava ke mou tali he loto houngaʻia ʻa Hono tatau ʻi homou fofongá (vakai, ʻAlamā 5:14).

  21. Vakai, 1 Kolinitō 12; 14:1–12; Molonai 10:8–19; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 46:10–29.

  22. ʻOku fakataueleʻi ha niʻihi ke nau faʻa kai. “Kuo aʻu ʻa e sino ngeʻengeʻé ia ki he tuʻunga fakatuʻuatāmaki he funga ʻo e māmaní, pea ʻoku mālōlō ha kakai ʻe toko 2.8 miliona he taʻu ko e tupu mei he sino ngeʻengeʻé” (“10 Facts on Obesity,” World Health Organization, Mar. 2013, www.who.int/features/factfiles/obesity/en. ʻOku fakataueleʻi ha niʻihi ia ke nau kai siʻisiʻi. ʻOku uesia ʻe he taʻe fiefiekaí ia mo e ilifia he kaí, ha moʻui, nofomali mo ha ngaahi fāmili tokolahi. Pea ʻoku fakataueleʻi ha niʻihi ia ʻe he holi fakasekisualé, ʻa ia ʻoku taʻofi ʻe he Tupuʻangá. ʻOku ʻoatu ha fakamahino ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí, ʻa ia ʻoku pehē ai: “Ko e fono ʻa e ʻEikí ki he angamaʻá ko e fakaʻehiʻehi mei he fetuʻutaki fakasekisuale ʻoku teʻeki fai ha mali fakalaó pea mo anganofo ʻi he nofomalí. … Ko ha angahala lahi ʻa e tonó, feʻauakí, nonofokovi fakahomosekisualé pe nonofokovi fakafefiné, pea mo e ngaahi tōʻonga taʻemāʻoniʻoni, taʻefakanatula pe taʻemaʻa kotoa pē.” Toe hoko atu pē mei he tohi tuʻutuʻuní: “ʻOku maumau ʻi ʻe he tōʻonga fakahomosekisualé ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea ʻoku fehangahangai ia mo e ngaahi taumuʻa ʻo e tuʻunga tangata pe fefine ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, mo taʻofi ʻa e kakaí mei he ngaahi tāpuaki ʻe lava ke maʻu ʻi he moʻui fakafāmilí mo e ngaahi ouau fakamoʻui ʻo e ongoongoleleí. … Neongo ʻoku fakafepakiʻi ʻe he Siasí ʻa e tōʻonga fakahomosekisualé, ka ʻoku ala atu ʻo tokoni ʻi he loto mahino mo e fakaʻapaʻapa ki he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku fetokangaʻaki pē ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné” ([2010], 21.4.5, 6).

  23. Vakai, 1 Kolinitō 6:9–20; Sēmisi 1:25–27; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:20–21. Pea ʻoku totonu ke tau manatuʻi maʻu pē ko e “ʻoku ʻi ai ʻa e tangatá ke nau maʻu ʻa e fiefiá” (2 Nīfai 2:25).

  24. Ko e moʻui fakamatelié ko ha taimi ʻahiʻahiʻanga ia, ʻo hangē ko ʻene hā he folofolá: “Pea te tau siviʻi ʻa kinautolu ʻi he meʻá ni, ke vakai pe te nau fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻe fekau ʻe he ʻEiki ko honau ʻOtuá kiate kinautolú” (ʻĒpalahame 3:25).

  25. Vakai,Mōsaia 4:10; ʻAlamā 39:9; Hilamani 15:7. ʻOku kau ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2 e pōpoaki ko ʻení: “ʻE lava ke fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga fakahomosekisualé ʻi he fakatomala fakamātoato” (21.4.6).

  26. ʻOku fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisi pea mo e talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻa e malava ke fakahaofi e faʻahnga kotoa pē ʻo e tangatá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:4; Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:3 ).

  27. Vakai, ʻEta 12:33–34 ; Molonai 8:17.

  28. Vakai, Mōsaia 5:2; ʻAlamā 5:12–14.

  29. Vakai, Loma 8:13–17; Kalētia 5:13–25; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:86.

  30. 2 Nīfai 2:27.

  31. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4.

  32. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  33. Vakai, Mātiu 19:4–6; Mōsaia 29:26–27; Hilamani 5:2.

  34. ʻOku fāʻeleʻi mai e tokotaha kotoa pē mo hono ʻulungaanga makehe, chromosomes, mo e DNA (deoxyribonucleic acid). Ko e DNA ko ha molecule ia ʻokú ne faʻufaʻu fakakouti ʻa e ngaahi faʻunga fakasenētiki ʻoku fakaʻaongaʻi ki hono fakatupulaki mo ngāueʻi ʻo e fanga kiʻi selo moʻuí. ʻOku faʻu e DNA ʻo e tokotaha takitaha ʻi he taimi ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e DNA mei he tamaí mo e faʻeé ke faʻu ʻa e DNA ʻo ha sino foʻou—ʻa ia ko ha ngāue fetakinima ia ʻa e tamaí, faʻeé mo e fānaú.

  35. Vakai, Sēnesi 2:24–25; 3:20–21; 4:1–2, 25.

  36. Naʻe tohi ʻe Dr. Patrick F. Fagan ʻo pehē: “Ko e faʻunga langa tuʻuloa ko ia ʻoku fakafalala ai ʻa e kahaʻu ʻo e tuʻunga fakaʻekonōmiká, [ko e] ʻapi ʻo e mātuʻa malí—tautefito ki he fāmili ʻoku ʻi ai e fānau ʻoku nau lotu fakauiké. … ʻOku faʻu ʻe he nofomali kotoa pē ha ʻapi foʻou, ko ha ʻiuniti fakaʻekonōmika tauʻatāina ʻokú ne vilohi ʻa e paʻanga hūmaí, fakamolé, fakahū siliní mo e ʻinivesimení” (“The Family GDP: How Marriage and Fertility Drive the Economy,” The Family in America, vol. 24, no. 2 [Spring 2010], 136.

  37. Vakai, ʻEkesōtosi 20:14; Levitiko 18:22; 20:13; Teutalōnome 5:18; Mātiu 5:27–28; Maʻake 10:19; Luke 18:20; Loma 1:26–27; 13:9; Mōsaia 13:22; 3 Nīfai 12:27–28; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:24; 59:6.

  38. Vakai, Gordon B. Hinckley, “This Thing Was Not Done in a Corner,” Ensign, Nov. 1996, 49

  39. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7.

  40. Vakai, Mōsese 1:39.

  41. Vakai, 2 Nīfai 9:41, 46; Mōsaia 16:10.

  42. ʻE fakamāuʻi kitautolu ʻo fakatatau mo ʻetau ngāue mo e holi hotau lotó (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:9; vakai foki, Hepelū 4:12; ʻAlamā 18:32; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:16; 88:109).